Bible ekɔ dibuku diakalangema ndo diakasekɛma

Didier Érasme, nomb’ewo kɛmɔtshi k’ose Hollande ka lo ntambe ka 16 akafunde ate: “Dimi layokombola di’abuku w’ekila kadimwama l’ɛtɛkɛta tshɛ.”

ÉRASME akalongamɛka l’asolo walomɔlomɔ di’anto tshɛ mbadia ndo shihodia Afundelo. Koko, atunyi wa Bible wakalɔsha kanyi shɔ la wolo tshɛ. Omalɔkɔ, l’etena kɛsɔ aki wâle wa mamba l’Erɔpɛ le onto tshɛ lakayashaka kânga yema tshitshɛ l’awui wa lo Bible. Lɛɛta la lo wodja w’Angleterre akadje ɔlɛmbɛ ɔnɛ: “Onto tshɛ layadia Afundelo lo Angɛlɛ pombaka tondjama oma lo wodja, kɔsɔma mvudu yande, lomombo lande, ndo ndjakema . . . ndo ɔnɛ, naka onto tetemala mbidja ɔtɛ wolo, kana ndjomɛ kiadia nto l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbodimanyiyɛ, kete ntondotondo wayowodja kɔdi dia mbodiaka nɛ dia nde ambɔnyɔla didjango dia nkumekanga, ko l’ɔkɔngɔ diko nde ndjotshumbama nɛ dia nde ambɔnyɔla awui wa Nzambi.”

Lo wedja wa weke wa l’Erɔpɛ, Tuminadi t’aseka Mupɛ takatayelanaka la wolo tshɛ la taato t’ɛtɛmwɛlɔ “takatonaka wetshelo w’aseka Mupɛ,” ɛnyɛlɔ oko djui mɔtshi y’ɔtɛmwɛlɔ ya la France yakawelɛka wa Vaudois. Vɔ wakasoyama heyama l’ɔtɛ wakiwɔ la mbekelo ka sambisha awui “w’oma lo evanjiliɔ ndo w’oma lo ekanda wakafunde atomami ndo w’oma l’afundelo akina w’ekila, . . . etena kɛnɛ kele [wakashimbe] apanganu dia sambisha ndo kɛnɛmɔlɛ anto afundelo w’ekila.” Lofulo laheyama mbadia l’apami la wamato wakasoyama heyama ndo wakadiakema l’ɔtɛ wakawalangaka awui wa lo Bible. Wakawawanɛka dia mbadja nkanu ya nshidi paka l’ɔtɛ wa mbuta tsho Disambɛ dia Shɛso kana Ɛlɛmbɛ Dikumi wa Nzambi ndo mbaetsha anawɔ.

Anto efula wakatɔlama lo fumbe l’Amérique du nord wakatetemala mamema Ɔtɛkɛta waki Nzambi la wolo tshɛ. Dibuku (A History of Private Life​—Passions of the Renaissance) mbutaka ɔnɛ: Nshi ya ntondo, lo Amérique, “wadielo la ɔtɛmwɛlɔ waki kâmɛ, ndo wakalɔmbaka anto dia ndjaekesanyiya tshɛ lo tshɛ la Bible.” Diɔ diakɔ diele sawo dimɔtshi diakawatondja la Boston l’ɔnɔnyi wa 1767 diakalɔmbaka anto ɔnɛ: “Nyadiake afundelo w’ekila l’etete. Pindju tshɛ ndo dikɔlɔ tshɛ onto pombaka mbadia tshapita ɔtɔi ya Bible kande.”

Lo ndjela Barna, Olui ɔmɔtshi w’Anyangi wa la Ventura, l’osomba wa Californie, ndekana pursa 90 y’ase Amɛrika wekɔ la yɛdikɔ ya Bible shato l’onto. Eyangelo weke ka salema mɛnyaka dia, kânga mbɔsawɔ Bible la nɛmɔ efula lo wodja ɔsɔ, “anto hawoyetsha . . . wenya dia kiada, mbeka awui wa lɔkɔ ndo kamba l’awui akɔ.” Efula mbeyaka awui wa lɔkɔ paka yema tshitshɛ tsho. Ofundji ɔmɔtshi wa tojurnalɛ akate ate: “Anto efula hawoyetawɔ ɔnɛ [Bible] êke la wolo wa kandola ekakatanu ndo ekiyanu wele l’anto nshi nyɛ.”

Kanyi yambekɔnɛ le anto

Kanyi yamboleka mbekɔnɛ le anto ele nyɛ y’ɔnɛ sho kokaka tondoya lɔsɛnɔ laso lo monga tsho la yimba ndo lo kimanɛ l’anto akina. Vɔ mbɔsaka dia Bible ekɔ tsho oko abuku akina watɛkɛta awui w’ɔtɛmwɛlɔ ndo diele la tokanyi t’anto, koko aha oko dibuku diele l’akambo w’eshika ndo wa mɛtɛ.

Lâsɔ, ngande watsha anto efula la ntondo k’akambo wa lo lɔsɛnɔ wa wolo ndo watshindja wɔɔngɔ na? Vɔ ndoko l’ɛlɔmbwɛlɔ ɔtɔi ka lo nyuma kana ɛlɛmbɛ wa shikaa wendana la lɔkɛwɔ kana w’oma l’ɔtɛmwɛlɔ wakoka mbâlɔmbɔla ndo mbaɛnya woho wa vɔ kɛndakɛnda. Vɔ wekɔ oko masuwa waha la yeenda, “[wata]nsutshasutshama la pepe tshe ya dietshelu, . . . lu lukesu la munganyiya antu.”​—Efeso 4:14, Bible k’Ekila.

Lâsɔ sho pombaka ndjambola ɔnɛ, onde Bible Ekɔ tsho dibuku di’edjedja diendana l’ɔtɛmwɛlɔ? Kana onde tɔ kekɔ mɛtɛ Ɔtɛkɛta waki Nzambi ndo kekɔ l’awui w’eshika ndo w’ohomba? (2 Timote 3:16, 17) Onde sunganaka sho sɛdingola Bible? Sawo diayela diayokadimola lo wembola ɛsɔ.

[Osato wa lo lɛkɛ 3]

Didier Érasme

[Efundelo wɛnya kanga]

Oma lo dibuku Deutsche Kulturgeschichte

[Osato wa lo lɛkɛ 4]

Ɔtɛmwɛlɔ wakatombe la France welɛwɔ waa Vaudois wakasoyama efula l’ɔtɛ wakawasambishaka Afundelo

[Efundelo wɛnya kanga]

Stichting Atlas van Stolk, Rotterdam