Tambotana ekokelo l’andja ɔnɛ woludi la wâle

KƐNDAKƐNDA l’okonda wakawambe ekoma wa lokundɛ lo nkɛtɛ koka mbokandja onto wâle wa nyɔi. Kema hatokongɛ wâle efula naka wɛ ekɔ la kartɛ kakɛnya ahole wakawakundɛ ekoma akɔ? Ndo nto, naka wakaketsha woho wa mbishola ahole wakawakundɛ weho w’ekoma wotshikitanyi, kete aha la tamu, ewo kɛsɔ ayokokimanyiya di’aha wɛ monga lo wâle efula wa mpomɔ kana wa ndjakema.

Sho kokaka mbɛdika Bible la kartɛ ndo la wetshelo ɔsɔ wendana la woho wa mbishola ekoma wa lokundɛ. Bible ekɔ la lomba loleki tshɛ lo kɛnɛ kendana la woho wa mbewɔ awui wakoka tôkadja wâle ndo wa kandola ekakatanu wa lo lɔsɛnɔ.

Tênde daka nɛ diasha eshikikelo diatanaso lo Tukedi 2:10, 11 diata ɔnɛ: “Ne dia [lo]mba [l]ayoto l’utema aye, la ewu ayongenyangenya lumu laye. Ewu kayukulama. [Shɛnɔdi] yayukumba.” Lomba la shɛnɔdi yatawɔ lanɛ hayoye oma le anto, koko oma le Nzambi. “Keli untu [lahokamɛ awui wa lomba waki Nzambi] ayushikikala, ayutshikala la ki, aha mbuka nduku kolo woma.” (Tukedi 1:33) Nyɛsɔ tênde woho wokoki Bible nyomoleka tokokɛ ndo tokimanyiya dia sho mbewɔ ekakatanu efula.

Tewɔ wâle wa nyɔi

Tshunda dielɛwɔ Organisation mondiale de la santé (OMS), mala tondja alapɔlɔ ɔmɔtshi wɛnya dia ɔnɔnyi tshɛ anto oko 1 171 000 wekɔ lo mvɔ la waa aksida wa lo etadimbo. Suke la miliyɔ 40 y’anto akina kana ndekana wekɔ lo mpomɔ wolo, ndo ndekana miliyɔ 8 tshikalaka edja efula la pâ kahawasha akoka wa nkamba olimu nto.

Kânga mbahatakoke ndjâkokɛ tshɛ lo tshɛ lam’atatakɛndjakɛndja, sho koka ndjâkokɛ etena kalɛmiyaso ɛlɛmbɛ wa l’etadimbo wendana l’ɔkɛndjɛkɛndjɛlɔ. Lo kɛnɛ kendana l’emboledi wa lɛɛta wanɛ wadja ɛlɛmbɛ wendana l’ɔkɛndjɛkɛndjɛlɔ ndo wasala la wolo di’anto mbakitanyiya, Bible mbutaka ɔnɛ: “Untu tshe alembele embuledi andi.” (Romo 13:1) Toshufɛlɛ tayela dako nɛ mbewɔka aksida ɛmɔtshi kâmɛ ndo mpokoso y’oma lɔkɔ.

Shadiya kina yatotshutshuya dia kɛndjakɛndja l’ekokelo tshɛ ele nɛmɔ diashaso lɔsɛnɔ. Bible mbutaka dikambo dia Jehowa Nzambi ɔnɛ: “Eteko ka lumu keko lasuki la ye.” (Osambu 36:9) Ɔnkɔnɛ, lɔsɛnɔ ekɔ woshasha w’oma le Nzambi. Diakɔ diele, sho kema la lotshungɔ la shishɛ onto lɔsɛnɔ kana mɛnya dia hatɔlɛmiya lɔsɛnɔ oyadi l’onto okina kana lakiso shamɛ.​—Etatelu 9:5, 6.

Lo mɛtɛ, nɛmiya lɔsɛnɔ l’onto kɛdikɛdi ndjashikikɛ dia mutuka kana luudu laso hadje ndoko lɔsɛnɔ l’onto lo wâle. L’Isariyɛlɛ w’edjedja, mbewɔ wâle aki dikambo di’ohomba efula l’akambo tshɛ wa lo lɔsɛnɔ. Oko ɛnyɛlɔ, etena kakawakaka luudu, Ɔlɛmbɛ waki Nzambi akalɔmbaka dia dihole dia la diko diakawalɔngɔsɔlaka dikambo di’elimu, tɔkɛnyɔ kana dia sawo dia lo nkumbo ningama la lokombo. “Lam’ayuyuhika luudu l’uyuyu, kudingi lukumbu l’utshimba w’ote alo, dia nshimba etshulwelu ka dikila lam’ayuyanga untu omotshi nko uma leko.” (Euhwelu k’Elembe 22:8) Etena kakakɔka onto ɔmɔtshi nɛ dia ɔlɛmbɛ ɔsɔ wendana l’ekokelo kɔnɛmiyama, Nzambi akɔsaka dia kanga luudu mbele l’onongo. Lo mɛtɛ, nɛmiya dui dia ngandji diele l’ɔlɛmbɛ ɔsɔ, akakokaka kitshakitsha lofulo l’aksida lo dihole di’olimu kana lo wonya wa tɔkɛnyɔ.

Tɔlɔshana la nɔɔnɔ dia wolo diakonya lo nyɔi

Lo ndjela OMS, l’andja w’otondo nshi nyɛ, ndekana miliyara ɔtɔi k’anto wekɔ lo nnɔ mfɔka, ndo anto oko miliyɔ nyɛi wekɔ lo mvɔ ɔnɔnyi tshɛ l’ɔtɛ w’ɔnwɛlɔ wa mfɔka. Lofulo lɔsɔ mbeyaka mbudɛ otsha lo miliyɔ 10 kana ndekana lo ɛnɔnyi 20 polo 30 wayaye. Lâdiko dia wanɛ wavɔ l’ɔtɛ wa mfɔka, miliyɔ kina y’anɔshi wa mfɔka kâmɛ la wanɛ wanɔ dinɔnɔ dikina dia wolo dia “ndjângɛnyangɛnya,” wekɔ lo nanya alemba awɔ ndo nsɛnɔ yawɔ l’ɔtɛ wa mbekelo kɛsɔ.

Kânga mbele hafundami shikaa l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi ɔnɛ ɔnwɛlɔ wa mfɔka kana wa dinɔnɔ dikina dia wolo bu dimɛna, wetshelo wa lɔkɔ kokaka toshimba di’aha sho ntsha akambo asɔ. Oko ɛnyɛlɔ, 2 Koreto 7:1 tolakaka ɔnɛ: ‘Toyaɛdia oma lo mindo tshɛ ya demba ndo ya yimba.’ Lo mɛtɛ mfɔka la dinɔnɔ dia wolo ndanyaka demba kana didjaka mindo l’ɔtɛ wa tangangɔ efula ta lɔlɛngɔ tele lo dinɔnɔ sɔ. Lâdiko dia lâsɔ, Nzambi nangaka di’alemba aso monga “ekila,” mbut’ate monga pudipudi ndo aha la vadi. (Romo 12:1) Onde wɛ hetawɔ dia naka onto kitanyiya awui asɔ, kete nde ayewɔ awui amɔtshi wokoki mbidja lɔsɛnɔ lande lo wâle?

Tɔlɛndja mbekelo yakoka tokonya lo wâle

Anto efula ndjashaka l’olêlo ndo l’ɔnwɛlɔ wa tshambandeko. Onto kokaka kondja hemɔ ka diabɛtɛ, ka kansɛrɛ, kana ka lo doyi naka nde hale lo yɛdikɔ. Ɔnwɛlɔ wa wanu wa tshambandeko mbelaka ekakatanu ekina, oko monga umunga wa wanu, hemɔ ka l’ovɔ, ohandjwelo wa nkumbo ndo aksida wa l’etadimbo. Lo wedi okina, olêlo ndo ɔnwɛlɔ wa tshambandeko kokaka nto monga wâle ndo kokaka konya onto lo yoho ya lɔsɛnɔ ya pâ lo kɛnɛ kendana l’olêlo: oko hemɔ kelɛwɔ anorexie mentale, hemɔ kakonya onto lo sɛka diangɔ dimɔ dia ndɛ la wɔma w’ɔnɛ latokoyonuna efula.

Kânga mbele Bible bu dibuku diatɛkɛta awui w’enganga, tɔ mbishaka dako di’oshika diendana l’ohomba wa ndɛ ndo nɔ lo yɛdikɔ. Sho mbadiaka ɔnɛ: “On’ami ulungi, uyali kanga yimba; olombole utema aye lu mbuka k’usimbwi. Tuyalaki l’ului wa anoshi a wanu, kuyanga l’ului w’akanga wa deshi di’unatshi, ne dia umbidjoki la kanga deshi wayuyala la wula.” (Tukedi 23:19-21) Koko, Bible mbutaka dia olêlo l’ɔnwɛlɔ kête andja ɔlɔ. “Ushasha wa [Nzambi] le untu tshe one: nde, no la ngenangena l’ulimu andi.”​—Undaki 3:13.

Bible tokeketshaka nto dia monga la wɛdimo lo kɛnɛ kendana la tɔkɛnyɔ ta sutshasutsha demba, tɔ mbetawɔka ɔnɛ: “Ndjasutshasutsha ka dimba eli la waho tshitshe.” Koko, tɔ mbutaka nto ɔnɛ: “[Omamemelo wa Nzambi] eli la waho l’akambu tshe. Vo weko la daka dia lumu leli kakiane, ndu dia lumu layayi.” (1 Timote 4:8) Ondo wɛ koka mimbola ɔnɛ ‘ngande wele omamemelo wa Nzambi ekɔ la wahɔ oma ko kakianɛ na?’ Vɔ wekɔ la wahɔ l’akambo efula. Vɔ ndowanyaka lonyuma laki onto ndo mbokimanyiyaka dia nde kɛnɛmɔla waonga wele la wahɔ efula oko, ngandji, ɔngɛnɔngɛnɔ, wɔladi, ndo ndjâkimɛ, akambo asɔ tshɛ kimanyiyaka onto dia nde mɛna akambo la sso di’ɔlɔlɔ ndo monga la demba dia wolo.​—Ngalatiya 5:22, 23.

Etombelo wa kɔlɔ waya oma lo dionga dia mindo

Ɛlɔ kɛnɛ anto efula wamboyakimɔ tshɛ l’awui wa mindo. Mpokoso kɛmɔtshi kakondjawɔ oma lo yoho ya lɔsɛnɔ shɔ ele hemɔ ka sida. Lo ndjela OMS, ndekana miliyɔ 16 y’anto wambovɔ la sida, ndo anto oko miliyɔ 34 wambosambiyama la VIH, virusɛ yatatsha anto hemɔ ka sida tatɛ oma l’etatelo ka hemɔ kɛsɔ polo ndo kakianɛ. Efula ka wanɛ wele la sida wakakikondja oma lo mbekelo yawɔ ya mindo ya dieyanelo, oma lo tɛdi yakakambe l’anɔshi wa dinɔnɔ dia wolo kana oma lo wodjelo wa dikila.

Etombelo ekina wa kɔlɔ w’oma l’awui wa mindo ele hemɔ ka herpès, ka masasa, k’epatitɛ B ndo C, ndo ka kasende. Kânga mbele tɔtɛkɛta tɔsɔ tokamba l’enganga, anto kokambaka latɔ lo nshi yakafundamaka Bible, hemɔ mɔtshi yɔsama oma l’awui wa dieyanelo yakeyamaka dimɛna l’etena kɛsɔ. Oko ɛnyɛlɔ, Tukedi 7:23 tɛkɛtaka di’etombelo ɛmɔtshi washa ndo wɔma watomba oma lo monanyi lo mbuta ɔnɛ “edja ndu luhitu lambûtundula uvo andi.” Mbala efula, hemɔ ka kasende nanyaka ovɔ paka oko walanya hemɔ k’epatitɛ. Eelo mɛtɛ, dako dia lo Bible diatɛ Akristo dia vɔ ‘sɛka dikila la monanyi’ diakaye lo wonya wasungana ndo diɔ ndola la ngandji.​—Etsha 15:28, 29.

Ngandji ka falanga ekɔ djonga

Lo mbidja welo woho wa ngɔna esadi esadi, anto efula ndjadjaka lo wâle w’efula kâmɛ la falanga yawɔ. Lonyangu ko, oyangelo wa falanga wa ngasɔ ndjokonyaka mbala efula di’onto shisha falanga yakɔ kana mbokonya lo nyɔi. Koko, Bible mbutɛka ekambi waki Nzambi ɔnɛ: “Keli ndi akambi ulimu, atshi akambu w’ololo l’anya andi, dia ndi ndjala la diango dia mbisha one lahumba.” (Efeso 4:28) Lo mɛtɛ, aha nshi tshɛ mbatokokaka ɔnɛ lakamba olimu la wolo monga ɔngɔnyi. Koko, nde ekɔ la ki ka lo yimba, ndjalɛnyaka, ndo ondo nde koka kondja ndo etenyi ka dikuta kakokande sala dui dimɔ di’ɔlɔlɔ.

Bible tewolaka ɔnɛ: “Keli wane wakomiya ndjala engonyi, wayoko lu uhimba la lu djunga ndu lu saki ya dinginya yatutshelaka antu kolo, yayuditsha antu lu elanyelu la eshishwelu. Ne dia saki ka ukundji eko udiu a wehu tshe w’akambu wa kolo. Amotshi wakadiyangi, waketola uma lu mbuka ka mbetawo, wakayatshatsha la nyangu ya wulu efula.” (1 Timote 6:9, 10) Aha la tamu, anto efula “wakakomiya ndjala engonyi” wakakome ase ɛngɔnyi. Ko akawashisha la ntondo ka vɔ ndjokondja ɔngɔnyi ɔsɔ na? Onde kema mɛtɛ dia yonge yawɔ ya demba, nkumbo yawɔ, lonyuma lawɔ lakalana mbidja ndo engondo wakawalale?​—Undaki 5:12.

Onto tshɛ lele la lomba mbetawɔka dia ‘onto hayala la lomu oma l’efula ka diangɔ diele lande.’ (Luka 12:15) Akuta ndo diangɔ dia l’emunyi dimɔtshi diekɔ ohomba l’atshunda efula w’anto. Diakɔ diata Bible ɔnɛ: ‘falanga kokɛka onto,’ koko tɔ kotshaka nto ɔnɛ “waho wa ewu eli dia [lo]mba nama[ka] untu leli la [l]o.” (Undaki 7:12) Otshikitanyi la falanga, ewo ndo lomba l’oshika koka tokimanyiya l’akambo tshɛ, djekoleko l’akambo wendana la lɔsɛnɔ laso.​—Tukedi 4:5-9.

Etena kayotokokɛ lomba lɔamɛ

Kema edja, lomba l’oshika ‘layokokɛ wanɛ wele lalɔ’ lo yoho yoleki tshɛ, mbut’ate lɔ layowakokɛ oma lo “fonu ka wulu” kayaye, etena kayolanya Nzambi anto wa kɔlɔ. (Mateu 24:21) L’etena kɛsɔ, anto wayokasha falanga yawɔ lo toshinga oko “engo ka mindu,” lo ndjela kɛnɛ kata Bible. Lande na na? Nɛ dia vɔ wayoshihodia dia fɛsa la paunyi yawɔ hayeya shimbela nsɛnɔ yawɔ lo ‘lushi la nkɛlɛ kaki Jehowa.’ (Ezekiyele 7:19) Lo wedi okina, “ului a wuki w’antu,” wanɛ waki la mayɛlɛ dia ‘momba ekundji awɔ l’olongo’ lo mbetsha wahɔ wa lo nyuma lo dihole dia ntondo lo nsɛnɔ yawɔ, wayokondja wahɔ oma lo eombelo ka mɛtɛ kakawasale ndo wayokondja lɔsɛnɔ la pondjo lo paradiso ka la nkɛtɛ.​—Enyelo 7:9, 14; 21:3, 4; Mateu 6:19, 20.

Ngande wakokaso ndjɔsɛna lo nshi yayaye ya dimɛna efula ngasɔ na? Yeso kadimolaka ate: “Lumu la pundju lone, eli [wêke] dia nkêya weme [Nzambi ɔtɔi ka] mete, la Jesu Kristu, lakayatumi.” (Joani 17:3) Miliyɔ y’anto wakatane ewo kɛsɔ lo Bible, Ɔtɛkɛta waki Nzambi. Anto asɔ kema tsho l’elongamelo ka diambo kendana la nshi yayaye koko wekɔ ɛlɔ kɛnɛ la wɔladi ndo la lotui tshitshi lo yɛdikɔ mɔtshi oma ko nshi nyɛ. Ekɔ oko woho wakate omembi w’esambo ate: “Dimi latetamaka, latulalaka djo la ki, ne dia weme [Jehowa], katunamaka lu luudu lami.”​—Osambu 4:8

Onde wɛ fɔnyaka dia ekɔ kiɔkɔ mɔtshi yakoka kokimanyiya dia mbewɔ wâle efula wendana la yonge yayɛ ya demba ndo la lɔsɛnɔ layɛ ko ndeka kɛnɛ kasala Bible? Lande na kahayakisɛdingola dimɛna dimɛna na? Ndoko dibuku dikina diele l’akambo wele oko wanɛ watanema lo Bible, ndo ndoko dibuku ɔtɔi diakoka kokimanyiya dia tana ekokelo k’oshika l’andja wa nshi nyɛ ɔnɛ wambolola l’awui wadja lɔsɛnɔ lo wâle. Lande na kahayakisɛdingola dimɛna dimɛna na?

[Kiombo/​Osato wa lo lɛkɛ 5]

Tambonga la demba dia wolo ndo l’ekokelo diɛsɛ oma lo Bible

Dia mbohɛ ekakatanu wa lo lɔsɛnɔ, osekaseka ɔmɔtshi welɛwɔ Janea aki la mbekelo ka nɔka marijuana, tombaku, kaandji, akatshi w’asɛmbɛ, la weho ekina wa dinɔnɔ dia wolo. Nde akanɔka ndo wanu k’ɛngɛnɔ. Jane ekɔ lo mbuta dia nd’omɛnde mbakayakimɔka lo dinɔnɔ sɔ. Vɔ komonga ndoko l’elongamelo lo kɛnɛ kendana la nshi yawɔ yayaye. L’ɔkɔngɔ diko, Jane akayɛnanaka l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Nde akamɛ tshɔ lo nsanganya y’Akristo ndo mbadia Tshoto y’Etangelo kâmɛ la Réveillez-vous !, ko akasha nd’omɛnde dia nde lawɔ mbadia periodique shɔ. Vɔ akɔ ahende wakamɛ mbeka Bible l’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Lo ngɛnangɛna ɛlɛmbɛ waki Jehowa wa lâdiko, vɔ wakatshike dinɔnɔ dia wolo sɔ tshɛ. Etombelo akɔna wakawakondja na? Jane akayofundaka ɛnɔnyi ɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ ate: “Yoho yaso ya lɔsɛnɔ y’oyoyo yakatela ɔngɛnɔngɛnɔ efula. Lekɔ la lowando efula le Jehowa lo menda wolo wele l’Ɔtɛkɛta ande wa mbɛdia lɔsɛnɔ l’onto ndo oma lo woho wambototshungɔ oma lo pâ shɔ ndo wayaso la lɔsɛnɔ l’oyoyo kakianɛ.”

Ɛnyɛlɔ kaki Kurt, ɔnɛ lakakambaka olimu wendana la waa ɔrdinatɛrɛ mɛnyaka ohomba wa monga os’olimu wele la losembwe. Lɛnɛ akandakambaka, vɔ waki l’ohomba wa mbolo y’eyoyo, ɔnkɔnɛ owandji w’olimu waki Kurt akawotɛ dia nde toyanga lɛnɛ asondjawɔ mbolo shɔ l’oshinga dimɛna. Kurt akatoshola onto ɔmɔtshi layisondja l’oshinga dimɛna, ko wakokana ndo oshinga. Koko, kapita kaki owandji wa kɔpanyi ɔnɛ lakokitshɛkitshɛ oshinga akandja funda oshinga, mbut’ate akafunde lofulo lokina l’akuta lo faktirɛ lele akoshishɛka dɔlara di’ase Amɛrikɛ suke la 40 000 y’etondo. Lam’akandashola munga kɛsɔ, Kurt akete owandji wa kɔpanyi kɛsɔ dia mbokawoya akuta ande, ko owandji akɔ akate dia aya ɛnɔnyi 25 wamondokamba koko ndoko lushi lakandɛnyi onto la losembwe kana l’otema ɔlɔlɔ la woho ɔsɔ. Kurt akolembetshiya dia Bible mbakokimanyiya dia nde monga la nkum’otema ka ngasɔ. L’ɔkɔkɔ wa dikambo sɔ, owandji wa kɔpanyi kɛsɔ akalɔmbɛ dia vɔ mbotomɛ kɔpi 300 ya Réveillez-vous! watɛkɛta dikambo dia losembwe l’akambo w’okanda woho wa nde ndjokahɛ anto wakamba la nde. L’ɔtɛ wa losembwe lande, wakayodiyaka Kurt lo dihole dia la diko lɛnɛ akandakambaka.

[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]