Etongelo sanyaka lotombo la Nzambi!
“Ulungu atusanyaka lutumbu la [Nzambi]; diango dia l’ulungu diatutenyaka ulimu w’anya andi.”—OSAMBU 19:1.
1, 2. (a) Lande na kahakoke anto mɛna lotombo laki Nzambi mbala kakɔ ɔtɔi? (b) Ngande washa dikumanyi 24 Nzambi lotombo?
“WE HEYI mena elundji kami; ne dia untu heyi menami, ku ndi ntshikala la lumu.” (Etumbelu 33:20) Ngasɔ mbakewola Jehowa Mɔsɛ. Lam’ele anto wakatongama tsho la emunyi, vɔ hawokoke tshikala la lɔsɛnɔ naka vɔ mɛna lotombo laki Nzambi mbala kakɔ ɔtɔi. Koko, lo ɛnɛlɔ kɛmɔtshi, wakɛnya ɔpɔstɔlɔ Joani ɛnamelo ka diambo efula ka Jehowa lo kiti ka Nde ka lotombo.—Enyelo 4:1-3.
2 Otshikitanyi la anto, ditongami dia lo nyuma diele la kɔlamelo koka mɛna elungi kaki Jehowa. L’atei wa ditongami sɔ mbele ndo “dikumanyi akumi ahendi la nei” diakɛnyi Joani lo ɛnɛlɔ kande ka l’olongo. Dikumanyi sɔ nembetshiyaka olui tshɛ w’anto 144 000. (Enyelo 4:4; 14:1-3) Ngande wasalawɔ etena kɛnawɔ lotombo laki Nzambi na? Lo ndjela Enyelo 4:11, vɔ mbutaka ɔnɛ: “Khumesu la [Nzambi k]asu, we kukuki dia nungula lutumbu la kenemo la wulu, ne dia we kakatungi diango tshe. Dio diakatungama uma lu lulangu laye.”
Ɔkɔkɔ “wahawakuki ndjayindja”
3, 4. (a) Lande na kele siansɛ hatone di’anto monga la mbetawɔ le Nzambi? (b) Mbala mɔtshi lande na katona anto dia monga la mbetawɔ le Nzambi?
3 Onde wɛ tshutshuyamaka dia mbisha Nzambi lotombo? Efula k’anto hawosha Nzambi lotombo, ndo amɔtshi hawetawɔ ɔnɛ nde ekɔ. Ɛnyɛlɔ, ombewi wa tɔɔtɔ ɔmɔtshi akafunde ate: “Onde Nzambi mbakatonge ndo mbakalɔngɔsɔla andja ɔnɛ la ɔkɔmi tshɛ dia wahɔ aso? . . . Ɔsɔ ekɔ dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ efula. Lonyangu ko, dimi mbetawɔka dia dikambo sɔ bu mɛtɛ. . . . Mbuta ɔnɛ Nzambi mbakatonge andja bu olembetshiyelo w’oshika.”
4 Eyango w’awui wa siansɛ wekɔ la elelo, mbut’ate vɔ komɛka mɛtɛ paka lo kɛnɛ kakoka anto mɛna kana mbeka. Naka aha ɔsɔku kete awui wa lokanyiya kana wa lɔfɔnya mbatama. Lam’ele “[Nzambi] eko nyuma,” hakoke pondjo kamba tsho la eyangelo wa siansɛ dia mbɛ̂na kana mbêka. (Joani 4:24) Diakɔ diele, tona dia monga la mbetawɔ le Nzambi l’ɔtɛ w’ɔnɛ siansɛ hɛnya dikambo sɔ ekɔ lotamanya. Ombewi wa siansɛ welɛwɔ Vincent Wigglesworth wa lo université de Cambridge akɛnya dia eyangelo wa siansɛ vɔamɛ “ndjaka oma lo mbetawɔ.” Lo woho akɔna na? “Eyangelo ɛsɔ ndja oma lo mbetawɔ ka shikaa k’ɔnɛ diangɔ dia l’andja koka nembetshiyama lo ndjela ‘ɛlɛmbɛ wakadjama l’andja akɔ.’” Lâsɔ, etena katona onto dia monga la mbetawɔ le Nzambi, kema nde ekɔ lo mengola tsho woho ɔmɔtshi wa mbetawɔ otsha lo woho okina? Mbala mɔtshi, tona dia monga la mbetawɔ le Nzambi ekɔ oko onto latona akambo wa mɛtɛ l’okonda. Omembi w’esambo akafunde ate: ‘Onto a kɔlɔ lo diɔnyɔ diande hatoyangaka; tokanyi tande tshɛ tele: Ndoko Nzambi kekɔ.’—Osambu 10:4.
5. Bonde kele wanɛ watona dia monga la mbetawɔ le Nzambi hawokoke nyindjama?
5 Monga la mbetawɔ le Nzambi bu woho ɔmɔtshi wa mbetawɔ ka heyama ɔtɛ l’ekolo, nɛ dia tolembetelo efula ta diambo tekɔ tɛnya dia Nzambi ekɔ. (Heberu 11:1) Ombewi wa tɔɔtɔ welɛwɔ Allan Sandage akate ate: “Halafɔnya mɛtɛ dia kiongamu yele [l’andja ɔnɛ] ndja oma l’ofukutanu ɔmɔtshi. Ekɔ la dia monga kiɔkɔ mɔtshi yakakongɛ ndo yakalɔngɔsɔla kiongamu yele l’andja ɔnɛ. Le mi, Nzambi ekɔ ehekesa ka dikambo, koko nde mbele kiɔkɔ ya dihindo di’etongelo, diakɔ diatanema ɛngɔ kɛmɔtshi lo dihole dia monga ndoko ɛngɔ.” Ɔpɔstɔlɔ Paulo akafundɛ Akristo wa la Rɔma ate: “Akambu wa [Nzambi] ndu wulu andi wa pundju la [lonzambi lande l]aki komenamaka umaka etungelu k’andja wambenama kakiane. Antu [wahetawɔ] wambumana akambu ako fundu uma lu diango diakandatungi wuhu wahawakuki ndjayindja.” (Romo 1:20) Tatɛ oma ko “etungelu k’andja,” djekoleko etongelo k’anto wele la yimba, wakoka mbeya dia mɛtɛ Nzambi ekɔ, akɛnama hwe di’ɔnɛ Otungi wele la wolo wa mamba ekɔ, mbut’ate, Nzambi kasungana sho monga la kɔlamelo otsha le nde. Wanɛ watona dia mbetawɔ lotombo laki Nzambi hawokoke nyindjama. Lâsɔ, djembetelo yakɔna yatosha etongelo?
Andja sanyaka lotombo laki Nzambi
6, 7. (a) Ngande wasanya olongo lotombo la Nzambi? (b) L’oyango akɔna ‘watoma olongo awui’?
6 Osambu 19:1 kadimolaka lo mbuta ɔnɛ: “Ulungu atusanyaka lutumbu la [Nzambi]; diango dia l’ulungu diatutenyaka ulimu w’anya andi.” Davidi akɛnyi dia tɔɔtɔ ndo planɛtɛ yatondja esase “l’ulungu,” kana lo dongolongo, ekɔ djembetelo ya shikaa yɛnya dia Nzambi ka lotombo ekɔ. Nde akate nto ate: “Yanyi yatulakanyaka yanyi kina; utshu atushaka utshu ukina [ewo].” (Osambu 19:2) Lushi la lushi ndo otsho tshɛ, olongo mɛnyaka lomba la Nzambi ndo nkudu kande k’etongelo. Ekɔ oko dui dia lotombo lashawɔ Nzambi diekɔ lo ‘mbisha olakanyelo’ oma l’olongo.
7 Koko pombaka monga la shɛnɔdi dia shihodia woho watombola olongo Nzambi. “Hawutukaka oteketa kuyanga asawu awo; aui awo hawukema.” Koko, kɛnɛ kɛnya olongo aha la tondja ɔtɛkɛta ekɔ djembetelo ya wolo efula. “Aui awo watudianganaka lu kete tshe, ndu asawu awo watukumaka la kuma y’andja.” (Osambu 19:3, 4) Ekɔ oko olongo ‘wekɔ lo toma awui’ dia shikikɛ kana kɛnɛ kɛnyawɔ aha la tondja ɔtɛkɛta komaka l’oseka tshuku tshɛ dia nkɛtɛ.
8, 9. Naa akambo amɔtshi wa diambo wele la wonya?
8 Oma lâsɔ, Davidi akatɛkɛta dikambo dikina dia diambo diendana la etongelo kaki Jehowa: “Lene [l’olongo] akahikela [Nzambi] unya etumbu. Unya atuyalaka uku utshuki a wadi lam’atundutumbaka uma lu luudu landi. Vo watuyalaka la ongenongeno lu lokendo lawo uku pami ka wulu. Vo atunelaka uma lu kuma kemotshi k’ulungu, atetaka pulu ndu kuma kawo kekina: nduku engo katushamaka lu yanyi yawo.”—Osambu 19:4-6.
9 Naka mbɛdika la tɔɔtɔ tokina, kete mɛnamaka dia wonya wekɔ yɔɔtɔ ya shekaseka. Koko, wonya ekɔ yɔɔtɔ ya diambo efula, ndo naka mbɛdika la woke w’otshimbedi wôtshimba waa planɛtɛ, kete mɛnamaka dia vɔ wekɔ tshitshɛ. Dibuku dimɔtshi mbutaka dia vɔ wekɔ la wotsho wa “tɔnɛ miliyara hiende ya miliyara (2×1027),” mbut’ate pursa 99 9 ya wotsho wa planɛtɛ tshɛ y’otshimba! Wolo w’okotwelo wele la wonya kimanyiyaka nkɛtɛ dia tshimba lo dihole diatɔ lo etale ka kilɔmɛtɛlɛ miliyɔ 150, aha la tɔ mangana etale kana sukana amboleka. Paka yema tshitshɛ tsho ya wolo w’oma lo wonya mbakoma lanɛ la nkɛtɛ, koko paka yema ya wolo shɔ tsho mbasukɛ nsɛnɔ.
10. (a) Ngande wɔtɔ ndo watomba wonya oma lo “etumbu” kande? (b) Ngande wakɛndakɛndawɔ oko “pami ka wulu”?
10 Omembi w’esambo akatɛkɛta dikambo dia wonya l’ɛtɛkɛta wa didjidji, lo mbuta ate vɔ wekɔ oko “pami ka wulu” katɔkɛndakɛndaka oma lo koma mɔtshi y’olongo polo lo koma kina la yanyi ndo atoyashɛka l’otsho lo “etumbu.” Etena kashishɔ yɔɔtɔ ya nkudu shɔ lo koma y’olongo, mɛnamaka oma la nkɛtɛ dia yɔ yambɔtɔ lo “etumbu” oko dia tomuya. La pindju, yɔ tombaka la shashimoya, ayahɛtsha esase w’amɛna oko “utshuki a wadi lam’atundutumbaka uma lu luudu landi.” Oko wakinde olami w’ɛkɔkɔ, Davidi akeyaka tshitshi k’efula katongaka l’otsho. (Etatelu 31:40) Nde akohɔka woho wakakokaka esase wa wonya mbosalanganya demba esadi eto ndo salanganya dihole diakinde. Lo mɛtɛ, wonya hahekɔ “lɔkɛndɔ” lande la lushi tshɛ oma lo ɛstɛ otsha lo owɛstɛ, koko vɔ wekɔ oko “pami ka wulu,” kele nshi tshɛ suke dia kɛndakɛnda nto.
Tɔɔtɔ ta diambo ndo galaksi
11, 12. (a) Kakɔna kele diambo lo woho wɛdika Bible lofulo la tɔɔtɔ la lɔkɔngɔ? (b) Woke wa ngande wele l’andja ɔnɛ?
11 Aha la ekimanyielo ka teleskɔpɛ, Davidi akakoke mɛna paka tɔɔtɔ nunu dingana to. Koko lo ndjela wekelo ɔmɔtshi weke kasalema, lofulo la tɔɔtɔ tele l’andja takoka mɛnama l’ekimanyielo ka teleskɔpɛ ya nshi nyɛ ekɔ triliyɔ 70, mbut’ate tozero 22 l’ɔkɔngɔ 7! Jehowa akɛnya dia tɔɔtɔ tekɔ efula ka mamba etena kakandɛdika lofulo la tɔ la “seke ya lokongo yatuyalaka l’umamu w’ashi.”—Etumbelu 22:17.
12 L’edja k’ɛnɔnyi efula, waa astronotɛ wakɛnyi kɛnɛ kakawelɛka ɔnɛ “ahole w’osase wa totshitshɛ wele la longe, ndo wahɛnama dimɛna.” Ambewi wa siansɛ wakafɔnyaka ɔnɛ diangɔ dielɛwɔ “nébuleuse spirale” sɔ diaki l’etei ka galaksi kaso kelɛwɔ Voie lactée. L’ɔnɔnyi 1924, wakashola dia nébuleuse koleki tshɛ suke kelɛwɔ Andromède kaki twamɛ tshondo ya galaksi. Tɔ kaki l’etale ka années-lumière miliyɔ hiende! Nshi nyɛ, ambewi wa siansɛ fɔnyaka dia ekɔ miliyara ya galaksi ndo galaksi la galaksi kekɔ la lofulo la tɔɔtɔ laheyama mbadia. Koko, Jehowa “atalaka efula ka toto, atutoleka kumbu to tshe.”—Osambu 147:4.
13. (a) Kakɔna kele diambo lo kɛnɛ kendana la constellations? (b) Kakɔna kɛnya dia ambewi wa siansɛ haweye “adjangu wa l’ulungu”?
13 Jehowa akambola Jɔbɔ ate: “We mbeyaka nkeleka molola wa ‘Ana w’Ului,’ kana ntshungula ekodi wa ‘Tshula la Fo la Nyama’?” (Jobo 38:31) Constellation ekɔ olui wa tɔɔtɔ wele l’ɛfɔnɛlɔ kɛmɔtshi ka lânde. Kânga mbele tɔɔtɔ mbeyaka mangana etale efula lam’asatɔ, ahole watanematɔ wekɔ shikaa l’etale kanganyitɔ la nkɛtɛ. Lam’ele ahole wetɔ wekɔ shikaa, “tɔɔtɔ kimanyiyaka waa astronotɛ dia nɔmbɔla mashinyi watomawɔ lo loowa ndo dia mbeya tɔɔtɔ.” (The Encyclopedia Americana) Koko, ndoko onto lashihodia ɛkɔdi wakakatanya waa constellations kâmɛ. Eelo, polo ndo ɛlɔ ambewi wa siansɛ hawokoke kadimola wombola wakawoke Jɔbɔ wele lo Jobo 38:33 wata ɔnɛ: “We mbeyaka adjangu wa l’ulungu?”
14. Lo woho akɔna wele woho wadiangana osase ekɔ ehekesa ka dikambo?
14 Ambewi wa siansɛ hawokoke kadimola wombola okina wakawoke Jɔbɔ: “Lend’eli mbuka k’utsha lu dihuli diatuwudianganyaka usasi?” (Jobo 38:24) Ofundji ɔmɔtshi akate dia wombola wendana la osase ɔsɔ “ekɔ dikambo di’ohomba efula diendana la siansɛ ɛlɔ kɛnɛ.” Koko, ambewi wa filozofi amɔtshi w’ase Grɛkɛ wakakanyiyaka dia osase tombaka oma lo washo w’onto. Atete edja, ambewi wa siansɛ wakafɔnyaka ɔnɛ osase ekɔ tokamakama ta totshitshɛ. Akina wakafɔnyaka ɔnɛ osase pandjɔka oko asuku. Ɛlɔ kɛnɛ, ambewi wa siansɛ mbetawɔka dia osase pandjɔka oko suku ndo wekɔ oko kamakama. Koko, woho wele osase ndo ‘wadianganawɔ’ atamanema fundo kânga yema.
15. Ngande wakokaso ndjaoka oko Davidi etena kendaso olongo?
15 Lo menda awui asɔ tshɛ, onto koka tshutshuyama dia ndjaoka oko Davidi, lakate ate: “Lam’atumendaka ulungu, ulimu w’anya aye, ngondo la toto takayatungi, untu eli na, dia we mbukanela? La ona untu eli na, dia we mbekesanela la ndi?”—Osambu 8:3, 4.
Nkɛtɛ la ditongami dia lɔkɔ tombolaka Jehowa
16, 17. Ngande watombola ditongami dia ‘l’ɛhɔngɔ w’ashi’ Jehowa?
16 Osambu 148 shilaka toho tokina tasanya etongelo lotombo laki Nzambi. Sho mbadiaka lo divɛsa 7 ɔnɛ: “Nyanduli [Jehowa] la tshina dia kete, nyu wa shimiamba ndu nyu ehongo [w’ashi] tshe.” Eelo, ‘ɛhɔngɔ w’ashi’ ndola tɔɔ la diangɔ dia diambo diɛnya lomba ndo nkudu ka Nzambi. Lose lelɛwɔ baleine bleue ekɔ la wotsho wa tɔnɛ 120, mbut’ate wotsho wɛdimi la ndjɔvu 30! Doyi diatɔ to diekɔ la wotsho wolekanyi kilɔ 450 ndo diekɔ l’akoka wa fufa tɔnɛ 6,4 tɔnɛ ya dikila lo demba diatɔ! Onde diangɔ dia weke dia lo ndjale sɔ diekɔ l’okakatanu dia kɛndakɛnda l’ashi? Ndooko. Alapɔlɔ ɔmɔtshi w’oma lo tshunda dimɔtshi diendana la wondelo wa nse ya weke (European Cetacean Bycatch Campaign) mbutaka dia “baleine bleue kɛndakɛndaka lo ndjale la lowango l’efula. Satellite kɛmɔtshi akɛnya dia baleine bleue kɛmɔ akasale kilɔmɛtɛlɛ 16 000 lo ngɔndɔ 10.”
17 Lose lelɛwɔ dauphin mbɔtɔka l’etei k’ashi l’ɔhɔngɔ wa mɛtɛlɛ 45, koko ɔhɔngɔ woleki tshɛ weyama wakoka dauphin mbɔtɔ ekɔ mɛtɛlɛ 547! Ngande wakoka dauphin tshikala la lɔsɛnɔ l’ɔhɔngɔ wa ngasɔ na? Doyi dia dauphin tokaka ɔkɔkɛ etena katadiɔtɔ l’ashi woho wa dikila mongaka lo doyi, l’asasa, ndo lo wɔɔngɔ. Ndo nto, emunyi alɔ wekɔ la tangɔ tɔmɔtshi tomba hiɛlɛlɛ. Ndjɔvu ka l’ashi a wake ndo nyama kelɛwɔ cachalot koka ninda l’ɔhɔngɔ woleki etale. Jurunalɛ mɔtshi (Discover) mbutaka ɔnɛ: “Lo dihole dia alemba awɔ ndɔshana la wolo w’ashi, vɔ tshikaka dia wolo ɔsɔ kakatanya asasa awɔ ma.” Vɔ mombaka efula ka hiɛlɛlɛ yewɔ l’ohomba lo emunyi awɔ. Mbokɛmaka hwe dia ditongami diasɛna sɔ diekɔ djembetelo ya lomba laki Nzambi kanga-nkudu-tshɛ!
18. Ngande wɛnya ashi wa lo ndjale lomba laki Jehowa?
18 Kânga ashi wa lo ndjale mɛnyaka lomba laki Jehowa. Jurunalɛ mɔtshi (Scientific American) mbutaka ɔnɛ: “Oseka dipɔpɔ tshɛ di’ashi diele mɛtɛlɛ 100 otsha l’ɛse ka ndjale diekɔ la nunu dia todiyodiyo tahɛnama.” “Todiyodiyo tahɛnama” tɔsɔ mbɛdiaka hiɛlɛlɛ yahɛngaso lo kotola miliyara ya tɔnɛ ya gaz carbonique. Todiyodiyo tɔsɔ mbatondja ndekana kahende ɔtɔi ka hiɛlɛlɛ yahɛngaso.
19. Ngande wasala dja ndo longe lolango laki Jehowa?
19 Osambu 148:8 mbutaka ɔnɛ: “Dja la mboko ya mvula, lungi l’ekama la tshitshi la lungi la tshitshi, lopepe la wulu, latutshaka aui andi.” Eelo, Jehowa kambaka nto la welo wa l’andja wele bu la lumu dia kotsha sangwelo diande. Tɔshi ɛnyɛlɔ ka dja. L’ɛnɔnyi akumi weke kambeta, dja ya l’okonda yakɔsamaka tsho oko ɛngɔ ka kɔlɔ kalanya. Kakianɛ anyanginyangi mbetawɔka dia dja yatshumba okonda yekɔ ohomba efula nɛ dia lo ahole wadjasɛ anto, yɔ minyaka etamba wamboma, yɔ kimanyiyaka dia weho wa tɔngɔ efula tomba, yɔ kaloyaka ɛtɛtɔ nto dia tombatomba nyomotomba ndo yɔ kitshakitshaka mɛtɛ wâle wa dja ndalɔlalɔ l’okonda kana l’oswe. Longe lawɔ lekɔ ohomba efula, lɔ ndɔyaka ndo mbishaka nkɛtɛ ɛtɛtɔ, lɔ ndodjaka nkushi, lɔ kimanyiyaka waa nyama di’aha yɔ mvɔ la mposa k’ashi ndo etamba la adiyo di’aha vɔ nɛngɛ.
20. Ngande wele akona ndo esongo ohomba le anto?
20 Osambu 148:9 mbutaka nto ɔnɛ: “Ekungu l’akuna tshe, etamba w’elua la etamba a waki tshe.” Akona wa weke wekɔ djembetelo yɛnya nkudu k’efula kele la Jehowa. (Osambu 65:6) Koko vɔ kimanyiyaka nto dikambo dimɔtshi di’ohomba. Alapɔlɔ ɔmɔtshi w’oma (Institute of Geography in Berne) lo wodja wa Suisse mbutaka ɔnɛ: “Tɔkɔkɔ ta nkushi efula ya l’andja tomba oma l’akona. Ndekana pursa 50 y’anto wa l’andja w’otondo wekɔ lo sɛna diɛsɛ oma l’ashi wele l’akona . . . Ashi wele l’akona asɔ wekɔ ohomba efula le anto.” Kânga osongo w’anyanya mbishaka Otungi awɔ lotombo. Alapɔlɔ ɔmɔtshi wa Programme des Nations unies pour l’environnement mbutaka dia esongo “wekɔ ohomba efula lo lɔsɛnɔ l’anto lo wedja tshɛ. . . . Weho w’esongo efula kimanyiyaka efula lo ekondjelo lam’atondjawɔ diangɔ diele oko abaya, elowa, edika, ndo weho ekina wa diangɔ. L’andja w’otondo, miliyara hiende y’anto kambaka la kunyi dia katɛ kana dia kondja dja.”
21. Lembetshiya woho wele kânga dikatshi di’anyanya ekɔ ɛngɔ ka diambo.
21 Djembetelo yɛnya lomba lele la otungi mɛnamaka lo woho wele osongo. Tɔshi ɛnyɛlɔ ka dikatshi di’anyanya. Dikatshi diekɔ l’ashi amɔtshi lâdiko wadikokɛ di’aha diɔ moma. L’ɛse ka ashi asɔ lo wedi wa lâdiko dia dikatshi mbatanema olui ɔmɔtshi wa tɔtshɔngu tele la chloroplastes. Tɔtshɔngu tɔsɔ tekɔ la chlorophylle takotola esase wa yanyi. Oma l’ekimanyielo ka kɛnɛ kelɛwɔ ɔnɛ photosynthèse, akatshi ndjokomaka ahole watondja diangɔ dia ndɛ. Edo w’esongo kotolaka ashi oma lo nkɛtɛ ko kitoma otsha l’akatshi lo yoho ya diambo efula. Nunu dia toshosho tele lo difumu dia dikatshi ndihɔka ndo ndihamaka dia kotola gaz carbonique. Wolo washa osase kimanyiyaka ashi la gaz carbonique woho wa tondja waa hydrates de carbone. Etena kɛsɔ etombatomba koka ndjalesha la diangɔ diotongitɔ. Koko woho watondja tombatomba diangɔ dia ndɛ oko izinɛ ɔsɔ hokɛ londjo ndo ekɔ dimɛna efula. Lo dihole dia pɔndja nkɛtɛ, ashi kana hiɛlɛlɛ oko izinɛ waki anto, vɔ tondjaka hiɛlɛlɛ!
22, 23. (a) Akoka akɔna wa diambo wele la tofudu ndo la nyama mɔtshi? (b) Wembola akɔna ekina wahombaso nyomɔsɛdingola?
22 Osambu 148:10 tɛkɛtaka dia: “Nyama la dungalunga tshe, diango diayakutula la fudu yatufumboka.” Efula ka nyama ya l’okonda ndo ditongami diafumbɔ wekɔ l’akoka wa diambo efula. Woho wa diwata di’ashi dielɛwɔ albatros de Laysan koka fumbɔ otsha l’ahole wa tale efula (mbala kɛmɔtshi dɔ diakafumbɔ kilɔmɛtɛlɛ 40 000 l’ɔkɔngɔ wa nshi 90 tsho). Woho okina wa fudu kelɛwɔ fauvette mindaka lɔkɛndɔ oma lo Nɔrdɛ otsha lo Sidɛ ka Amɛrikɛ ndo fumbɔka wenya ndekana 80 aha la memala. Kamɛlɔ mombaka ashi aha lo dikɔmbɔ dia l’ɔkɔngɔ oko wafɔnya anto efula koko l’ɛsɔhi atɔ ndo kɛsɔ kikimanyiyaka di’aha mboka mposa kashi l’etena k’otale. Diakɔ diele, kema dikambo dia diambo woho wasɛdingola wa ɛnjɛniyɛrɛ nyama la tofudu dimɛna etena kasalawɔ mashinyi kana diangɔ dimɔtshi di’eyoyo. Ofundji welɛwɔ Gail Cleere mbutaka ate: “Naka wɛ nangaka sala ɛngɔ kɛmɔtshi kayonga dimɛna . . . ndo kahatolanya diangɔ diele suke latɔ, kete ayonga dimɛna naka wɛ mbokoya ɛngɔ kɛmɔtshi kele dihole dimɔtshi l’andja.”
23 Eelo, etongelo sanyaka mɛtɛ lotombo la Nzambi! Tatɛ oma l’olongo woludi la tɔɔtɔ polo l’esongo ndo waa nyama, ɛngɔ tshɛ kekɔ lo tombola Otungi atɔ. Ko kayotota dikambo diaso sho anto na? Ngande wakokaso sho lawɔ tombola Nzambi oko wasala diangɔ dikina diakatongama na?
Onde wɛ akohɔ?
• Lande na kele wanɛ watona dia mbetawɔ ɔnɛ Nzambi ekɔ hawoyidjama?
• Ngande watombola tɔɔtɔ ndo waa planɛtɛ Nzambi?
• Ngande wɛnya nyama ya l’ashi ndo ya l’okonda dia Otungi wele la ngandji ekɔ?
• Ngande wakotsha welo wele l’andja waha la lɔsɛnɔ lolango laki Jehowa?
[Osato wa lo lɛkɛ 24]
Ambewi wa siansɛ fɔnyaka dia lofulo la tɔɔtɔ lɛnama lekɔ triliyɔ 70!
[Efundelo wɛnya kanga]
Frank Zullo
[Osato wa lo lɛkɛ 27]
Longe l’ekama
[Efundelo wɛnya kanga]
snowcrystals.net
[Osato wa lo lɛkɛ 27]
Ɔna albatros de Laysan