Ngande wakokɛ tshikitanya ɔlɔlɔ la kɔlɔ?
ONTO akɔna lele la lowandji la mbidja ɛlɛmbɛ wendana la ɔlɔlɔ la kɔlɔ? Wombola ɔsɔ wakonyiyama oma k’etatelo k’ɔkɔndɔ w’anto. Lo ndjela dibuku dia lo Bible di’Etatelu, Nzambi akɔlɛ otamba ɔmɔtshi wakayolaka l’ekambɔ k’Ɛdɛna ɔnɛ “utamba w’ewu k’akambu w’ololo ndu k’akambu wa kolo.” (Etatelu 2:9) Nzambi akatɛ atshukanyi wa ntondo di’aha vɔ ndɛ elowa w’oma l’otamba akɔ. Koko, Satana Diabolo, otunyi waki Nzambi akate dia naka vɔ ndɛ elowa w’oma l’otamba akɔ, kete washo awɔ “wayudiho” ndo vɔ ‘wayoyala oko Nzambi, wayeya ɔlɔlɔ la kɔlɔ.’—Etatelu 2:16, 17; 3:1, 5; Enyelo 12:9.
Adama la Eva wakahombe mbɔsa yɛdikɔ mɔtshi. Onde vɔ wakahombe mbetawɔ ɛlɛmbɛ waki Nzambi wendana la ɔlɔlɔ la kɔlɔ kana wakahombe ndjela ɛlɛmbɛ awɔ hita? (Etatelu 3:6) Vɔ wakasɔnɛ dia mpindolɛ Nzambi ndo ndɛ olowa w’oma l’otamba ɔsɔ. Tshelo ya tshitshɛ shɔ yakendanaka la dikambo diakɔna? Lo tona dia nɛmiya elelo wakawadjɛ Nzambi, vɔ waketawɔ dia vɔ la tokanula tawɔ wayonga dimɛna efula naka vɔ vɔamɛ ndjadjɛ ɛlɛmbɛ wendana la ɔlɔlɔ la kɔlɔ. Etombelo akɔna wamonga lo woho wakahembe anto ndjadjɛ ɛlɛmbɛ awɔ hita l’ɛnyɛlɔ kaki Nzambi?
Tokanyi totshikitanyi
L’ɔkɔngɔ wa sɛdingola wetshelo wa waa filozofɛ ya lokumu l’edja k’ɛnɔnyi nkama, Encyclopædia Britannica mbutaka dia oma ko nshi ya filozofɛ k’ose Ngirika kakawelɛka Socrate polo lo ntambe 20, “tâmu taha pe tekɔ lo mbidjama lo kɛnɛ kendana la kitshimudi ya shikaa ya kɛnɛ kele ɔlɔlɔ ndo lo dikambo dia ɛlɛmbɛ wendana la ɔlɔlɔ la kɔlɔ.”
Ɛnyɛlɔ, waa Sophistes waki olui ɔmɔtshi w’embetsha w’ase Ngirika waki la lokumu efula lo ntambe ka tanu N.T.D. Vɔ waketshaka ɔnɛ kanyi yele l’anto efula mbashikikɛ ɛlɛmbɛ wendana la kɛnɛ kele ɔlɔlɔ la kɔlɔ. Ombetsha ɔmɔtshi l’atei awɔ akate ate: “Akambo tshɛ wɛnama dia wekɔ amɛna ndo mbetawɔmaka l’osomba ɔmɔtshi, wekɔ amɛna ndo mbetawɔmaka paka l’osomba akɔ, edja tshɛ kele anto wa l’osomba akɔ mbɔsaka di’akambo akɔ wekɔ amɛna ndo mbetawɔmaka.” Lo ndjela ɔlɛmbɛ ɔsɔ, anto efula koka fɔnya dia etsha ɛmɔtshi wa lokeso bu kɔlɔ, lam’ele ondo anto efula wa lo tshunda kana wa “l’osomba” wekɔ lo mbâsala.
Immanuel Kant, filozofɛ kɛmɔtshi kakeyamaka efula lo ntambe 18 akasha kanyi kina yotshikitanyi. Jurunalɛ Issues in Ethics mbutaka ɔnɛ: “Immanuel Kant ndo anto akina wele oko nde . . . wakake epole ɔsɛkɛ lo lotshungɔ lele l’onto la sɔna ndamɛ kɛnɛ kele ɔlɔlɔ kana kɔlɔ le nde.” Lo ndjela filozofi kaki Kant, naka onto nanga sala dikambo dimɔtshi dia kɔlɔ kana kema, akambo asɔ mendanaka paka la nde ndamɛ. Nde hahombe mbetawɔ dia kanyi yele l’anto efula wa lo ngelo kande shikikɛ ɛlɛmbɛ wahombande ndjela.
Onde naka kanyi yambetawɔma le anto efula, kete yɔ yekɔ ɔnɔmbɔdi w’oshika?
Ondo anto amɔtshi fɔnyaka dia losembwe ekɔ dikambo di’enginya. Koko hatohombe ndjaɛkɛ lo kanyi yele l’anto efula dia yɔ tɔlɔmbɔla. Ɛnyɛlɔ, otondonga wɛ akasɛnaka lo tshunda di’anto diele anto efula waketawɔka dia tshumba anawɔ dia mbalambola oko olambo ekɔ dikambo dietawɔma, oko woho wakafɔnyaka atshunda amɔtshi w’anto wa lo nshi y’edjedja, onde kɛsɔ otetsha tshelo shɔ dikambo dia dimɛna? (2 Khumi ya Dikanga 16:3) Ko kayotota naka wɛ akotɔ lo tshunda di’anto diɔsawɔ dia ndɛ nyama k’onto ekɔ tshelo ya dimɛna? Onde kɛsɔ nembetshiyaka dia lo mɛtɛ ndɛ nyama k’onto bu kɔlɔ? Aha naka anto efula wekɔ lo sala dikambo dimɔtshi, kete lâsɔ dikambo diakɔ diekɔ dimɛna. Edja efula la ntondo, Bible akahɛmɔla anto lo kɛnɛ kendana la djonga shɔ, ɔnɛ: “Tuyelaki ului w’antu dia ntsha kolo.”—Etumbelu 23:2.
Yeso Kristo akasha ɔkɔkɔ okina wahombaso mbewɔ dia mbetawɔ kanyi yele l’anto efula oko ɔnɔmbɔdi lo kɛnɛ kendana la ɔlɔlɔ la kɔlɔ. Nde akɛnya dia Satana ekɔ “umbuledi a kete.” (Joani 14:30; Luka 4:6) Satana kambaka la dihole diele lande dia minganyiya “wa la kete tshe.” (Enyelo 12:9) Ɔnkɔnɛ, naka wɛ ndjadjɛ wɛmɛ ɛlɛmbɛ lo kɛnɛ kendana la ɔlɔlɔ la kɔlɔ lo ndjela kɛnɛ ketawɔ anto efula, kete wɛ mbeyaka ndjetawɔ kanyi yaki Satana lo kɛnɛ kendana la lɔkɛwɔ ndo dikambo sɔ diayoyonga mɛtɛ l’etombelo wa kɔlɔ efula le yɛ.
Onde wɛ koka mbɛkama ekanelo kayɛ hita ka yimba?
Lâsɔ, onde pombaka onto l’onto mbɔsa yɛdikɔ yande ndamɛ lo kɛnɛ kendana la kɛnɛ kele ɔlɔlɔ la kɛnɛ kele kɔlɔ? Bible mbutaka ɔnɛ: “Tekamaki yimba yaye hita.” (Tukedi 3:5) Lande na? Nɛ dia anto tshɛ wakahowɔ pɛkato ka l’etatelo kakoka ndanya ekanelo kawɔ ka yimba. Lam’akatɔmbɔkwɛ Adama la Eva Nzambi, vɔ waketawɔ ɛlɛmbɛ wa lokaki waki Satana ofungi ndo wakɔ̂sɔnɛ oko shɛwɔ ka lo nyuma. L’ɔkɔngɔ wa lâsɔ, vɔ wakasambiyɛ tokanula tawɔ dionga dimɔtshi, mbut’ate otema wa lokeso wele la dikoka dia mbeya kɛnɛ kele ɔlɔlɔ koko nangaka sala paka kɛnɛ kele kɔlɔ.—Etatelu 6:5; Romo 5:12; 7:21-24.
Lo tɛkɛta dikambo dia lɔkɛwɔ, Encyclopædia Britannica, mbutaka ɔnɛ: “Mɛnamaka dia bu dikambo dia diambo naka anto mbeyaka kɛnɛ kahombawɔ sala lo kɛnɛ kendana la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ koko lo dihole dia kisala, vɔ salaka paka akambo wele lo wahɔ awɔ hita. Diakɔ diele lo wedja wa lo lɛkɛ la Owɛstɛ, aya okakatanu a woke dia mbisha anto asɔ ɛkɔkɔ wɛnya dia vɔ pombaka sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ.” Bible mbutaka dimɛna ɔnɛ: “Utema ndeka diango tshe lukesu, vo weko kolo efula. Akona ayeya mbulimbitela?” (Jeremiya 17:9) Onde wɛ koka ndjaɛkɛ le onto leyama oko kanga lokeso ndo ose akadikadi?
Eelo, kânga wanɛ wele bu la mbetawɔ le Nzambi wekɔ la dikoka dia monga la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ ndo dia sala akambo lo yoho ya dimɛna ndo monga l’ɛlɛmbɛ w’amɛna ndo wahomba nɛmiyama wendana la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ. Mbala efula, atɔndɔ woleki ɔlɔlɔ wofundami l’ɛlɛmbɛ awɔ kɛnɛmɔlaka ɛlɛmbɛ wendana la lɔkɛwɔ wele lo Bible. Kânga mbakoka monga ko anto asɔ hawetawɔ dia Nzambi ekɔ, tokanyi tawɔ mɛnyaka dia wakotɔ la dikoka dia kɛnɛmɔla lonto laki Nzambi. Kɛsɔ mɛnyaka dia oko wata Bible, anto wakatongama “lu efanelu ka [Nzambi].” (Etatelu 1:27; Etsha 17:26-28) Ɔpɔstɔlɔ Paulo akate ate: “Ne dia watenyaka antu etsha w’elembe wufundami l’etema awo.”—Romo 2:15.
Lo mɛtɛ, mbeya kɛnɛ kele ɔlɔlɔ tshikitana la monga la wolo wa sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Ngande wakoka onto monga la wolo wôkimanyiya dia monga la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ lahombama? Lam’ele otema mbatshutshuya onto dia sala akambo, monga la ngandji le Jehowa Nzambi Kiɔkɔ ya Bible koka kimanyiya onto dia monga la wolo ɔsɔ.—Osambu 25:4, 5.
Tokondja wolo wa sala ɔlɔlɔ
Nna dia ntondo dia mbeka woho wa monga la ngandji otsha le Nzambi ele mbeya woho wele wadjango ande la wɛdimo ndo amɛna. Ɔpɔstɔlɔ Joani akate ate: “Ngandji ka [Nzambi] kene, dia shu nama elembe andi: ku elembe andi hawuleki wutshu.” (1 Joani 5:3) Ɛnyɛlɔ, Bible ekɔ l’alako w’amɛna wakoka kimanyiya ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka dia mbeya tshikitanya ɔlɔlɔ la kɔlɔ etena kɔsawɔ tɛdikɔ dia kana vɔ pombaka nɔ wanu, nɔɔnɔ dia wolo kana ndjasha l’awui wa dieyanelo la ntondo ka tshuka kana tshukama. Bible koka kimanyiya wadi l’omi dia mbeya woho wa kandola ekakatanu ndo tɔ koka nto mbisha ambutshi alako wendana la woho wa mbodia ana.a Etena kakamba anto l’ɛlɛmbɛ wa lo Bible wendana la lɔkɛwɔ, vɔ tshɛ oyadi akɛnda kana epalanga kondjaka wahɔ, oyadi dihole diele lawɔ lo tshunda di’anto, kalasa yakawɔtɔ, kana ahole wasɛnawɔ.
Oko wele ndɛ diangɔ diasha vitaminɛ koshaka wolo wa kamba olimu, mbele ndo wadielo w’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ayokosha wolo wa wɛ nsɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ ande. Yeso akɛdika ɛtɛkɛta wa Nzambi la diangɔ dia ndɛ diasukɛ lɔsɛnɔ. (Mateu 4:4) Nde akate nto ate: “Ma diami, dieli ntsha lulangu la one lakantumi.” (Joani 4:34) Ndeshama l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi akakimanyiya Yeso dia nde shika tanga la ntondo k’ehemba ndo dia nde mbɔsa tɛdikɔ ta lomba.—Luka 4:1-13.
L’etatelo, wɛ mbeyaka mɛna wolo dia ndesha yimba yayɛ la diangɔ dia ndɛ dia lo nyuma di’oma l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi ndo mbetawɔ ɛlɛmbɛ ande. Koko, ohɔ dia etena kakiyɛ eke dikɛnda, ondo wɛ kɔngɛnangɛnaka ndɛ diangɔ dimɔtshi diaki dihombo le yɛ. Dia wɛ mbola dimɛna, wɛ akahombe sala tshɛ dia ngɛnangɛnga diangɔ dia ndɛ di’amɛna sɔ. Woho akɔ wâmɛ mbele mbeyaka nɔmba wenya efula dia wɛ ndjomɛ ngɛnangɛna ɛlɛmbɛ waki Nzambi. Naka wɛ tetemala, kete wɛ ayoyokoma dia nanga ɛlɛmbɛ akɔ ndo wɛ ayokoma nge lo nyuma. (Osambu 34:8; 2 Timote 3:15-17) Wɛ ayeka dia ndjaɛkɛ le Jehowa ndo ayotshutshuyama dia ‘salaka ɔlɔlɔ.’—Osambu 37:3.
Lo mɛtɛ, lushi tshɛ wɛ mbɔsaka tɛdikɔ ta weke kana tatotshitshɛ tendana la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ. Ɔnkɔnɛ, Bible kokeketshaka ɔnɛ: “Ekamaki [Jehowa] l’utema aye tshe, tekamaki yimba yaye hita. Uwetawoki lu akambu aye tshe, ku ndi ayukolongoswela mbuka yaye.” (Tukedi 3:5, 6) Mbeka dia ndjaɛkɛ le Jehowa hokosha tsho wahɔ paka kakianɛ koko ayokosha ndo diaaso dia wɛ ndjɔsɛna pondjo pondjo nɛ dia kitanyiya Jehowa Nzambi tɔlaka otsha lo lɔsɛnɔ.—Mateu 7:13, 14.
[Nɔtɛ ka l’ɛse ka dikatshi]
a Alako w’amɛna washa Bible lo akambo asɔ ndo l’akambo akina nto w’ohomba wekɔ lo abuku anɛ: Les jeunes s’interrogent—Réponses pratiques ndo Sheke y’Ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo Nkumbo, wakatondja Ɛmɛnyi wa Jehowa.
[Efundelo wa l’etei w’odingɔ wa lo lɛkɛ 5]
Welo wahɛnama mbeyaka monga la shɛngiya lo kanyi yetawɔ anto efula
[Esato wa lo lɛkɛ 4]
L’ɔkɔndɔ w’anto, waa filozofɛ wakadjana tâmu lo dikambo diendana la ɔlɔlɔ ndo la kɔlɔ
SOCRATE
KANT
CONFUCIUS
[Efundelo wɛnya kanga]
Kant: Oma lo dibuku The Historian’s History of the World; Socrate: Oma lo dibuku A General History for Colleges and High Schools; Confucius: Sung Kyun Kwan University, Séoul, Corée