BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ wa Watchtower
Watchtower
BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ
Ɔtɛtɛla
  • BIBLE
  • EKANDA
  • NSANGANYA
  • w05 11/1 lk. 4-7
  • Onde onto ɔmɔ koka tshikitanya mɛtɛ andja ɔnɛ?

Ndooko vidɛo yele lo kɛnɛ kɔsɔnyiyɛ.

Otokimwe, munga kakongi etena kakayatelesharjɛki vidɛo.

  • Onde onto ɔmɔ koka tshikitanya mɛtɛ andja ɔnɛ?
  • Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2005
  • Ɛtɛ w'awui wahɔnyi
  • Awui wa woho akɔ
  • Welo wadja anto dia mbela etshikitanu
  • Kɛnɛ kasala diaha etshikitanu monga
  • Lande na kakitshikande?
  • Yeso Kristo ayela etshikitanu wa pondjo
  • “Tanyuhelaki ntshanela ololo”
  • Asangoya Nzambi lo dikambo dia nkɛtɛ?
    Bible etshatɔ mɛtɛ?
  • Etena Kahoyala Fɔnu Nto
    Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—1997
  • Naa sangwelo diaki Nzambi lo dikambo di’anto?
    Kakɔna kakoka Bible tetsha?
  • ‘Onde Nzambi bu la losembwe?’
    Yasukanya la Jehowa
Enda awui akina
Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2005
w05 11/1 lk. 4-7

Onde onto ɔmɔ koka tshikitanya mɛtɛ andja ɔnɛ?

“Ase wola totɛta dia vɔ ndeka kombola wɔladi ndo lotui ntshitshi, ko oma lâsɔ vɔ kondja waaso wa nɔngɔsɔla nsɛnɔ yawɔ. Vɔ kombolaka akongɛ wele la losembwe wa wodja ndo wa wedja efula diaha welo wadjawɔ pomana la wekamu oma le wedja ndo atshunda w’ɛngɔnyi.”

KƐSƆ mbakate owandji wa tshunda dimɔtshi dia wedja efula diasha anto ekimanyielo lo mɛnya awui walongamɛ ndo wakombola ase wola. Ɛtɛkɛta ande kokaka mɛtɛ mɛnya nsaki kele l’anto tshɛ wadiɛnɛ la mpokoso ndo l’awui wele kema losembwe. Vɔ tshɛ kombolaka andja wele la wɔladi wa mɛtɛ ndo la lotui ntshitshi. Onde andja wa ngasɔ wokonga lushi lɔmɔtshi? Onde onto ɔmɔtshi ekɔ la wolo ndo la akoka wa tshikitanya andja ɔnɛ waha la losembwe?

Welo wadja anto dia mbela etshikitanu

Anto efula wambohemba mbela etshikitanu. Ɛnyɛlɔ, lo ntambe 19, Florence Nightingale, womoto ɔmɔtshi l’ose Angleterre akayasha lɔsɛnɔ lande l’otondo dia kokɛ ase hemɔ lo mbasha esakelo ka pudipudi ndo ka la kɛtshi tshɛ. Lo nshi yakandasɛnaka, mbuta ate la ntondo ka waa antiseptiques ndo antibiotiques monga, mpitadi kombishaka anto woho w’ekokelo kôtokoka nongamɛ ɛlɔ kɛnɛ. Dibuku dimɔtshi mbutaka dia “ɛfɛlɛmɛ kombeyaka mukanda, waki mindo, waki la mbekelo ka mbidjɔka wanu ndo waki akanga wa nseka.” Onde Florence Nightingale akatondoya lo welo wakandadje dia tshikitanya awui wendana la ɛfɛlɛmɛ? Eelo, nde akela etshikitanu ɛmɔtshi. Woho akɔ wâmɛ mbele, anto efula waha la lokaki wambotondoya dia kimanyiya anto lo awui akina efula wa lo lɔsɛnɔ, ɛnyɛlɔ: dia mbeya mbadia la funda, lo awui wa wetshelo, lo awui w’aseka enganga, ekondjelo k’ahole wa mbidjasɛ, ekongelo ka woshelo wa mbo ya ndɛ ndo l’awui akina. Oko etombelo, ɛlɔngɔswɛlɔ w’ohomba efula wambosalema lo ɔlɔlɔ wa lɔsɛnɔ la miliyɔ y’anto wele bu l’ekondjelo.

Koko, hatokoke minya yimba lo dui dia kandji nɛ: nkama ya miliyɔ y’anto wekɔ lo sowa oma lo ata, awui wa ngala, hemɔ, ndjala ya kasha ndo mpokoso nkina. Tshunda dimɔtshi (Irish aid agency Concern) mbutaka dia “wola ndjakaka anto 30 000 lushi tshɛ.” Lɔhɔmbɔ lekekɔ kânga mbele lɔ lakalɔshama efula lo ntambe yetshi oma le anangi wa etshikitanu. Dibuku dimɔtshi (Disposable People​—New Slavery in the Global Economy) mbutaka ɔnɛ: “Ɛhɔmbɔ efula wekɔ la lɔsɛnɔ ɛlɔ kɛnɛ oleki anto tshɛ wakavama oma lo Afrikɛ lo nshi yakandamaka okanda wa fumbe.”

Kakɔna kashimba dia welo wadja anto dia mbela etshikitanu wa pondjo monga la etombelo w’ɔlɔlɔ? Onde ekɔ paka nkudu kaheme ndo wolo w’efula w’akanga wa ɛngɔnyi kana ekɔ awui akina nto?

Kɛnɛ kasala diaha etshikitanu monga

Lo ndjela Ɔtɛkɛta wa Nzambi, Satana Diabolo mbele wekamu woleki woke lo welo tshɛ wadja anto dia mbela andja wa losembwe. Ɔpɔstɔlɔ Joani totɛka dia “wa la kete tshe weko lu wulu wa kanga kolo.” (1 Joani 5:19) Ɔnkɔnɛ, polo ndo kakianɛ Satana ekɔ lo ‘minganyiya wa la nkɛtɛ tshɛ.’ (Enyelo 12:9) La ntondo ka shɛngiya yande ya kɔlɔ minyɛma, anto wayodiɛnɛka la awui wa kɔlɔ ndo waha la losembwe. Kakɔna kele lo kiɔkɔ ya awui wa kɔlɔ asɔ na?

Wakasha ambutshi aso wa ntondo, Adama la Eva nkɛtɛ kakahombe monga paradiso ka kokele, edjaselo ka nkumbo k’otondo k’anto, mbuta ate andja waki ‘ɔlɔlɔ efula.’ (Etatelu 1:31) Akɔna akayotshikitanyaka akambo na? Satana. Nde akadje tɔfwɛfwɛ lo lotshungɔ lele la Nzambi la mbidja ɛlɛmbɛ wakahombe apami la wamato kitanyiya. Nde akasɛmɛ dia yoho ya nɔmbɔla yaki Nzambi kema la losembwe. Nde akatshutshuya Adama la Eva dia vɔ sɔna yoho ya lɔsɛnɔ ya dipanda woho wakawakoke vɔamɛ shikikɛ kɛnɛ kaki ɔlɔlɔ kana kɔlɔ le wɔ. (Etatelu 3:1-6) Dui sɔ diakayotondjaka wekamu wa hende lo welo wadja anto dia monga la andja wosembwe, wekamu akɔ ko pɛkato la eongelo kaha kokele.​—Romo 5:12.

Lande na kakitshikande?

Anto amɔtshi mbeyaka mimbola ɔnɛ: ‘Ko lande na katshika Nzambi dia pɛkato ndo eongelo kaha kokele tetemala? Lande na kakinde kokamba la wolo ande waha l’elelo dia ndjaka atɔmbɔki asɔ ko tatɛ nto?’ Mbokɛmaka diele oko ɔsɔ mbohonga yoho ya wɔdu ya kandola dikambo sɔ. Koko, okambelo wa la wolo wele la onto munyiyaka ambola efula w’ohomba. Shi ekɔ mɛtɛ dia okambelo wa kɔlɔ wa la wolo wele la onto ekɔ dui dimɔtshi dia woke diayakiyanya ase wola ndo wanɛ wasɔkishama lo andja? Shi etena kadiaka owandji ɔmɔtshi wa hiadi onto tshɛ lahetawɔ yoho yande ya nɔmbɔla monyiyaka ambola lo timba taki anto wele la etema w’ɛlɔlɔ?

Dia shikikɛ anto wele la etema w’ɛlɔlɔ ɔnɛ Nde kema owandji wa hiadi wakamba la lowandji lande lo yoho ya kɔlɔ, Nzambi akɛnyi ɔlɔlɔ tshikɛ Satana ndo anto wakatɔmbɔkɔ diaaso dia vɔ sala awui awɔ aha l’ekimanyielo ka ɛlɛmbɛ ndo k’atɔndɔ wa Nzambi paka lo etena kakandashikikɛ. Kɛsɔ otohomba mɛnya dia paka yoho ya nɔmbɔla yaki Nzambi mbele dimɛna. Tɔ kakahombe mɛnya dia oseka ɔlɛmbɛ tshɛ wakandatodjɛ ekɔ di’ɔlɔlɔ aso. Ɔnkɔnɛ, etombelo wa kɔlɔ wakaye lo tɔmbɔkwɛ lowandji laki Nzambi wamboshila mɛnama. Ndo vɔ wambɛnya dia Nzambi ekɔ la ɔkɔkɔ wa shikaa wa kamba la wolo ande w’efula dia minya awui tshɛ wa kɔlɔ etena kalangande sala dui sɔ. Dui sɔ diayosalema kema edja.​—Etatelu 18:23-32; Euhwelu k’Elembe 32:4; Osambu 37:9, 10, 38.

La ntondo ka Nzambi mbɔsa yɛdikɔ, sho takahombe nsɛna lo dikongɛ diaha la losembwe ‘takuma akumu ndo tadiɛnɛ kâmɛ la awui wa kandji.’ (Romo 8:22) Oyadi kɛnɛ kakokaso sala dia tshikitanya awui, sho hatokoke minya Satana, kana minya tshɛ lo tshɛ eongelo kaha kokele kele lo kiɔkɔ y’asui tshɛ wahomana la so. Sho bu l’akoka wa minya etombelo wa pɛkato kakatahowɔ oma le Adama.​—Osambu 49:7-9.

Yeso Kristo ayela etshikitanu wa pondjo

Onde sho koka mbuta dia andja ɔnɛ hatshikitanaki? Kema. Onto ɔmɔtshi lele la wolo efula oleki anto k’anto akalongola ɔkɛndɛ wa mbela etshikitanu wa pondjo. Naa onto akɔ? Onto akɔ ko Yeso Kristo. Nde kɔndwamaka lo Bible oko Ehomɔ kaki Nzambi koleki dikambo dia panda ka nkumbo k’anto.​—Etsha 5:31.

Kakianɛ, nde ekɔ lo kongɛ ‘etena kakashikikɛ’ Nzambi dia nde sala akambo. (Enyelo 11:18) Kakɔna kayondosala mɛtɛ? Nde ayela “ekalwelu k’akambu tshe wakati [Nzambi] l’enyo w’amvutshi andi w’ekila waki umaka etatelu.” (Etsha 3:21) Ɛnyɛlɔ, Yeso ayotshungola “uhumbi lam’awulelelandi, ndu usi wula laha la ukimanyidi. . . . Ndi [ayotshungola] nyumu yawo uma le akang’a lukesu la wa ngala.” (Osambu 72:12-16) Lo tshimbo ya Yeso Kristo, alaka waki Nzambi wa ‘kumiya ata polo lo tokoma ta nkɛtɛ’ wayokotshama. (Osambu 46:9) Nde akalake ate: “Nduku untu ludjashi [lo andja wambɛdiama ɔsɔ] ayuta ati: dimi la kandji!” Kanga tshungu, lohoke, ase dikɔmɔ mbuta ate wanɛ tshɛ wadiɛnɛ la hemɔ wayɛdiama dia kondja yônge ya kokele. (Isaya 33:24; 35:5, 6; Enyelo 21:3, 4) Kânga wanɛ wakavu lo ntambe yakete wayokondja wahɔ. Nde ndakaka dia mbolola wanɛ wakavu l’ɔtɛ w’awui waha la losembwe ndo w’ɔsɔkishelo.​—Joani 5:28, 29.

Yeso Kristo hela etshikitanu wa yema tshitshɛ kana wa lo tshanda mɔtshi tsho. Nde ayonya lo tshɛ wekamu tshɛ wonga dia monga la andja wa losembwe. Nde ayonya pɛkato ndo eongelo kaha kokele ndo ayolanya Satana Diabolo ndo wanɛ tshɛ wayela dionga diande dia ɔtɔmbɔki. (Enyelo 19:19, 20; 20:1-3, 10) Pâ ndo ɛhɛnyɔhɛnyɔ wakatshike Nzambi lo tshanda mɔtshi tsho “hadienama etena ka hendi [nto].” (Nahuma 1:9) Dui sɔ mbakakanyiyaka Yeso etena kakandatetsha dia sho nɔmbaka dia Diolelo diaki Nzambi ndja ndo dia lolango laki Nzambi ntshama “la kete uku atshamalo l’ulungu.”​—Mateu 6:10, sho mbɛnganyisha alɛta ango.

Wɛ mbeyaka mbuta wate: ‘Ko onde Yeso ndamɛ kombuta ɔnɛ “nyayongaka nshi tshɛ la ase wola l’atei anyu”? Onde dui sɔ halembetshiya dia awui waha losembwe ndo wola wayotetemalaka monga?’ (Mateu 26:11) Eelo, Yeso akate dia ase wola wayongaka nshi tshɛ. Koko, awui wa lo etenyi katanema ɛtɛkɛta ande ɛsɔ ndo alaka wa lo Ɔtɛkɛta wa Nzambi mɛnyaka dia nde akalembetshiya dia tayongaka la ase wola nshi tshɛ edja tshɛ kahatakomɛ dikongɛ nɛ di’akambo. Nde akeyaka dia ndoko onto lele l’akoka wa minya wola ndo awui wele kema losembwe oma lo andja ɔnɛ. Nde akeyaka nto dia nde ayotshikitanya awui asɔ tshɛ. Nde ayela kema edja dikongɛ di’akambo di’oyoyo, mbuta ate “ulungu w’uyuyu la kete y’uyuyu” lɛnɛ ele kandji, hemɔ, wola ndo nyɔi honga nto.​—2 Petero 3:13; Enyelo 21:1.

“Tanyuhelaki ntshanela ololo”

Onde lâsɔ, kɛsɔ nembetshiyaka dia ekɔ dui di’anyanya dia sala kɛnɛ tshɛ kakokaso sala dia kimanyiya anto akina? Kema. Bible tokeketshaka dia kimanyiya akina etena kadiɛnɛwɔ la ehemba ndo la ekakatanu wa wolo. Nkumekanga Sɔlɔmɔna k’edjedja akafunde ate: “Tuyalaki la unyishi a [diangɔ] di’ololo le wane wukuki dilungula lam’eye la wulu wa mbashadio.” (Tukedi 3:27) Ɔpɔstɔlɔ Paulo akatokeketsha ate: “Tanyuhelaki ntshanela ololo.”​—Heberu 13:16.

Yeso Kristo ndamɛ akatokeketsha dia sho sala kɛnɛ tshɛ kakokaso sala dia kimanyiya akina. Nde akasha wɛɛla wa ose Samariya lakatane onto lakawakɔmɔla ndo lakawave. Yeso akate dia pami k’ose Samariya kɛsɔ ‘akatshutshuyama la kɛtshi’ dia kamba la falanga yande dia nsakɛ mpota yaki pami kakakɔmama kɛsɔ ndo dia nde kɔlɔngana oma lo dikɔmɔki sɔ. (Luka 10:29-37) Ose Samariya lakokanaka kɛtshi ɔsɔ kotshikitanya andja, koko nde akela otshikitanu wa woke lo lɔsɛnɔ la pami kɛsɔ. Sho kokaka sala ngasɔ.

Ɔnkɔnɛ, Yeso Kristo koka sala awui efula oleki kimanyiya anto tsho. Nde kokaka mɛtɛ mbela etshikitanu ndo nde ayanga sala dikambo sɔ ndoko edja. Etena kayondosala awui asɔ, anto wadiɛnɛ l’awui wa kɔlɔ wa nshi nyɛ wayokoka monga la nsɛnɔ y’amɛna efula ndo ngɛnangɛna la wɔladi ndo la lotui ntshitshi la mɛtɛ.​—Osambu 4:8; 37:10, 11.

Etena kakatakongɛ dia awui asɔ salema, tatengengake pondjo dia sala oseka dikambo tshɛ diakokaso sala, oyadi lo nyuma kana lo demba dia ‘sala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ’ dikambo dia anto tshɛ wadiɛnɛ lo andja ɔnɛ wele kema losembwe.​—Ngalatiya 6:10.

[Esato wa lo lɛkɛ 5]

Florence Nightingale akasale etshikitanu lo awui wa ɛfɛlɛmɛ

[Efundelo wɛnya kanga]

La lotshungɔ laki National Library of Medicine

[Esato wa lo lɛkɛ 7]

Ambeki waki Yeso salɛka anto akina ɔlɔlɔ

[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 4]

The Star, Johannesburg, S.A.

    Ekanda wa l’Ɔtɛtɛla (1983-2025)
    Tomba
    Ɔtɔ
    • Ɔtɛtɛla
    • Kahana l'onto
    • Nango
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ɛlɛmbɛ w'okambelo
    • Awui wa sheke
    • Paramètres de confidentialité
    • JW.ORG
    • Ɔtɔ
    Kahana l'onto