Bible kaki Bedell—Nna dia tshitshɛ dia monga la eokelo ka dimɛna efula ka Bible
ETENA kakatshu William Bedell osasɛrdɔsɛ w’ose Angleterre otsha la Irlande lo 1627, nde akatane dui dimɔtshi diakatshindjaka anto efula wɔɔngɔ. Irlande aki ntondo wodja w’aseka Mupɛ, koko wakayotatɛka nɔmbɔma oma le ase Asɔnyi w’ase Grande-Bretagne. Anangi w’etshikitanu w’ase Asɔnyi wakashile la nkadimola Bible l’ɛtɛkɛta awɔ lo Erɔpɛ w’otondo. Koko ndooko lakayasha dia nkadimola lo Irlandais.
Bedell akɛnyi dia ase Irlande “hawokoke minyama yimba polo etena kakokawɔ mbeka Angɛlɛ.” Nde akasale la wolo dia ntondja Bible lo Irlandais. Koko nde akahomana la ɔlɔshamelo wa wolo, djekoleko oma le ase Asɔnyi. Lande na?
ƆLƆSHAMELO WENDANA LA OKAMBELO WA LA ƆTƐKƐTA WA IRLANDAIS
Bedell ndamɛ akayadjɛ oyango wa mbeka irlandais. Etena kakandakome ɔnɔmbɔdi wa kalasa ka Trinity College la Dublin ndo etena kakandayokoma evɛkɛ wa la Kilmore, nde akakeketsha ambeki dia vɔ kambaka la irlandais. Diakɔ diele, etena kakandaate kalasa ka Trinity College, Élisabeth Ire, nkumekanga ka womoto ka l’Angleterre akasale ngasɔ l’oyango wa nkondja anto wakakoke ndjetsha anto ande losango l’oma lo Bible l’ɔtɛkɛta awɔ wa lootɔ. Bedell akasale la wolo dia oyango ɔsɔ kotshama.
Lo diɔsɛzɛ dia Kilmore, anto efula wakatɛkɛtaka irlandais. Diakɔ diele, Bedell akatetemala nsala lo wolo dia vɔ nkondja anto wakakoke ntɛkɛta irlandais. Nde akakambe la kanyi ya lo ɛtɛkɛta waki ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ watanema lo 1 Kɔrɛtɔ 14:19 wata ɔnɛ: “L’etshumanelo kɛmɔtshi, layoleka nanga mbuta awui atanu wakoka mbokɛma dia mbetsha anto akina lo dihole dia mbuta awui nunu dikumi l’ɔtɛkɛta okina wahoke anto,” mbuta ate l’ɔtɛkɛta wele anto mbokaka yema tshitshɛ.
Koko ewandji wanɛ waki la shɛngiya y’efula wakasale la wolo awɔ tshɛ dia mboshimba. Lo ndjela ambewi w’ɛkɔndɔ, anto amɔtshi wakate ɔnɛ okambelo wa la irlandais wakikɔ “waale le wodja” ndo amɔtshi wakate ɔnɛ kɛsɔ “hɔtɔnɛ la wahɔ Lowandji la wodja.” Akina wakɛnyi dia aki lo waahɔ w’ase Angleterre wakalangaka di’ase Irlande tshikalaka lo wodjima. Diakɔ diele, ɛlɛmbɛ wakatondjama wakalɔmbaka di’ase Irlande ntshika ɔtɛkɛta awɔ hita ndo mbekelo yawɔ ko mbeka Angɛlɛ ndo ndjela yoho ya nsɛna y’ase Angleterre.
OLIMU WENDANA LA BIBLE KA BEDELL
Bedell kombetawɔ dia nɛndjama la tokanyi tɔsɔ t’oma l’ewandji wa hiadi. Lo etatelo k’ɛnɔnyi wa 1630, nde akatatɛ nkadimola Bible ka l’Angɛlɛ kaki oma la ntomba (ekadimwelo ka King James Version ka lo 1611) oya lo irlandais. Nde akalange ntondja Bible kakokɛmaka hwe le anto efula. Nde akayaoke di’ase wola hawokoke nyanga lo Afundelo dia ntana mboka k’otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo edja tshɛ keke Bible dibuku dioshɛmi le wɔ.—Joani 17:3.
Bedell komonga onto la ntondo la monga la kanyi ya ngasɔ. Ɛnɔnyi oko 30 la ntondo ka laasɔ, William Daniel, evɛkɛ okina akɛnyi dia aki wolo efula dia onto tshɛ mbeka kɛnɛ ketsha Bible, “lo ɔtɛkɛta wahandeye.” Daniel akakadimola Afundelo w’Akristo wa lo Grɛkɛ oya lo irlandais. Bedell akayɔsaka yɛdikɔ ya nkadimola Afundelo wa lo Hɛbɛru. Kɛnɛ keyama oko Bible kaki Bedell kekɔ la olimu ande mbidja ndo olimu wakasale William Daniel la ntondo. Lam’ele akambo wakayotshikitanaka, Bible kaki Bedell, mbuta ate Bible ka ntondo k’otondo ka lo irlandais kaki tshɔi y’ekadimwelo ka Bible lo ɛnɔnyi 300 wakayelana.
Bedell, nomb’ewo ka lokumu ka Hɛbɛru, akakambe la anto ahende w’ase Irlande wakatɛkɛtaka irlandais dia mbokimanyiya dia nkadimola oma l’Angɛlɛ oya lo irlandais. Lam’ele wakayahamaka la olimu awɔ, Bedell kaamɛ la okimanyedi ɔtɔi kana ahende wakandɛkɛka otema le wɔ wakende ndo wakavusola dimɛna dimɛna divɛsa tshɛ. Lo kɛnɛ kendana la dibuku diakawokaka sso lɔkɔ, vɔ wakende ekadimwelo ka lo italien kaki Giovanni Diodati, ombewi wa teoloji w’ose Suisse, kaamɛ ndo ekadimwelo ka lo Grɛkɛ ka Septante, ndo efundelo wa l’anya wa lo Hɛbɛru wa nɛmɔ efula.
Ekipɛ kɛsɔ wakayelaka ɛlɔmbwɛlɔ k’akadimudi wa King James Version (Bedell akeyaka efula ka l’atei awɔ) ndo wakakambe la lokombo l’oshika laki Nzambi lo ahole efula wa lo Bible kawɔ. Ɛnyɛlɔ, lo Etumbelu 6:3 wakakambe la lokombo la Nzambi “Iehovah.” Efundelo wa l’anya waki Bedell wekɔ lo mombama lo bibliɔtɛkɛ waki Marsh la Dublin, la Irlande.—Enda kiombo yele la ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Bedell ekɔ lo mbohɔma ndo ekɔ lo mbeyama.”
L’EKOMELO BIBLE KAKAYOTOMBAKA
Bedell akashidiya olimu ande oya lo 1640. Koko nde kokitondja mbala kakɔ ɔtɔi. Lande na? L’ɔtɛ wa dui dimɔtshi, nde aki la ntondo ka ɔlɔshamelo wa wolo. Atunyi wakɔnyɔla onto laki Bedell lakalɔmbɔlaka okadimwelo, wafɔnya vate lo nsala ngasɔ wayofukutanya olimu ande. La mayɛlɛ tshɛ vɔ wakawonde ndo wakawodje lo lokanu. Vɔ kokomɛ laasɔ, Bedell akatanema l’atei wa ɔlɔshamelo wa wolo ndo ɔtɔmbɔkwɛlɔ wa wanɛ wakalɔshanaka l’ase Angleterre wakatombe lo 1641. Ase Irlande wakakokɛ Bedell lo etena kɛmɔtshi kaanga mbakinde ose Angleterre nɛ dia vɔ wakeyaka dia nde akayakiyanyaka l’otema ɔtɔi dikambo diawɔ. L’ekomelo, asɔlayi wa atɔmbɔki wakawodje lo lokanu la kɔlɔ efula. Aha la taamu kɛsɔ kakookonya lo nyɔi kande lo 1642. Nde kɔmɛna otombelo wa olimu ande.
Lɛkɛ latanema ɔtɛ a dui w’efundelo wa l’anya waki Bedell, oya lo 1640 ndo Bible kakatondjama 1685
Olimu waki Bedell waki kwɛ ka ndanyema tshɛ lo tshɛ etena kakawalanya ndo kakawambe diangɔ dia lo luudu lande. Diɛsɛ ko ɔngɛnyi ande ɔmɔtshi w’oshika akasale la wolo dia momba mikanda ande tshɛ wakandakadimola. Oma laasɔ, Narcissus Marsh ɔnɛ lakayokomaka arshɛvɛkɛ wa la Armagh ndo evɛkɛ wa lo ɔtɛmwɛlɔ wa la Irlande, akoombe ekanda ɛsɔ dimɛna. Nde akalongola falanga oma le Robert Boyle, ombewi wa siansɛ ndo la dihonga tshɛ nde akayotondjaka Bible kaki Bedell lo 1685.
NNA DIA TSHITSHƐ KOKO DI’OHOMBA EFULA
Aha anto tshɛ wa l’andja w’otondo mbaketawɔ Bible kaki Bedell. Lo mɛtɛ, ɔsɔ aki nna dia tshitshɛ, koko di’ohomba efula lo eokelo ka dimɛna ka Bible, djekoleko le anto wakatɛkɛtaka irlandais ndo aha paka la Irlande oto, koko ndo la Écosse ndo l’ahole akina efula. Vɔ wookoka nkotsha ehomba awɔ wa lo nyuma lo mbadia Ɔtɛkɛta wa Nzambi lo ɔtɛkɛta awɔ wa lootɔ.—Mateo 5:3, 6.
“Etena kadiaso Bible kaki Bedell, sho mbokaka ɛtɛkɛta w’oma lo Bible lo ɔtɛkɛta aso wa lootɔ. Ɔsɔ ekɔ dui di’ohomba efula diakatosha diaaso dia dimi la nkumbo kami mbeka akambo wa mɛtɛ wa diambo watanema lo Afundelo”
Bible kaki Bedell kakatetemala la nkimanyiya anangi w’akambo wa mɛtɛ dia vɔ nsala kɛnɛ kele ɔlɔlɔ polo ndo lo nshi yaso nyɛ. Onto ɔmɔtshi latɛkɛta irlandais lele oma la mbeka kɛnɛ ketsha Bible mɛtɛ mbutaka ɔnɛ: “Etena kadiaso Bible kaki Bedell, sho mbokaka ɛtɛkɛta w’oma lo Bible lo ɔtɛkɛta aso wa lootɔ. Ɔsɔ ekɔ dui di’ohomba efula diakatosha diaaso dia dimi la nkumbo kami mbeka akambo wa mɛtɛ wa diambo watanema lo Afundelo.”