Ekakatanu w’anto onde wayoshila lushi lɔmɔtshi?

ALAPƆLƆ ɔmɔtshi w’oma lo wodja w’Irlande wendana l’anto wa l’andja w’otondo mbutaka ɔnɛ: “Kanɛi ɔtɔi ka lofulo l’anto la l’andja w’otondo wekɔ lo nsɛna lo wola, miliyara 1,3 ndjasɛnyaka lo lushi la yema ya dikuta yahakoki kânga dɔlara ɔtɔi di’ase Amɛrikɛ, miliyara ɔtɔi haweye mbadia la funda, miliyara 1,3 pombaka ashi w’amɛna wa nɔ, ndo miliyara ɔtɔi ndalaka la ndjala lushi tshɛ.”

Ekɔ kandji efula dia mɛna woho wele onto bu l’akoka wa shidiya lo pondjo ekakatanu wa l’andja ɔnɛ! Wɛ ayoleka mboka kandji naka wɛ mbeya dia l’atei w’anto wɔtɛkɛtshiwɔ l’alapɔlɔ ongo, wamato la ana mbaleka diɛnɛ, nɛ dia vɔ bu l’ekokelo. Kema ekɔ mɛtɛ kandji efula dia mɛna dia polo nd’ɛlɔ kɛnɛ, mbut’ate polo lo ntambe 21 kɛnɛ, lotshungɔ l’anto lekɔ lo tetemala la “mɔnywama lushi tshɛ lo yɛdikɔ yaheyama ndo mbuta”?​—The State of the World’s Children 2000.

“Andja w’oyoyo wele la lɔlɔnga ɔtɔi l’anto”

Tshunda dielɛwɔ UNICEF diakate la dietawɔ tshɛ dia “ɛhɛnyɔhɛnyɔ wambela akambo asɔ . . . lo nsɛnɔ y’anto wa l’andja ɔnɛ koka shila.” Tshunda sɔ mbutaka dia lɔsɛnɔ la wolo lahomba miliyara y’anto yadiɛnɛ shɔ mbikikɛ “haleyama mbewɔ kana tshikitanyema.” Ɔnkɔnɛ, diɔ nɔmbaka “anto tshɛ dia kanyiya dikambo di’andja w’oyoyo wele la lɔlɔnga ɔtɔi l’anto.” Tshunda sɔ diekɔ lo nongamɛ dia woho w’andja ɔsɔ ayonga andja wele, anto “wayotshungɔ oma lo wola la lohetsho ndo oma l’awui wa ngala la hemɔ.”

Wanɛ wadiɛnɛ l’akambo asɔ kondjaka ekeketshelo oma lo woho ɔnɛ wɛnawɔ dia kânga nshi nyɛ, anto wayakiyanya dikambo di’anto akina salaka la wolo dia kitshakitsha pâ y’oma l’“ata waha pe watshutshuya nunu akumi di’anto dia tshika ngelo yawɔ.” Ɛnyɛlɔ, ambeta ɛnɔnyi ndekana 15 wele tshunda dielɛwɔ Chernobyl Children’s Project “diakela ekimanyielo kadiɔ dia kitshakitsha pâ ka nkama y’ana waki la hemɔ ka kansɛrɛ kakaye oma lo bɔmbɛ atɔmikɛ kakakandema.” (The Irish Examiner, April 4, 2000) Atshunda wa weke ndo wa totshitshɛ wakimanyiya anto kimanyiyaka mɛtɛ wanɛ wadiɛnɛ l’ata kana mpokoso kina.

Koko, welo wa wanɛ wayakimɔ l’elimu ɛsɔ dia kimanyiya anto kema anyanya. Vɔ mbeyaka di’ekakatanu wele l’anto ɛlɔ “wamboleka kokanɛ ndo monga wolo shidiya oleki woho waki dikambo sɔ l’ɛnɔnyi dikumi wetshi.” David Begg, owandji wa tshunda dielɛwɔ Irish charity Concern, mbutaka ate: “Anto wakamba laso kamɛ ndo wanɛ wakimɔ falanga kana diangɔ dikina dia kimanyiya anto, wakatondja falanga efula” lam’akahomɔ ase Mozambique mpokoso k’elola kakakomɛ anto wa lo wodja ɔsɔ. Koko, nde akate nto ate: “sho shamɛ kema l’akoka wa tondoya weho wa mpokoso ya woho ɔnɛ.” Lo kɛnɛ kendana la welo wadjama dia kimanyiya ase Afrikɛ, nde suyaka l’ɔlɔlɔ tshɛ ate: “Yema y’ɛkɔkɔ engana wambotshutshuyaka anto dia monga l’elongamelo wambokitakita.” Anto efula mbeyaka mbuta di’ɛtɛkɛta ande ɛsɔ mɛnyaka lo tshena pe kɛnɛ keta l’andja w’otondo.

Onde sho kokaka nongamɛ “andja w’oyoyo wele la lɔlɔnga l’anto ɔtɔi”? Kânga mbele welo wadjama dia kimanyiya anto mandɔmaka, sunganaka mɛtɛ sho sɛdingola elongamelo kekina kendana l’andja w’oyoyo wa losembwe ndo wa wɔladi. Bible tɛkɛtaka dikambo di’elongamelo kɛsɔ, oko wayotodiɛna lo sawo diayela.

[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 2]

Lɛkɛ 3, ana: UN/DPI Fɔtɔ kakɔshi James Bu