Tshapita Y’enanɛi
Akashimbamɛ Oma L’Enyɔ wa Dimbwe!
1, 2. (a) Ngande wakayokongɛka Dariyo di’ose Mediya awui wa lo diolelo diande diakayoleka monga woke? (b) Kɔndɔla ɛkɛndɛ ndo lowandji laki la waa nguvɛrnɛrɛ.
BABILƆNA akakɔ! Lotombo laki latɔ l’edja k’ɛnɔnyi lokama oko wakitɔ wodja waheme andja w’otondo lakakomɛ lo wenya engana eto. Etena k’oyoyo kakatatɛ: etena k’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya. Dariyo di’ose Mediya, ɔnɛ lakayɔhɛna Bɛlɛshaza l’okudi, aki kakianɛ l’ɔkɛndɛ wa woke efula dia mbeya kongɛ diolelo diande diakayoleka monga woke.
2 Yɛdikɔ mɔtshi ya ntondo yakɔshi Dariyo aki ya sɔna ngɔvɛrnɛrɛ 120. Vate wanɛ wakakambaka olimu ɔsɔ wakasɔnamaka mbala mɔtshi oma l’atei w’ase nkumbo ka nkumekanga. Oyadi aki ngasɔ kana bu, ɔlɔhɛ tshɛ aki l’ɔkɛndɛ wa nɔmbɔla etenyi kɛmɔtshi ka nkɛtɛ ka woke kana ka tshitshɛ ka lo diolelo. (Danyele 6:1) Olimu ande ɔmɔtshi aki wa kɔngɔlaka elambo ndo tomaka ɔkɔngɔ otsha lo mbalasa ka nkumekanga. Kânga mbakayaka ɔkɛndji wa nkumekanga tena la tena dia ndjendaka woho wakambande, nguvɛrnɛrɛ aki la lowandji l’efula. Lokombo satrape lokadimwami lanɛ ɔnɛ nguvɛrnɛrɛ lakalembetshiyaka ɔnɛ “onkokedi wa Diolelo.” Lo prɔvɛnsɛ kande, nguvɛrnɛrɛ akɔsamaka oko okambi wa nkumekanga, nde aki la lowandji lele paka nkumekanga oto mbakôlekaka.
3, 4. Lande na kele Dariyo akalekaka nanga Danyɛlɛ, ndo lo dihole diakɔna diakandawodje?
3 Ɔkɛndɛ akɔna wakahombe monga la Danyɛlɛ l’ɔlɔngɔswɛlɔ ɔsɔ w’oyoyo na? Onde Dariyo akahombe ndjosha omvutshi ɔsɔ w’osombe w’ose Juda pasiɔ, lam’ele nshi shɔ ko nde aya l’ɛnɔnyi akumi divwa l’ɛmɔtshi? Ndoko! Dariyo mɛtɛ akeyaka ɔnɛ Danyɛlɛ akatatshi l’eshikikelo tshɛ dikambo di’ɔkwɛlɔ wa Babilɔna ndo ɔnɛ ekɔ paka yimba yoleki y’onto k’onto mbakakoke mbokimanyiya dia nde ntsha dui sɔ. Lâdiko dia lâsɔ, Danyɛlɛ akeyaka awui efula nɛ dia nde akadjasɛ l’elui wa weho w’anto wotshikitanyi waki lo fumbe la Babilɔna l’edja k’ɛnɔnyi akumi. Dariyo akalangaka monga la wɔladi lam’asande l’anto w’eyoyo wakandahombe nɔmbɔla. Diakɔ diakinde mɛtɛ l’ohomba w’ondaki ɔmɔtshi wele la lomba ndo la diewo oko Danyɛlɛ dia kamba kâmɛ la nde. Lâsɔ, lo dihole diakɔna diakandahombe mbidja onto ɔsɔ na?
4 Otoyala dikambo dia diambo naka Dariyo mbidja Danyɛlɛ nguvɛrnɛrɛ ka prɔvɛnsɛ kɛmɔtshi, nɛ dia nde aki ose Juda ndo ose fumbe. Koko, ohotokokanyiya woho wakahombe anto mamba lam’akewoya Dariyo yɛdikɔ yakandɔshi dia mbetɛ Danyɛlɛ ɔmɔtshi a l’atei w’ewandji wa lɛɛta esato, wanɛ wakahombe mendaka waa nguvɛrnɛrɛ! Aha tsho Danyɛlɛ akasɔnama lo dihole sɔ, koko nde “aki la nemo [dioleki],” nɛ dia akɛnamaka dia nde aki lâdiko di’asekande akina waki ewandji wa lɛɛta. Nde mɛtɛ aki la ‘yimba ya mamba.’ Dariyo akayonga ndo la kanyi ya mbodja ministrɛ wahɔnyi la nkumekanga.—Danyele 6:2, 3.
5. Ewandji ekina la waa nguvɛrnɛrɛ akawasale mɛtɛ lo menda dihole diakawadje Danyɛlɛ, ndo lande na?
5 Ewandji ekina la waa nguvɛrnɛrɛ wakahombe mɛtɛ mboka nkɛlɛ k’efula. Vɔ kokoka mbetawɔ dia Danyɛlɛ monga owandji awɔ, nɛ dia nde komonga ose Mediya kana ose Pɛrɛsiya kana ose nkumbo ka nkumekanga! Ko ngande wakakoke Dariyo mbidja ose wodja okina lo dihole dia woke ngasɔ, ko tshika ase wodja ande, ndo ase nkumbo kande hita na? Dui dia ngasɔ mɛtɛ diakɛnamaka oko kema ɔlɔlɔ. Ndo nto, mɛnamaka dia waa nguvɛrnɛrɛ ya lo diolelo wakɛnaka dia kɔlamelo yaki Danyɛlɛ kombashaka diaaso dia vɔ mbuvaka, pɔtwanaka diangɔ kana mbetawɔ kɔta mishiko l’etshelo ekina wa lokeso oko waki mbekelo kawɔ. Koko, oyadi ewandji wa lɛɛta kana waa nguvɛrnɛrɛ, ndoko lakahembe totɛ Dariyo dui sɔ, lam’ele Dariyo ndamɛ akɔsaka Danyɛlɛ la nɛmɔ efula.
6. Ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ ngande wakawahembe mɔnyɔla Danyɛlɛ, ndo bonde kakawakite tatala?
6 Ɔnkɔnɛ, ewandji wa pɔlitikɛ waki la kandjema ɛsɔ wakɔtwɛ Danyɛlɛ sheke. Vɔ wakayange “Danyele la dikambu dia mbufunda lu akambu wa diulelu.” Onde wakakoke monda l’ɛkɔmɔ lo woho wakandakambaka elimu ande? Onde nde aki la lokeso? Ewandji wa lɛɛta la waa nguvɛrnɛrɛ komunda Danyɛlɛ la munga kana lokeso lo woho wakandakambaka olimu ande. Vɔ wakatanɛ vate: “Shu hateyi ntana nduku dikambu dia nfunda Danyele, tshikima lu elembe wa [Nzambi kande].” Ɔnkɔnɛ, apami asɔ w’etema mindo wakadje sheke dia monda lo dikambo sɔ. Wakakanaka vate lâsɔ Danyɛlɛ diakinde amboshila.—Danyele 6:4, 5.
WAMBƆTƆ SHEKE DIA MBODIAKA
7. Dui diakɔna diakatshu ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ dia totɛ nkumekanga, ndo lo yoho yakɔna yakawɔtɔ otsha le nde?
7 Olui ɔmɔtshi w’ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ ‘wakɔtɔ lo lemba’ otsha le Dariyo. Tshɛkɛta ya lo Arameyɛ yofundami lanɛ nembetshiyaka ɔnɛ la lofunguso la mamba. Ondo anto asɔ wakasale ngasɔ dia mɛnya di’oko vɔ waki la dui di’ohomba efula dia mbewoya Dariyo. Ondo vɔ wakafɔnya ɔnɛ ayonga wolo nde ntona kanyi yawɔ naka vɔ mbotɛyɔ l’eshikikelo tshɛ ndo oko dui diahomba salema esadi esadi. Ɔnkɔnɛ, vɔ wakawotɛ dui diakɔ mbala kakɔ ɔtɔi ɔnɛ: “Ewandji tshe wa lu diulelu, ete wa wudja, [“waa nguvɛrnɛrɛ,” NW], andaki la embuledi wa beke, wakasangi lulimi dia khum’ekanga mbidjanga didjangu, la dishikike wulu ati: Untu tshe l’atei a nshi akumi asatu, layotemola etemolatemola kemotshi kana untu ukina, laha we, we khum’ekanga, ndi kakadjemi lu difuku dia dimbwe.”a—Danyele 6:6, 7.
8. (a) Bonde kakangɛnangɛna Dariyo kanyi shɔ? (b) Kanyi yakɔna mɛtɛ yaki l’etema w’ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ shɔ?
8 Ɛkɔndɔ w’akambo wakete shikikɛka ɔnɛ ase Mesɔpɔtamiya waki la mbekelo ka mbɔsaka nkumi ya dikanga yawɔ oko tozambizambi ndo mbatɛmɔlaka. Lâsɔ mɛtɛ, Dariyo akangɛnangɛna kanyi yawɔ. Ondo nde akɛnyi ndo wahɔ wakandahombe kondja oma lo kanyi yakɔ. Ohɔ dia Dariyo aki ɔngɛndangɛnda ndo oyoyo le wanɛ wakadjasɛka la Babilɔna. Lâsɔ, ɔlɛmbɛ ɔsɔ w’oyoyo akahombe mbokimanyiya dia shikimandja lowandji lande, ndo keketsha lokema l’anto wakasɛnaka la Babilɔna dia vɔ mamema ndo sukɛ lowandji l’oyoyo. Koko, lam’akawate di’ɔlɛmbɛ ɔsɔ mbidjama, ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ konyangaka wahɔ wa nkumekanga kânga yema tshitshɛ. Oyango awɔ wa mɛtɛ aki dia munda Danyɛlɛ lo djonga, nɛ dia vɔ wakeyaka ɔnɛ nde aki la mbekelo ka nɔmbaka Nzambi mbala shato lo lushi la ntondo k’adidishi wodihwami, lo luudu lande la la diko.
9. Bonde kele ɔlɛmbɛ ɔsɔ w’oyoyo kondjala wolo le wanɛ waki komonga ase Juda?
9 Onde didjango sɔ diendana la dɔmbɛlɔ diakonge dui dia wolo le ase ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wa lo Babilɔna? Ndoko, djekoleko lam’ele ɔsɔ aki paka ɔlɛmbɛ wakahombe mbiviya paka ngɔndɔ ɔtɔi keto. Ndo nto, l’atei a wanɛ waki komonga ase Juda, angana ato mbakakoke mɛna kɔlɔ tɛmɔla onto lo tshanda mɔtshi. Nomb’ewo kɛmɔ k’awui wa lo Bible akate ate: “Ɔlɛmbɛ wa tɛmɔla nkumekanga komonga dui di’oyoyo le wodja ɔsɔ wakalekaka tɛmɔla dikishi; diɔ diakɔ diele, lam’akalɔmbama ase Babilɔna dia vɔ nɛmiya Dariyo di’ose Mediya, ɔnɛ lakâlɛndja, oko jambizambi, vɔ kotshimbatshimba dia mbetawɔ dui sɔ. Paka ase Juda ato mbaki kokoka mbetawɔ ɔlɛmbɛ wa ngasɔ.”
10. Ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya ngande wakawɔsaka ɔlɛmbɛ wakadjaka nkumekanga kawɔ?
10 Kânga mbakidiɔ ngasɔ, wanɛ wakaye le Dariyo wakɔ̂kɔkɔmiya dia nde ‘mbika lohita lo didjango ndo funda lokombo lande lɔkɔ di’aha diɔ kadimɔ, lo ndjela ɛlɛmbɛ w’ase Mediya vɔ l’ase Pɛrɛsiya, wahatokadimɔka.’ (Danyele 6:8) Lo wedja wa ntondo wa lo lɛkɛ l’Ehotwelo ka wonya, lolango laki nkumekanga lakɔsamaka esangɔ efula oko ɔlɛmbɛ wahomba onto tshɛ kitanyiya ndoko onyake. Dui sɔ diakakeketsha kanyi y’ɔnɛ nkumekanga handjaka pondjo. Oyadi kânga ɔlɛmbɛ wakahombe ndjaka anto waha l’onongo, vɔ wakahombaka paka kotshama!
11. Ngande wakanandema Danyɛlɛ la didjango sɔ diakadje Dariyo?
11 Aha la nde kanyiya dikambo dia Danyɛlɛ, Dariyo akake lohita lo didjango diakɔ. (Danyele 6:9) Lo sala dui sɔ, aha la nde mbeya, nde akashikikɛ nyɔi k’onto lakandadje owandji ndo lakandalekaka mbɔsa la nɛmɔ. Eelo mɛtɛ, didjango sɔ diakahombe munanda Danyɛlɛ.
DARIYO AMBOTSHUTSHUYAMA DIA MBETAWƆ NYƆI KA DANYƐLƐ
12. (a) Danyɛlɛ akandasale kam’akandoke di’ɔlɛmbɛ ɔsɔ w’oyoyo? (b) Waa na wakalengɛka Danyɛlɛ, ndo lande na?
12 Kombeta edja, Danyɛlɛ akeye ɔnɛ wambodja ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi washimba anto tɛmɔla nzambi nkina. Aha la tshimbatshimba, nde akɔtɔ lo luudu lande ko akadɛ lo luudu lande la la diko, lɛnɛ aki adidishi hwe lo lɛkɛ l’otsha la Jerusalɛma.b Ko Danyɛlɛ akamɛ nɔmba Nzambi “uku akandatshaka ntundu.” Ondo Danyɛlɛ akafɔnyaka ɔnɛ ndamɛ oto mbakikɔ lo luudu, ko tete wanɛ wakawɔtwɛ sheke wakôlengɛka. Ko anto akɔ ‘wakahongomɔ’ mbala kakɔ ɔtɔi, ondo woho akɔ wakawɔtɔ le Dariyo. Etena kɛsɔ, vamɛ wakɛnyi la washo awɔ woho ‘wakalɔmbaka ndo wakasɛngasɛngaka Danyɛlɛ Nzambi kande.’ (Danyele 6:10, 11) Ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ wakakondja tolembetelo tshɛ takiwɔ l’ohomba dia tofunda Danyɛlɛ le nkumekanga.
13. Atunyi waki Danyɛlɛ akawatotɛ nkumekanga?
13 Atunyi waki Danyɛlɛ wakambola nkumekanga lo mayɛlɛ vate: “Ai, khum’ekanga! We kunfunda lukumbu laye lu didjangu ati: Untu tshe l’atei a nshi akumi asatu, layotemola etemolatemola kemotshi, kana untu ukina laha we, we khum’ekanga, ayukadjema lu difuku dia tambwe?” Ko Dariyo akâkadimola ate: “Osoku mbedio, uku elembe w’asi Midiya ndu w’asi Peresiya, wahatukadimoka.” Esadi eto, ase sheke asɔ wakatondola djɛsɛ okanda, wata vate: “Danyele ako, fumbi kemotshi k’uma l’atei a fumbi y’uma la Juda, heyi diaye, we khum’ekanga, kuyanga dia didjangu diakayafundi lukumbu. Ndi atolombaka tena satu la lushi la lushi.”—Danyele 6:12, 13.
14. Lande na mɛtɛ kele ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ wakelɛ Danyɛlɛ ɔnɛ ‘ɔmɔtshi a l’atei a fumbe yakaye oma la Juda’?
14 Aha wotata mbakate ewandji ɛsɔ la ɛlɔhɛ ɔnɛ Danyɛlɛ ekɔ “fumbi kemotshi k’uma l’atei a fumbi y’uma la Juda.” Mbokɛmaka dia vɔ wakalangaka tɔtɔmiya dui di’ɔnɛ Danyɛlɛ sɔ diele Dariyo akawɔshi ko mbodja lo dihole dia woke aki paka fumbe k’anyanya k’ose Juda. Vɔ wakataka ɔnɛ lam’ele nde aki fumbe, ndoko woho wakandakoke sekola ɔlɛmbɛ, oyadi woho akɔna wohoyaoka nkumekanga lo dikambo diande!
15. (a) Dariyo akandasale lam’akandoke losango lakawela ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ? (b) Ngande wakanyomoyɛnya ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ shɔ woho wakawɔnyɔlaka Danyɛlɛ?
15 Ondo ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ wakafɔnyaka ɔnɛ nkumekanga ayowafuta lo menda olimu wa mayɛlɛ wakawasale dia mbishola ɔnɛ lahindola ɛlɛmbɛ ande. Naka kɛsɔ mɛtɛ mbakawakongɛka, kete waki suke la mamba. Dariyo akakiyana efula lam’akandoke awui wakawayowotɛ. Lo dihole dia nde mboka Danyɛlɛ nkɛlɛ kana toma dui esadi eto dia vɔ mbidja Danyɛlɛ lo difuku dia dimbwe, Dariyo aketsha lushi l’otondo lo tayangaka woho tshɛ wa mboshimbɛ. Koko tshɛ kakandasale kaki anyanya. Kombet’edja, wanɛ wakɔtɔ sheke wakaye l’okonda dia ndjɔlɔmba dikila dia Danyɛlɛ.—Danyele 6:14, 15.
16. (a) Bonde kakalɛmiyaka Dariyo Nzambi ka Danyɛlɛ? (b) Elongamelo kakɔna kaki la Dariyo lo dikambo dia Danyɛlɛ?
16 Dariyo akɛnyi dia ndoko kakandahombe sala nto lo dikambo sɔ. Ɔlɛmbɛ wakadjama kokoka kadimɔ, ndo “munga” kakawamamatanyiyɛ Danyɛlɛ kokoka dimanyiyama. Kɛnɛ tshɛ kakakoke Dariyo mbutɛ Danyɛlɛ ele ɔnɛ: “[Nzambi k]aye, latuyotemolaka tena tshe, akushimbeli.” Mbokɛmaka dia Dariyo akalɛmiyaka Nzambi kaki Danyɛlɛ. Jehowa mbakasha Danyɛlɛ akoka wa tewoyisha ɔkwɛlɔ wa Babilɔna la ntondo. Nzambi mbakasha nto Danyɛlɛ ‘yimba ya mamba’ yakawetɛka lâdiko di’ewandji ekina. Ondo Dariyo akeyaka ɔnɛ Nzambi kakɔ kâmɛ mbakakokɛ ɛlɔngɔlɔngɔ esato w’ase Hɛbɛru oma lo kuka ka dja, lâsɔ ko ambeta ɛnɔnyi akumi. Lâsɔ ondo nkumekanga mɛtɛ akalongamɛka ɔnɛ Jehowa ayotshungola Danyɛlɛ, lam’ele Dariyo komonga l’akoka wa kadimola ɔlɛmbɛ wakandashikikɛ ndamɛ. Ɔnkɔnɛ, wakadje Danyɛlɛ lo difuku dia dimbwe.c Oma lâsɔ, “wakela dive, wakadife l’unyo a difuku. Khum’ekanga akadimate lohete landi la pete ya dihangamendi diandi, diaha nduku diui nkadimo lu dikambu dia Danyele.”—Danyele 6:16, 17.
AKAMBO WAMBOTSHIKITANA LO YOHO YA DIAMBO
17, 18. (a) Kakɔna kɛnya ɔnɛ Dariyo aki l’okiyanu wa mamba lo dikambo dia Danyɛlɛ? (b) Kakɔna kakayetaka lam’akakalola nkumekanga otsha lo difuku dia dimbwe la wedi a pindju?
17 Dariyo akakalola otsha lo luudu lande, asolo watalɔ dikila to. Ndoko ompumi wa mishiki wakɔtshiyama la ntondo kande, nɛ dia nde aki l’otshutshumalo efula. Dariyo kondala djɔ otsho w’otondo ndo nde kɔndɛ ndoko ɛngɔ. “Ndi akalali ungundu.” Dariyo aketɔ la yosose ko akatshu esadi otsha lo difuku dia dimbwe. Ko nde akahangɔhangɔ la dui di’ɔkɛtshi ate: “Danyele li! we ukambi a [Nzambi ka] lumu, undi, [Nzambi kayɛ], [k]atuyotemolaka tena tshe, akeyi nkushimbela uma le tambwe?” (Danyele 6:18-20) Nkumekanga akandoke nganɛ ko wambôkadimola oma lo difuku; nde akambe heyama ndo akoke ɔlɔ polo ndo l’evɔ!
18 “Khum’ekanga, ulumbaki pundju!” Lo mbosha mɔyɔ wa dilɛmiyɛlɔ wa ngasɔ, Danyɛlɛ akɛnya dia nde komombɛ nkumekanga nkɛlɛ l’otema. Nde akeyaka ɔnɛ aha Dariyo mbakɔhɛnyahɛnyaka koko ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ wanɛ wakɔ̂kɔmiyaka. (Enda ndo lo Mateu 5:44; Etsha 7:60.) Danyɛlɛ akatetemala mbuta ate: “[Nzambi kami] akatumi ondjelo andi, akadihi enyo wa tambwe. Yo hayuntshedi nduku dikambu, ne dia dimi lakatanemi aha la unungu la ntundu kandi, ndu dimi kuntsha nduku dikambu dia kolo la ntundu kaye.”—Danyele 6:21, 22.
19. Ngande wakakesama ndo wakasɛngiyama Dariyo oma le ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ?
19 Ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛtɛ wakakeketsha asolo waki Dariyo! Nde akeyaka dimɛna ɔnɛ ndoko kɔlɔ kakasale Danyɛlɛ kahombande mbidjama lo difuku dia dimbwe. Dariyo akeyaka tshɛ ɔnɛ ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ mbakɔtwɛ Danyɛlɛ sheke dia mbodiaka diakɔ diakawɔsɛngiyaka nde nkumekanga lo mayɛlɛ dia vɔ kotsha oyango awɔ wa kɔlɔ. Lam’akawatɛtɛka ɔnɛ ‘ewandji tshɛ wa lo diolelo’ waketawe dia mbidja didjango nɛ, vɔ wakɛnyaka di’oko ndo Danyɛlɛ mbaketawɔ dui sɔ. Koko, Dariyo akahombe ndjoshidiya l’anto asɔ wa lokeso l’ɔkɔngɔ. Ntondotondo, nde akatome dui dia vɔ tondja Danyɛlɛ oma lo difuku dia dimbwe. Danyɛlɛ kompomɔ kânga shidi ya lokala ya tshitshɛ. Ɔsɔ mɛtɛ aki dihindo!—Danyele 6:23.
20. Kakɔna kakayokomɛ atunyi wa Danyɛlɛ?
20 L’ɔkɔngɔ wa Danyɛlɛ tomba tshondo tsho, Dariyo aki l’olimu okina wa sala. “Khum’ekanga akati diui dia vo mbela antu ako wakafundi Danyele, ku wakayuwakadja lu difuku dia tambwe, vo, la wadiewo la an’awo. Ntundu vo watakumi l’esi a difuku, tambwe yakawandi, yakatetshatetsha weka awo.”d—Danyele 6:24.
21. Lo menda kɛnɛ kakawasalɛ ase nkumbo y’atshi wa kɔlɔ asɔ, otshikitanu akɔna waki l’asa Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ la ɛlɛmbɛ wa wedja ɛmɔtshi wa lo nshi y’edjedja?
21 Ndjaka wanɛ wakɔtwɛ Danyɛlɛ sheke kâmɛ la wadiɛwɔ ndo l’anawɔ koka mɛnama di’oko dui sɔ diakatambe olelo. Ndo dui sɔ tshikitana l’Ɛlɛmbɛ wakasha Nzambi wodja ande lo tshimbo y’omvutshi Mɔsɛ, ɛlɛmbɛ wakataka ɔnɛ: “Tawudiakaki ambutshi lu dihuli di’an’awo, kuyanga ana lu dihuli dia ambutshi awo. Untu tshe ayudiakema ne dia kolo kandi ndame.” (Euhwelu k’Elembe 24:16) Kânga mbakidiɔ ɔsɔku, lo wedja ɛmɔtshi wa lo nshi y’edjedja, waki la mbekelo ka ndjaka ndo ase nkumbo kâmɛ l’otshi wa kɔlɔ, naka nde ambosala kɔlɔ kɛmɔ ka woke efula. Ondo wakasalaka ngasɔ ɔnɛ kele aha ase nkumbo ndjoyanga woho wa ndjɔsɔmbɔya l’ɔkɔngɔ. Koko, aha Danyɛlɛ mbakalange dia vɔ ndjaka nkumbo y’ewandji ɛsɔ la ya waa nguvɛrnɛrɛ. Ondo nde akoke kandji lo mɛna mpokoso kakahomɔ nkumbo shɔ l’ɔtɛ w’apami asɔ w’etema mindo.
22. Didjango diakɔna di’oyoyo diakayewoya Dariyo lo diolelo diande?
22 Ewandji wa lɛɛta la waa nguvɛrnɛrɛ wanɛ wakɔtwɛ Danyɛlɛ sheke ya kɔlɔ wakadiakema. Dariyo akewoya dui nɛ ate: “Dimi lambudja didjangu nti: L’atei a diulelu diami tshe antu wukaki [Nzambi] ka Danyele woma, wadidimaki la ntundu kandi, ne dia ndi keli [Nzambi ka] lumu, latulumbaka pundju, ndu lukhum’ekanga landi halushilaki pundju. Ndi katutshungulaka ndu katushimbelaka. Ndi katutshaka tulimbitelu ta waki la akambu wa mamba l’ulungu ndu la kete. Ndi kakashimbedi Danyele uma lu wulu wa tambwe.”—Danyele 6:25-27.
TOKAMBE NZAMBI L’ETETE
23. Ɛnyɛlɔ kakɔna kakatotshikɛ Danyɛlɛ lo kɛnɛ kendana l’olimu wa l’emunyi, ndo ngande wakokaso monga oko nde?
23 Danyɛlɛ akatshikɛ ekambi tshɛ waki Nzambi wa nshi nyɛ ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula. Nde aki nshi tshɛ la lɔkɛwɔ l’ɔlɔlɔ. L’olimu ande wa l’emunyi, Danyɛlɛ “aki la kolamelu. Vo kumbena la munga kuyanga la kiambukambu.” (Danyele 6:4) Lo yoho yakɔ yâmɛ mbahomba Okristo monga l’ɔkɔmi ndo nɛmiya olimu wakambande. Hawotshi lâsɔ ɔnɛ nde la dia tasalaka awui w’esehe dia tayangaka woho wa nyomoleka ngɔna, pɛmahɛma l’olimu, kana sɛmanɛ l’asekande wa l’olimu dia mbaleka, oyadi kânga lo mbasalɛ kɔlɔ. (1 Timote 6:10) Afundelo nɔmbaka Okristo dia nde ntshaka elimu ande wa l’emunyi la losembwe ndo l’otema ɔtɔi, ‘oko onto lakambɛ Jehowa.’—Kolosai 3:22, 23; Tito 2:7, 8; Heberu 13:18.
24. Ngande wakɛnya Danyɛlɛ dia nde hetawɔ dia kânga dikambo ɔtɔi futanya ɔtɛmwɛlɔ ande?
24 Danyɛlɛ kombetawɔ kânga dikambo ɔtɔi futanya ɔtɛmwɛlɔ ande. Anto tshɛ wakeyaka ɔnɛ nde aki la mbekelo ka nɔmbaka Nzambi. Ndo nto, ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ wakeyaka dimɛna ɔnɛ Danyɛlɛ akɔsaka ɔtɛmwɛlɔ ande la nɛmɔ efula. Vɔ mɛtɛ waki l’eshikikelo ɔnɛ nde hatotshikitanya mbekelo kande oyadi kânga ɔlɛmbɛ ɔmɔtshi wambokishimba. Ande ɛnyɛlɔ ka dimɛna efula le Akristo wa nshi nyɛ lee! Ndo vɔ lawɔ mbeyamaka lo woho wadjawɔ ɔtɛmwɛlɔ wa Nzambi lo dihole dia ntondo lo nsɛnɔ yawɔ. (Mateu 6:33) Wanɛ watenda pombaka mɛna dui sɔ esadi eto, nɛ dia Yeso akatɛ ambeki ande ate: “Usasi anyu ahete la ntundu ka antu, dia vo kaweyi etsha anyu w’ololo, kawutumbuli Shenyu le l’ulungu.”—Mateu 5:16.
25, 26. (a) Kakɔna kakoka amɔtshi ndjota lo menda kɛnɛ kakasale Danyɛlɛ? (b) Lande na kakɛnyi Danyɛlɛ dia naka nde tshikitanya mbekelo kande, kete ayonga oko nde ambotshika kɔlamelo yande?
25 Anto amɔ mbeyaka mbuta ɔnɛ Danyɛlɛ akakoke mbewɔ ɔhɛnyɔhɛnyɔ otondoyala nde akalɔmbaka Jehowa lo woshɛshɛ l’edja ka nshi 30 shɔ, lam’ele dia Nzambi tôka, aha dihole kana kiongamu yɔsaso mbata dikambo. Ndo Nzambi kokaka mbeya kânga tokanyi ta l’otema w’onto. (Osambu 19:14) Koko, Danyɛlɛ akɛnyi dia naka nde tshikitanya mbekelo kande, kete nde ayonga oko onto lambotshika kɔlamelo yande. Lande na na?
26 Lam’ele anto tshɛ wakeyaka mbekelo ka Danyɛlɛ ka nɔmbaka, ngande wotowokana etena kotowowɛna ambotshika mbekelo kɛsɔ mbala kakɔ ɔtɔi na? Wanɛ wakawɛnaka wotoyota ɔnɛ Danyɛlɛ ekɔ la wɔma w’onto ndo ɔnɛ didjango dia nkumekanga ndeka ndo ɛlɛmbɛ wa Jehowa kɛnɛmɔ. (Osambu 118:6) Koko, oma lo kɛnɛ kakandatshe, Danyɛlɛ akɛnya dia paka Jehowa oto mbamamemande. (Euhwelu k’Elembe 6:14, 15; Isaya 42:8) Eelo mɛtɛ, lo sala ngasɔ Danyɛlɛ kosekola ɔlɛmbɛ wakadje nkumekanga. Koko, nde kondjashɛ ndo kotshika kɔlamelo yande. Danyɛlɛ akatetemala tsho la nɔmba lo luudu lande la la diko, ‘oko akandasalaka esangɔ l’esangɔ’ la ntondo ka didjangɔ sɔ diaki nkumekanga.
27. Ekambi wa Nzambi wa nshi nyɛ ngande wakokawɔ monga oko Danyɛlɛ (a) lo ndjâkitshakitsha l’ɛse k’emboledi wa lâdiko? (b) lo kitanyiyaka awui wa Nzambi oko wende owandji oleki kitanyiya awui w’anto? (c) lo salaka tshɛ dia monga la wɔladi lam’asawɔ l’anto tshɛ?
27 Ɛlɔ kɛnɛ, ekambi wa Nzambi kokaka kondja wetshelo oma l’ɛnyɛlɔ kaki Danyɛlɛ. Vɔ ndjakitshakitshaka ‘l’ɛse k’emboledi wa lâdiko’ lo nɛmiya ɛlɛmbɛ wa lo wodja wodjashiwɔ. (Romo 13:1) Koko, naka ɛlɛmbɛ w’anto wɔlɔshana l’ɛlɛmbɛ wa Nzambi, kete ekambi waki Nzambi ntshaka kɛnɛ kakasale apɔstɔlɔ wa Yeso, wanɛ wakate la dihonga tshɛ ɔnɛ: ‘Sho pombaka kitanyiya awui wa Nzambi, oko wende owandji, oleki kitanyiya awui w’anto.’ (Etsha 5:29) Kânga mbatshawɔ ngasɔ, Akristo kema anto watɔmbɔkwɛ lɛɛta. Koko, oyango awɔ ele dia sɛna la wɔladi lam’asawɔ l’anto tshɛ woho wa vɔ ‘tetemala sɛna lɔsɛnɔ la ki ndo la wɔladi, la mamema Nzambi lo tshɛ.’—1 Timote 2:1, 2; Romo 12:18.
28. Ngande wakakambɛka Danyɛlɛ Jehowa “l’etete”?
28 Mbala hiende y’etondo, Dariyo akate dia Danyɛlɛ akakambɛka Nzambi “l’etete.” (Danyɛlɛ 6:16, 20, NW) Kiɔkɔ ya tshɛkɛta ya l’Arameyɛ yakawakadimola ɔnɛ “etete” nembetshiyaka ɔnɛ “tshimba l’otshimbedi.” Yɔ yekɔ la kanyi ya dui dimɔtshi diakalola mbala ko mbala kana dui dimɔtshi diahakomɛ. Ngasɔ mbaki kɔlamelo yaki Danyɛlɛ. Nde kokalolaka ɛkɔngɔkɔngɔ pondjo. Onto tshɛ akeyaka hwe kɛnɛ kakahombaka Danyɛlɛ ntsha la ntondo k’ehemba, oyadi wa weke kana wa totshitshɛ. Nde akahombe tetemala la ntsha kɛnɛ kakandasɔnɛ lâsɔ ko ambeta ɛnɔnyi akumi efula: dui diakɔ diakandasɔnɛ ko monga la kɔlamelo le Jehowa.
29. Wahɔ akɔna wakoka ekambi wa Jehowa wa nshi nyɛ kondja oma lo ɛnyɛlɔ ka kɔlamelo kakatotshike Danyɛlɛ?
29 Ekambi waki Nzambi wa nshi nyɛ nangaka ndjela ɛnyɛlɔ ka Danyɛlɛ. Ɔpɔstɔlɔ Paulo akakɔkɔmiya Akristo tshɛ dia vɔ ndjelaka ɛnyɛlɔ k’anto wa lo nshi ya ntondo wakokaka Nzambi wɔma. Oma lo mbetawɔ, vɔ “wakatshaka akambu w’ololo, wakalungula alaka,” ndo aha la tamu ekɔ paka lo dikambo dia Danyɛlɛ mbakandate ate “wakadihi enyo wa tambwe.” Oko weso ekambi waki Jehowa wa nshi nyɛ, nyɛsɔ tɛnya lo sɛkɛ dia tekɔ la mbetawɔ ndo l’etete kele oko ka Danyɛlɛ ndo ‘tolawɔ lowango lambokitshama la ntondo kaso l’ekikelo tshɛ.’—Heberu 11:32, 33; 12:1.
[Nɔte ya l’ɛse ka dikatshi]
a Tolembetelo ta l’efundelo w’edjedja mɛnyaka dia “difuku dia dimbwe” dimɔtshi diaki la Babilɔna nɛ dia efundelo akɔ mɛnyaka dia mbala efula, emboledi wa wedja wa lo lɛkɛ l’Ehotwelo waki la mbekelo ka nongaka nyama ya l’okonda lo waa parkɛ.
b Luudu la la diko aki yidudu mɔtshi yakakokaka onto ntshɔ lɛkɔ l’etena kakandalangaka monga ndamɛ di’aha anto mbofukutanya.
c Ondo difuku sɔ dia dimbwe diaki luudu la la tshina dia nkɛtɛ laki l’onyɔ lâdiko. Ondo lɔ laki ndo la nkuke yakawakokaka munyiya dia mbɔtshiya nyama.
d Tshɛkɛta y’ɔnɛ “wakafundi” yekɔ okadimwelo w’oma lo etelo ka l’Arameyɛ kakoka kadimwama nto ɔnɛ “wakômamatanyɛ.” Dui sɔ ndeka mɛnya oyango wa kɔlɔ waki l’atunyi waki Danyɛlɛ.
AKAYAKIME?
• Lande na kakɔshi Dariyo di’ose Mediya yɛdikɔ ya mbidja Danyɛlɛ lo dihole dia lâdiko efula?
• Naa sheke ya kɔlɔ yakɔtɔ ewandji la waa nguvɛrnɛrɛ? Jehowa ngande wakandashimbɛ Danyɛlɛ?
• Wetshelo akɔna wamboyokondja lo mbidja yimba lo ɛnyɛlɔ ka kɔlamelo kaki Danyɛlɛ?
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 114]
[Osato wɔsa lɛkɛ l’otondo wa lo lɛkɛ 121]
[Osato wa lo lɛkɛ 127]
Danyɛlɛ akakambɛ Jehowa “l’etete.” Ko wɛ ngande?