Eyayɛ lo dikambo dia dɔka?

DƆKA! Lam’okayɛ tshɛkɛta shɔ, kakɔna katoyokanyiyaka lo yimba yayɛ na?

Anto efula kanaka ɔnɛ dɔka ekɔ dui dimɔtshi dia lokanyiya ndo diahomba mbɔsama oko dikambo dia sawosawo. Le wɔ, kanga dɔka ekɔ oko onto la lokanyiya, koko aha la mɛtɛ, vɔ kanyiyaka esombe a wamato wɔlɔtshi ahɔndɔ wa kombɛka ndo ɔtɛ di’aha vɔ mbeyama ko mbidjaka ahafu wa nema lo mpoke katɔkuta, mpiloyaka anto ɛkɔlɛ, ndo fumbɔka lo loowa l’otsho lo tɔsɛkɛ ta lɔɔmbɔ ko tɔɔlaka nsale ya tɔɔla t’akanga w’esehe.

Le akina, vɔ, kanaka ɔnɛ dɔka bu dikambo dia tɔɔla. Anyangiyangi amɔtshi mbutaka ɔnɛ lofulo lolekanyi ndo ka hende ɔtɔi k’anto wa l’andja w’otondo mbetawɔka ɔnɛ akanga w’alɔka wekɔ anto wa mɛtɛ mɛtɛ ndo vɔ kokaka monga la shɛngiya lo nsɛnɔ y’anto akina. Miliyɔ y’anto mbetawɔka ɔnɛ dɔka ekɔ dui dia kɔlɔ, dia wâle ndo diahomba mbokama wɔma efula. Ɛnyɛlɔ, dibuku dimɔtshi diatɛkɛta di’ɛtɛmwɛlɔ wa l’Afrika mbutaka ɔnɛ: “Ase Afrika mbetawɔka l’otema ɔtɔi ɔnɛ masɛndɛ kana maji, dɔka ndo awui a waa wetshi kokaka salɛ anto kɔlɔ ndo mbaokadja wâle. . . . Akanga w’alɔka wekɔ anto waleka petshama lo ngelo. Kânga polo ndo ɛlɔ kɛnɛ, ekɔ ahole amɔtshi la tena dimɔtshi diele anto akina mbakulaka ndjî ya nyɔi.”

Koko, lo wedja w’ase Mputu, dɔka ambotatɛ ndjasha efanelo ka dui diahomba nɛmiyama. Abuku, televiziɔ ndo wa sɛndɛma yambokeketsha anto efula di’aha vɔ mbokaka akanga w’alɔka wɔma. David Davis, manyi mɔtshi ya l’awui wa diendenda, akate ate: “Mbala kakɔ ɔtɔi ko akanga w’alɔka waya akɛnda ndo amɛna efula. Société ka l’Amɛrika kelɛwɔ Hollywood katondja waa filmɛ hatshimbatshimbaka la tondja filmɛ ya dui dimɔtshi di’oyoyo diambotomba. . . . Lam’atondjawɔ filmɛ yɛnya akanga w’alɔka oko anto w’amɛna ndo walangema efula, vɔ kokaka ngɛnyangɛnya lokema l’anto, oyadi kânga wamato la ana w’akɛnda.” Société kɛsɔ mbeyaka woho wa kamba la woho tshɛ wa mbekelo dia kondja falanga efula.

Amɔtshi mbutaka ɔnɛ, lo wodja w’États-Unis, dɔka ekɔ l’atei w’elui w’ɛtɛmwɛlɔ wataleke pama esadi esadi. Lo wedja tshɛ w’ɛngɔnyi, lofulo l’anto latadɛ mbudɛ tsho, wanɛ watshutshuyama oma le atshunda walwɛlɛ lotshungɔ la wamato ndo wambokakitɔna l’ɛtɛmwɛlɔ wa weke, wekɔ lo nyanga woho wa ndjâkotshɛ ehomba awɔ tshɛ wa lo nyuma lo weho wotshikitanyi wa dɔka. Kɛdikɛdi, alɔka wekɔ weho efula ko anto wekɔ la tokanyi tahɔtɔnɛ lo kɛnɛ kendana l’olembetshiyelo wa tshɛkɛta “dɔka.”

Tatɛ oma ko nshi y’edjedja, akanga w’alɔka wekɔ lo petshama, pɛnyahɛnyama ndo ndjakema. Lâsɔ mɛtɛ, hatokoke mamba lo mɛna woho wele akanga w’alɔka wa nshi nyɛ la mposa ka wolo ka ndowanya lokumu lawɔ le anto. Lam’akawatakɔnyaka anto dia mbeya tokanyi tawɔ, wakambola elui w’akanga w’alɔka dui dialekawɔ nanga mbewoya anto. Okadimwelo awɔ, wakatama lo tshena pe oma le Margot Alder, waki ɔnkɔnɛ: “Sho kema anto wa kɔlɔ. Sho hatɔtɛmɔla Diabolo. Sho hatosalɛ anto kɔlɔ kana mbâkesa. Sho kema wâle le anto akina. Tekɔ anto k’anto oko nyu. Tekɔ la wadi, l’ana, l’elimu wakambaso, tekɔ l’awui walongamɛso ndo l’alɔ wakiso. Sho bu yoho mɔtshi y’ɔtɛmwɛlɔ. Sho bu waa mpɔi. . . . Hanyohombe tôka wɔma. . . . Kɛdikɛdi, sho fɔnaka la nyu lo yɛdikɔ yahanyakoke ndo kanyiya.”

Lofulo l’anto wetawɔ ɛtɛkɛta ɛsɔ lekɔ lo tadɛ paka mbudɛ tsho. Ko onde lâsɔ kɛdikɛdi ndoko ɔkɔkɔ wa ndjâkiyanya lo dikambo dia dɔka? Ɛsɔ tênde dimbola sɔ lo sawo diayela.