Anto wekɔ lo tayange lowandji la dimɛna
“Woho wele wedja wekɔ lo taleke nongamɛ le wedja ekina, mbut’ate hawoyasalɛ akambo lo vɔamɛ amboyota ekakatanu wele wodja vɔ vɔamɛ hayokoka kandola aha l’ekimanyielo ka wodja kana wedja ekina. Onyake paka kana wedja wa l’andja w’otondo mbokambi dihɛka lo dihɛka ko sho monga l’akoka wa ndɔshana l’awui wadja nsɛnɔ y’anto lo wâle ndo ekakatanu wele la wɔ.”—Ghulam Umar ose pɔlitikɛ la lo wodja wa Pakistan.
ANDJA wa nshi nyɛ wambolola l’akambo wa wolo. Kânga mbambololanɛ mbo ya l’emunyi efula, anto efula wekɔ l’okakatanu dia kondja kɛnɛ ka ndjasɛnya. Anto wɔsɛna l’etena kɛnɛ kaya la waa ɔrdinatɛrɛ efula wa wolo mbɔ̂sama oko anto wele la diewo dia mukanda dioleki anto tshɛ, koko nshi nyɛ, anto wamboleka monga l’okakatanu dia tana olimu wa shikaa. Kânga mbɛnamande di’anto wekɔ la lotshungɔ l’efula oleki nshi ya ntondo, miliyɔ y’anto wekɔ lo nsɛna lo wɔma woleki ndo vɔ kema la lotui tshitshi. Sho mbeyaka kondja waaso w’amɛna efula, koko kɔta mishiko ndo ɛɔnywɛlɔ k’ɛlɛmbɛ kambololanɛ l’ahole tshɛ amboshishɛ anto efula elongamelo.
Lo menda efula k’ekakatanu waya l’anto, mɛnamaka dia wodja ɔtɔi kana elui wa wedja hawokoke mbakandola. Ɔnkɔnɛ, anto efula wasɛdingola akambo weta wamboyokoma lo mbuta ɔnɛ dia wɔladi ndo lotui tshitshi la l’andja w’otondo monga dui dia shikaa, paka wedja tshɛ monga kâmɛ l’ɛse ka lowandji ɔtɔi. Ɛnyɛlɔ, ambeta edja Albert Einstein akasukɛka lokanyi lɔsɔ. Nde akate l’ɔnɔnyi wa 1946 ate: “Dimi mbetawɔka dia anto efula wa l’andja kombolaka mbidjasɛ lo wɔladi ndo lo lotui tshitshi . . . Nsaki kele l’anto ka monga la wɔladi ayokoka kotshama onyake paka naka l’andja w’otondo anto waya paka la lowandji ɔtɔi loto.”
L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ndekana akumi atanu, dikambo sɔ di’ohomba diatakotshama. Lo nshila wekamu kana ekakatanu wakonge lo ntambe 21, jurunalɛ ya la Paris lo wodja wa France, yelɛwɔ Le Monde mbutaka ɔnɛ: “Ekɔ ohomba monga la lowandji ɔtɔi lele l’etenyi kenda awui wa dombo, etenyi kenda awui w’ɛlɔmbwɛlɔ ndo lɔ pombaka monga l’akoka wa mbekɛ lonya mbala kakɔ ɔtɔi naka ata wa lam’asa dibila wambotomba oyadi lo dihole diakɔna tshɛ. Ekɔ nto ohomba mbetawɔ kanyi yata ɔnɛ oma ko kakianɛ okama a Nkɛtɛ ekɔ wodja ɔtɔi.” Onto akɔna kana ɛngɔ kakɔna kele la wolo ndo l’akoka wa sala dui sɔ lo shikikɛ di’anto wayonga la wɔladi lo nshi yayaye?
Onde wedja wosanganyi kokaka kandola dui sɔ?
Anto efula wambokitsha elongamelo kawɔ ka wɔladi wa l’andja w’otondo le Organisation des Nations unies (ONU, mbut’ate Tshunda dia Wedja Wosanganyi). Onde ONU ekɔ lowandji lakoka mbela wɔladi wa mɛtɛ ndo lotui tshitshi l’andja w’otondo? Aha la tâmu, anto wekɔ lo nonga lokema l’asawo w’ase pɔlitikɛ wangɛnyangɛnya atui ndo washa anto elongamelo. Oko ɛnyɛlɔ, “l’Ɛtɛkɛta awɔ Wendana la Ntambe” ka 2000, Assemblée générale des Nations unies wakɔshi yɛdikɔ nyɛ ɔnɛ: “Tayosala la welo aso tshɛ dia tshungola anto aso oma l’ata, oyadi ata walɔma lam’asa ase wodja kana lam’asa wodja la wodja okina, ata wele wakadiake ndekana miliyɔ 5 y’anto l’ɛnɔnyi dikumi wetshi.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ wakakonya anto w’oma l’atshuku efula wa nkɛtɛ dia tombola ONU ndo lo 2001 ONU akalongola prix Nobel lo dikambo dia wodjelo wa wɔladi. Dia mɛnya nɛmɔ diashatɔ ONU, tshunda dia la Norvège diendana la woshelo wa prix Nobel diakate dia “paka oma lo tshimbo ya Wedja Wosanganyi mbakoka wɔladi wa l’andja w’otondo monga ndo mbakoka anto wa l’andja w’otondo kamba kâmɛ.”
Kânga mbata anto awui asɔ tshɛ, onde Organisation des Nations unies, wakatɔngɔ lo 1945, ambɛnya ɔnɛ vɔ wekɔ l’akoka wa mbela wɔladi wa mɛtɛ ndo wa pondjo l’andja w’otondo? Kema, nɛ dia nsaki ya lokaki ndo ngandji ka wodja kele l’anto wakenga tshunda diakɔ mbidjaka mbala efula wekamu lo welo wadja tshunda sɔ. Ɛtɛkɛta wakate anto wele lo jurunalɛ ya pami kɛmɔtshi mɛnyaka dia ONU ɔsamaka tsho oko “tshunda diasha anto paka tokanyi toto” ndo ɔnɛ “ekongelo kele la tshunda sɔ ndola l’akambo wele aya ɛnɔnyi efula wambowɔkɛtshanya, kele ndoko etombelo wambowotana.” Dimbola diambotshikala diɔ nɛ: Onde wedja tshɛ wa l’okama a nkɛtɛ wayokoka monga kâmɛ lushi lɔmɔtshi?
Bible mɛnyaka dia kâmɛ ka ngasɔ kayokotshama kema edja. Ngande wayosalema dikambo sɔ? Ndo lowandji lakɔna layokotsha dikambo diakɔ? Dia kondja okadimwelo, lam’alangayɛ adia sawo diayela.
[Osato wa lo lɛkɛ 3]
Einstein akasukɛ kanyi y’ɔnɛ ekɔ ohomba monga la lowandji ɔtɔi l’andja w’otondo
[Efundelo wɛnya kanga]
Einstein: U.S. National Archives photo