Rɛferansɛ wa lo Dikatshi dia losanganya la Lɔsɛnɔ ndo olimu aso
© 2023 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
NGƆNDƆ K’ESAMBELE 3-9
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | ƐZƐRA 4-6
“Tanyofutanyake olimu”
Onde wɛ ekɔ lo mɛna kɛnɛ kakɛnyi Zɛkariya?
13 Olimu wa nyomoka tɛmpɛlɔ wakashimbama. Koko, apami wakasɔnama dia nɔmbɔla olimu ɔsɔ, mbuta ate Ɔlɔmbɛdi a laadiko Jeshua (Jashua) ndo nguvɛrnɛrɛ Zerubabɛlɛ, ‘wakatatɛ mbika nto luudu la Nzambi.’ (Ɛzr. 5: 1, 2) Ɔsɔ akakoke mbɔsama oko yɛdikɔ yele bu dimɛna le ase Juda amɔtshi. Olimu wa mbika tɛmpɛlɔ kokoka salema aha l’atunyi awɔ mɛna, wanɛ wakakoke nsala tshɛ kakawakoke nsala dia mfukutanya olimu ɔsɔ. Apami ahende waki l’ɛkɛndɛ asɔ, Jashua nde la Zerubabɛlɛ, waki l’ohomba wa monga l’eshikikelo ɔnɛ Jehowa ayowasukɛ. Ndo vɔ wakakondja eshikikelo kɛsɔ. Lo woho akɔna?
w86-F 2/1 29, kiombo od. 2-3
Jehowa “akendaka dikumanyi”
Etena kakakalola atshikadi w’ase Juda oma la Babilɔna, ɛnɔnyi 16 wakiwɔ kosalaka ndooko dikambo wakatatɛ. Omvutshi Hangayi ndo Zɛkariya wakatondoya dia minya wendjudi w’ase Juda ndo wokelo wa tɛmpɛlɔ nto wakatetamala. Koko yema tshitshɛ oma laasɔ, ewandji w’ase Pɛrɛsiya wakalɔshana l’olimu ɔsɔ. Vɔ wakawambola vate: “Akɔna ambonyodjangɛ dia mbika luudu lɔnɛ?”—Ɛzɛra 5:1-3.
Okadimwelo awɔ wakahombe monga la shɛngiya l’olimu. Naka dikumanyi mbetawɔ dia mbotshama wɔma, kete ɔlɔngɔswɛlɔ wa tɛmpɛlɔ wakahombe memadiama mbala kakɔ ɔtɔi. Naka dikumanyi ndɔshana la ewandji ɛsɔ, kete vɔ wakahombe mbadjangɛ dia memadia. Ɔnkɔnɛ, dikumanyi (diakalɔmbwama oma le nguvɛrnɛrɛ Zerubabɛlɛ ndo Ɔlɔmbɛdi a laadiko Jeshua) wakasha ekadimwelo wa l’ɔkɔmi ndo w’amɛna. Vɔ wakawaohola didjango dia Kurɔ diakohamɛ edja diakashaka ase Juda lotshungɔ la nshidiya olimu. Oko wakaweyaka dia ɛlɛmbɛ w’ase Pɛrɛsiya kotshikitanyemaka, la lomba tshɛ, ewandji ɛsɔ wakɔshi yɛdikɔ ya ntshika ndɔshana la didjango dia nkumekanga. Ndo vɔ wakasha ase Juda lotshungɔ la ntetemala l’olimu polo lamakayetawɔka ndo nkumekanga Dariyo dui sɔ!—Ɛzɛra 5:11-17; 6:6-12.
Onde wɛ ekɔ lo mɛna kɛnɛ kakɛnyi Zɛkariya?
7 Otshikitanu ɔmɔtshi wakasalema wakela ambiki wa tɛmpɛlɔ yema y’ekeketshelo. Naa otshikitanu akɔ? Lo 520 N.T.D., nkumekanga k’oyoyo, mbuta ate Dariyo I, akatatɛ mbolɛ la Pɛrɛsiya. L’ɔnɔnyi wa hende w’ɛlɔmbwɛlɔ kande, nde akashola dia oshimbelo w’olimu wa wokelo wa tɛmpɛlɔ kɔmbɔtɔnɛka l’ɛlɛmbɛ. Oma laasɔ, Dariyo akasha lotshungɔ di’olimu wa wokelo wa tɛmpɛlɔ shidiyama. (Ɛzr. 6:1-3) Losango lɔsɔ lakambiya onto tshɛ, koko nkumekanga akasale akambo akina. Nkumekanga akadjangɛ wedja wakadinge Juda dia ntshika mbidja wekamu dia tɛmpɛlɔ mpikama nto ndo nde akaalɔmbɛ dia nsukɛ olimu ɔsɔ la falanga ndo lo toho tokina! (Ɛzr. 6:7-12) Etombelo waki la dui sɔ ele, yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi ɛnɛi, ase Juda wakashidiya mbika tɛmpɛlɔ, lo 515 N.T.D.—Ɛzr. 6:15.
Onde wɛ ekɔ lo mɛna kɛnɛ kakɛnyi Zɛkariya?
16 Yoho kina yatosha Jehowa ɛlɔmbwɛlɔ ele, lo tshimbo ya “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ.” (Mat. 24:45) Tena dimɔtshi, ɔhɔmbɔ ɔsɔ mbeyaka tosha ɛlɔmbwɛlɔ kahatashihodia dimɛna. Ɛnyɛlɔ, vɔ mbeyaka tosha ɛlɔmbwɛlɔ kɛmɔtshi shikaa kele l’oyango wa tɔlɔngɔsɔla dia sho ndjohandɔ lo mpokoso kɛmɔtshi k’oma lo diangɔ diakatongama kafɔnyaso ɔnɛ tɔ hosalema l’ɛtshi kaso ka nkɛtɛ. Kana sho mbeyaka mfɔnya di’ɔhɔmbɔ amboleka monga washo wolo lo nshi nyɛ ya hemɔ kambokokanɛ. Ahombaso nsala naka sho fɔnyaka di’ɛlɔmbwɛlɔ kambowotosha bu ohomba le so? Sho koka nkanyiya woho wakakondja ase Isariyɛlɛ wahɔ lo nkitanyiya alako wakawalongola lo tshimbo ya Jashua la Zerubabɛlɛ. Sho koka nkanyiya nto dikambo di’ɛkɔndɔ wa lo Bible ekina wambotoshilaka mbadia. Lo tena dimɔtshi, ekambi wa Nzambi wakalongola ɛlɔmbwɛlɔ kele lo kanyi y’anto tɔ kakɛnamaka oko bu ohomba, koko tɔ kakayoshimbɛ nsɛnɔ y’anto.—Emb. 7:7; 8:10.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
w93-F 6/15 32 od. 3-5
Onde wɛ koka ndjaɛkɛ lo Bible?
Okenga ɔsɔ wakasalema la Tarashishi lo ɛtshi ka nkɛtɛ ka lo Sidɛ-Ɛstɛ ka Turquie ka nshi nyɛ. Okenga ɔsɔ wakasalema etena kakalɔmbɔlaka Mazaeus nguvɛrnɛrɛ k’ose Pɛrɛsiya lo ntambe ka nɛi N.T.D. Okenga ɔsɔ wakɛnyaka dia nde aki nguvɛrnɛrɛ ka prɔnvɛsɛ ka lo “Wedi w’Ɔkɛdi” wa Efarata.
Ko lande na kele etelo kɛsɔ ohomba? Nɛ dia wɛ ayotana tshɛkɛta yakɔ yaamɛ lo Bible kayɛ. Ɛzɛra 5:6–6:13 mɛnyaka mikanda wakafundanɛ nkumekanga ka Pɛrɛsiya Dariyo nde la nguvɛrnɛrɛ Tatenai. Vɔ tɛkɛtaka lɔkɔ dia woho wakayohika ase Juda tɛmpɛlɔ kawɔ la Jɛrusalɛma. Ɛzɛra aki osangodi wa manamana w’Ɛlɛmbɛ wa Nzambi ndo sho koka nongamɛ dia kɛnɛ kakandafunde kaki mɛtɛ. Wɛ koka mɛna dia lo Ɛzɛra 5:6 ndo 6:13 nde akelɛ Tatenai ɔnɛ “nguvɛrnɛrɛ ka l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka la Wedi w’Ɔkɛdi.”
Ɛzɛra akafunde awui asɔ oya lo 460 N.T.D., ɛnɔnyi oko 100 la ntondo ka okenga ɔsɔ salema. Anto amɔtshi fɔnyaka dia ɔsɔnamelo w’owandji wa woke wa lo nshi y’edjejda akikɔ dui dia tshitshɛ. Koko, naka sho ndjaɛkɛ le afundji wa Bible kaanga lo awui wa totshitshɛ wa ngasɔ, shi dui sɔ diayokeketsha wɛkamu aso lo awui wakawafunde?
NGƆNDƆ K’ESAMBELE 10-16
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | ƐZƐRA 7-8
“Lɔkɛwɔ laki Ɛzɛra lakasha Jehowa nɛmɔ”
Wekelo mbishaka onto difuto ndo ɔngɛnɔngɛnɔ
8 Eelo, ngandji kokaso Ɔtɛkɛta waki Jehowa pombaka ndja oma kɛs’otema, lɛnɛ odjashi tokanyi ndo nsaki yaso. Sho pombaka mbɔsa etena ka kana yimba l’avɛsa amɔtshi womaso la mbadia. Sho pombaka ndjasha tshɛ l’akambo wa lo nyuma woshami etale, ndo kanaka yimba l’akambo akɔ. Dikambo sɔ tɔlɔmbaka dia sho kanaka yimba ɔkɔkɛ ɔkɔkɛ ndo nɔmbaka Jehowa. L’ɛnyɛlɔ k’Ɛzɛra, sho pombaka nɔngɔsɔla etema aso dikambo dia wadielo ndo dia wekelo w’Ɔtɛkɛta waki Nzambi. Bible mbutaka lo dikambo diande ɔnɛ: “Ezera akadji utema andi dia mbeka la ntsha elembe wa [Jehowa], la mbetsha elembe ako la adjangu l’atei wa Isariyele.” (Ezera 7:10) Tolembete dia eyango esato wakalɔngɔsɔlaka Ɛzɛra otema ande, aki: dia mbeka, kamba l’awui akɔ, ndo mbetsha anto akina awui akɔ. Sho pombaka ndjela ɛnyɛlɔ kande.
si-F 76 od. 5
Dibuku dia lo Bible dia 13—1 Ɛkɔndɔ
5 Ndooko onto laki l’akoka oko Ɛzɛra dia nsangola ɔkɔndɔ wa shikaa ndo wa mɛtɛ ɔsɔ. “Ɛzɛra akalɔngɔsɔla otema ande dia mbeka Ɛlɛmbɛ wa Jehowa, dia mbakitanyiya ndo dia mbetsha wadjango la dombwelo dia lɔkɔ lo Isariyɛlɛ.” (Ɛzɛra 7:10) Jehowa akokimanyiya lo tshimbo ya nyuma k’ekila. Nkumenkanga kakolɛka l’andja w’otondo k’ose Pɛrɛsiya, aketawɔ dia Ɛzɛra aki la lomba la Nzambi ndo akawosha lowandji lo distrikɛ di’otondo dia Juda. (Ɛzɛra 7:12-26) Ɔnkɔnɛ, la lowandji l’oma le Nzambi ndo l’oma le nkumekanga, Ɛzɛra akakoke nsangola ɔkɔndɔ ande oma l’efundelo wakaleke amɛna wakatanemaka.
it-1-F 1155 od. 8
Okitshakitsha
Tokimanyiyaka dia nɔmbwama dimɛna. Onto layakitshakitsha la ntondo ka Nzambi koka nongamɛ ɛlɔmbwɛlɔ kande. Ɛzɛra aki l’ɔkɛndɛ wa woke wa nkaloya anto ndekana 1500 mbidja ndo Ɛlɔmbɛdi, wa Nitinimɛ kamɛ la wamato ndo ana oma la Babilɔna otsha la Jɛrusalɛma. Laadikao dia lasɔ, nde akayayaka la paonyi k’efula ndo mfɛsa yakawahombe tɔlɛnga tɛmpɛlɔ ka la Jɛrusalɛma. Vɔ waki l’ohomba w’ekokelo lo lɔkɛndɔ lawɔ, koko Ɛzɛra konanga nɔmba asɔlayi diaha nde mɛnya ɔnɛ nde akayaɛkɛka lo wolo w’anto. La ntondo ka vɔ ndja, nde akatɛ nkumekanga ate: “lonya l’ɔlɔlɔ la Nzambi kaso lekɔ kaamɛ la wanɛ tshɛ wooyanga.” Ɔnkɔnɛ nde akate dia anto kila mbo ya ndɛ dia vɔ ndjakitshakitsha la ntondo ka Jehowa. Vɔ wakalɔmbɛ ko Nzambi akahokamɛ lo mbakokɛ oma le atunyi waki lo mboka ko wakakome la kii oma lokɛndɔ la waale lɔsɔ. (Ɛzr 8:1-14, 21-32) Lam’ele nde akayakitshakitsha la ntondo ka Nzambi dia nyanga ɛlɔmwɛlɔ ndo yimba, omvutshi Danyɛlɛ lakatɔlama la Babilɔna, akahomɔ lokolo l’ɔlɔ lo washo wa Nzambi ndo nde akatome ondjelo la ɛnɛlɔ.—Dan 10:12.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Ɛzɛra
7:28–8:20—Lande na kakatone ase Juda efula waki la Babilɔna dia ntshɔ la Ɛzɛra otsha la Jɛrusalɛma? Kânga mbakete ɛnɔnyi ndekana 60 tatɛ lam’akatshu olui w’ase Juda wa ntondo otsha lo nkɛtɛ yawɔ ya lôtɔ, anto waki la Jerusalɛma komonga efula. Kalola la Jerusalɛma akalembetshiyaka totatɛ yoho ya lɔsɛnɔ y’oyoyo lo pâ ndo lo wâle. Jerusalɛma ya nshi shɔ kokoka mbisha ase Juda waki ondo ɛngɔnyi la Babilɔna lomombo la l’emunyi efula. Ndo tshondo ya lɔkɛndɔ l’okalwelo aki lɔkɛndɔ la wâle. Wanɛ wakakalola wakahombe monga la mbetawɔ ka wolo le Jehowa, l’ohetoheto l’ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ ndo la dihonga dia monɔ. Kânga Ɛzɛra akayakeketsha nɛ dia lonya la Jehowa laki lâdiko diande. Oma l’ekeketshelo kaki Ɛzɛra, nkumbo 1500 mbuta ate ondo anto 6000 waketawɔ dia ntshɔ. L’ɔkɔngɔ wa Ɛzɛra nyomɔsa tɛdikɔ tokina, ase Lɛwi 38 ndo waa Netinimɛ 220 waketawɔ ntshɔ.
NGƆNDƆ K’ESAMBELE 17-23
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | ƐZƐRA 9-10
“Etombelo wa kɔlɔ w’oma l’ohindodi”
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Ɛzɛra
9:1, 2—Wâle wa ngande waki la tshukanelo dia l’anto wa lo nkɛtɛ shɔ? Wodja wakakaloyama wakahombe monga anami w’ɔtɛmwɛlɔ wa Jehowa polo l’oyelo wa Mɛsiya. Tshukanelo dia l’anto akina akikɔ wâle wa mɛtɛ le atɛmɔdi wa mɛtɛ. Nɛ dia amɔtshi wakatshukana l’atɛmɔdi wa dikishi, wodja w’otondo wakakoke ndjasanya la ditshelo di’ase wedja. Ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi wotokoka shishɔ la nkɛtɛ. Ɔnkɔnɛ, oma lende otokoka Mɛsiya ndja? Aha la tâmu, Ɛzɛra aki la lonyangu efula lo mɛna kɛnɛ kakasalemaka!
w09-F 10/1 10 od. 6
Kakɔna katɔlɔmba Jehowa?
Okitanyiya aso wa la lolango mbelaka ɛtshɔkɔ. Mɔsɛ akafunde ate: “nkitanyiya ɛlɛmbɛ . . . wamomokodjangɛ ɛlɔ dikambo di’ɔlɔlɔ ayɛ.” (divɛsa dia 13) Lo mɛtɛ, ɛlɛmbɛ tshɛ wa Jehowa mbuta ate kɛnɛ tshɛ katɔlɔmbande ekɔ dia wahɔ aso. Ngasɔ mbediɔ nɛ dia Bible mbutaka ɔnɛ “Nzambi ekɔ ngandji”. (1 Joani 4:8) Ɔnkɔnɛ, nde akatodjɛ ɛlɛmbɛ wa ngasɔ paka dia ɔngɛnɛngɛnɔ aso wa pondjo. (Isaya 48:17) Naka sho nsala kɛnɛ tshɛ katɔlɔmba Jehowa, kete tayohandɔ oma l’ekiyanu wa nshi nyɛ ndo l’ɛlɔmbwɛlɔ ka Diolelo diande tayokondja ɛtshɔkɔ wa pondjo.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Ɛzɛra
10:3, 44—Lande na kakatshanyema ana kâmɛ la wamato? Naka ana tshikala, kete ondo lofulo la wamato wakahombaka kalola l’ɔtɛ wa ana lotofulanɛ. Lâdiko dia lâsɔ, ana wa totshitshɛ nɔmbaka ekokelo ka ambutshi awɔ wa wamato.
NGƆNDƆ K’ESAMBELE 24-30
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | NƐHƐMIYA 1-2
“Mbala kakɔ ɔtɔi dimi lakalɔmbɛ”
Tokitshake Jehowa la ntondo kaso nshi tshɛ
5 Tena dimɔtshi, sho mbeyaka monga l’ohomba wa nɔmba Nzambi esadi eto dia kondja ekimanyielo kande. Lo diaaso dimɔtshi, Aratashasha nkumekanga k’ose Pɛrɛsiya akɛnyi dia Nehemiya ɔnɛ lakawodjɛka wanu lo dikɔhɔ aki la lonyangu. Nkumekanga akawombola ɔnɛ: ‘Ɔkɔkɔ wana weyɛ la lonyangu lam’eyɛ kema la kandji? Mbala kakɔ ɔtɔi [Nehemiya] akalɔmbɛ Nzambi ka l’olongo.’ Ondo l’otema mbakasale Nehemiya dɔmbɛlɔ sɔ ndo lo tshena pe. Koko, Nzambi akakadimola dɔmbɛlɔ sɔ, nɛ dia Nehemiya akakondja ekimanyielo oma le nkum’ekanga dia nyomotohika mpele dia Jerusalɛma. (Adia Nehemiya 2:1-8.) Eelo, kânga dɔmbɛlɔ dia mondo diosalemi l’etei k’otema kokaka monga la etombelo w’ɛlɔlɔ.
Sawo dia shashimoya
Naka wambokɔlɔmba la shashimoya dia nembetshiya awui wendana la mbetawɔ kayɛ, kakɔna kakoka kokimanyiya dia wɛ mbalembetshiyatɔ dimɛna? Okoya Nehemiya lakalɔmbɛ l’etei k’otema la ntondo ka nde kadimola Nkumekanga Aratashasha lo wombola wakandawoke. (Neh. 2:4) Oma lâsɔ, ko wɛ sala esadi eto ekongelo kɛmɔtshi ka lo yimba ka kɛnɛ kayangayɛ kadimola. Wɛ koka nɔnga awui yoho nyɛ: (1) Sɔna dui ɔtɔi kana awui ahende wayoyodja l’olembetshiyelo ayɛ (wɛ koka sɔna awui wele lo dibuku Comment raisonner à partir des Écritures). (2) Sɔna avɛsa wayokamba layɛ dia sukɛ tokanyi takɔ. (3) Kongɛ woho wahombayɛ mumɛ l’olembetshiyelo ayɛ, woho wakoka ɔnɛ lokombodi kohokamɛ dimɛna. Oma lâsɔ, ko wɛ tatɛ tɛkɛta.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
w86-F 2/15 25
Ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ wambodja otshumba
Ndooko, elanyelo ka Jɛrusalɛma akonge dui di’ohomba l’alɔmbɛlɔ wa Nɛhɛmiya wakandalɔmbaka “otsho la yanyi” ntatɛ l’etena kɛmɔtshi. (1:4, 6) Lam’akandakondja diaaso dia mbutɛ nkumekanga Aratashasha nsaki kaki la nde ka toka mpele dia Jɛrusalɛma, Nɛhɛmiya akalɔmbɛ nto lo nsala kɛnɛ kakandasalaka. Okadimwelo wa dimɛna wa Jehowa wakɛnama lo woho wakandakondja lotshungɔ la nyomotoka mpele di’osomba.
Wetshelo wakokaso nkondja: Nɛhɛmiya akayange ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa. Etena kayangaso mbɔsa tɛdikɔ ta wolo, sho lawɔ nto pombaka ‘ntetemale nɔmba’ ndo kɛndakɛnda lo ndjela alako wa Jehowa.—Rɔmɔ 12:12.
NGƆNDƆ K’ESAMBELE 31–NGƆNDƆ K’ENANƐI 6
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | NƐHƐMIYA 3-4
“Onde wɛ mbɔsaka dia wɛ hakoke nkamba olimu w’anya?”
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Nɛhɛmiya
3:5, 27. Hatohombe mbɔsa olimu w’anya wasalaso dia wahɔ wa ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ oko ɛngɔ k’anyanya kakitshakitsha nɛmɔ diaso, oko wakasale ‘anto a wake’ w’ase Tekoa. Lo dihole dia ntsha ngasɔ, sho koka mbokoya ase Tekoa waki anto k’anto, wanɛ waketawɔ la lolango lawɔ dia sala olimu ɔsɔ.
Kakɔna kayokokonya Jehowa dia ndjala?
11 Ntambe efula l’ɔkɔngɔ, ana wa wamato wa Shaluma waki l’atei wa wanɛ wakakambe la Jehowa dia nɔngɔsɔla mpele dia Jɛrusalɛma. (Nɛh. 2:20; 3:12) Kaanga mbaki shɛwɔ owandji, ana wa wamato wa Shaluma waketawɔ nkamba olimu wa wolo ndo wa waale ɔsɔ. (Nɛh. 4:15-18) Vɔ wakatshikitana mɛtɛ la apami wa lokumu wa la Tekoa, waki “kondjakitshakitsha dia mbisha lonya” lo olimu ɔsɔ! (Nɛh. 3:5) Ohokanyiya ɔngɛnɔngɛnɔ wakoke ana wa wamato wa Shaluma asɔ etena kakashile olimu ɔsɔ l’ɔkɔngɔ wa nshi 52 tsho! (Nɛh. 6:15) Lo nshi yaso nyɛ, la lolango tshɛ akadiyɛso mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia nkamba olimu ɔmɔtshi wa laande w’ekila, ɛnyɛlɔ olimu wa wokelo ndo w’ɔlɔngɔswɛlɔ wa mvudu yakama dikambo dia Jehowa. Diewo, waasaso, ndo kɔlamelo yawɔ yekɔ ohomba dia nkimanyiya dia nshidiya olimu ɔsɔ.
Tônge la kanyi yaki la Kristo lo dikambo dia lɔnɛnɛ
16 Akristo tshɛ, akɛnda ndo epalanga pombaka nyanga dia monga la kanyi yaki la Kristo lo dikambo dia lɔnɛnɛ. L’atei w’etshumanelo, elimu efula pombaka salema. Totonake pondjo sala akambo wɛnama oko wa ndjakitshakitsha. (1 Samuele 25:41; 2 Khumi ya Dikanga 3:11) Ambutshi, onde nyu keketshaka ana anyu w’ɛlɔngɔlɔngɔ dia kamba l’ɔngɛnɔngɛnɔ olimu tshɛ wawashawɔ dia sala, oyadi lo Mbalasa ka Diolelo, kana lo dihole dia losanganya lɔmɔtshi la woke? Onde vɔ kɛnaka asala tolimulimu t’anyanya ta ngasɔ? Ɔnangɛso ɔmɔtshi lokamba kakianɛ lo mbalasa ka woke kalɔmbɔla olimu wa l’andja w’otondo w’Ɛmɛnyi wa Jehowa ekɔ lo mbohɔ dimɛna ɛnyɛlɔ k’ambutshi ande. Nde akate ate: “Woho wakawɔsaka olimu wa sola kana mɔmba Mbalasa ka Diolelo kana dihole diasalema losanganya lɔmɔtshi la woke akamɛnyaka dia elimu ɛsɔ waki ohomba le wɔ. Mbala efula vɔ wakayakimɔka la lolango dia sala elimu lo dikambo dia wahɔ w’etshumanelo kana wa nkumbo k’anangɛso, oyadi elimu akɔ wakɛnamaka oko w’anyanya. Dionga sɔ diakakimanyiya dia mbetawɔ la lolango olimu tshɛ wambishawɔ lanɛ lo Bɛtɛlɛ.”
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Nɛhɛmiya
4:17, 18—Ngande wakoka onto nsala olimu wa wokelo paka la lonya ɔtɔi? Le amɛmbi a wetsho ɔsɔ kokoka monga okakatanu. Amɛmbi a wetsho wakakokaka kimɛ ɛngɔ kaki l’ɔtɛ kana lo ahɛka la lonya ɔtɔi “ku lunya lukina nkimela ehumo.” Le ambiki waki l’ohomba wa kamba l’anya akɔ ahende dia sala olimu awɔ, “untu la untu aki la yombo yandi lu lukendi.” Vɔ waki suke dia ndɔsha etena tshɛ kakakokaka otunyi mbaɔtwɛ.
NGƆNDƆ K’ENANƐI 7-13
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | NƐHƐMIYA 5-7
“Nɛhɛmiya akalangaka dia nkambɛ anto akina koko aha dia anto mbokambɛ”
w02-F 11/1 27 od. 3
Wanɛ wasukɛ ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ—Lo nshi yakete ndo nshi nyɛ
Nɛhɛmiya kokamba tsho l’etena ndo la diewo diande dia nkongɛ akambo. Koko nde akakimɔ ndo diangɔ diande dia l’emunyi dia nsukɛ ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Nde akakimɔ falanga yande hita dia tshungola anango w’ase Juda waki lo lɔhɔmbɔ. Nde akawasɔndja falanga aha la wahɔ. Nde ‘kɔmɛndja wodja wotsho’ lo nɔmba ase Juda elambo oko nguvɛrnɛrɛ, dui diakandakokaka nsala. Lo dihole dia nsala ngasɔ, nde akaleshaka “topita tolɛ 150 wakalɛka lo mɛsa [ande], mbidja ndo wanɛ wakayaka le [nde] oma lo wedja ekina.” Lushi tshɛ nde akashaka angɛndangɛnda ande “ngɔmbɛ 1, ɛkɔkɔ 6 w’amɛna ndo tofudu”. Ladiko dia lasɔ, nshi dikumi tshɛ nde akawashaka “weho tshɛ wa wanu lo yɛdikɔ y’efula,” diangɔ sɔ tshɛ oma lo dibenga diande.—Nɛhɛmiya 5:8, 10, 14-18.
“Tetawɔke dia anya ayɛ nɛmba”
16 L’ekimanyielo ka Jehowa, Nɛhɛmiya nde la ase Juda wakakeketsha anya awɔ. Vɔ wakashidiya mbika mpele dia Jɛrusalɛma lo nshi 52 tsho! (Nɛhɛmiya 2:18, nɔtɛ; 6:15, 16) Nɛhɛmiya komendaka tsho woho wakasalaka anto akina olimu. Koko ndamɛ akasha lonya dia nyomohika mpele dia Jɛrusalɛma. (Nɛhɛmiya 5:16) Woho akɔ waamɛ mbele, dikumanyi efula mbokoyaka Nɛhɛmiya etena kashawɔ lonya lo olimu wa wokelo, osolelo ndo ɔlɔngɔswɛlɔ wa Mbalasa ya Diolelo. Ndo nto, apami wele la ngandji asɔ keketshaka anangɛso l’akadiyɛso wele la “lonyangu l’otema” lo mbaembolaka ndo lo sambishaka kaamɛ la wɔ.—Adia Isaya 35:3, 4.
Ngande wayokohɔ Jehowa?
Mbala tshɛ, Bible mɛnyaka ɔnɛ le Nzambi, ‘mbohɔ onto’ kɛdikɛdi mbosalɛ dui dimɔtshi di’ɔlɔlɔ. Ɛnyɛlɔ, l’ɔkɔngɔ wa nkɛtɛ ndola l’ashi wa mvula k’elola edja ka nshi 150, “[Nzambi] akuho Noa, . . . Okone [Nzambi] akapepia lopepe la kete, ku ashi wakakitakita.” (Etatelu 8:1) L’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi nkama efula, Samisɔna, lam’akawôle ase Filistiya washo ndo mbokeleka mɔlɔla, nde akalɔmbɛ Nzambi ate: “Umbuho, we [Nzambi], umbisha wulu etena kene ketu.” Jehowa akohɔ Samisɔna lo mbosha wolo woleki wɔnɛ watongaka l’onto ko nde akasɔmbɔya atunyi wa Nzambi. (Embadi 16:28-30) Lo dikambo dia Nehemiya, Jehowa akatshɔkɔla wolo wakandadjaka ko ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ wakayolɔ la Jerusalɛma.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
‘Totetemale nɛndja akambo wa kɔlɔ lo tshaka akambo w’ɔlɔlɔ’
15 Yoho ya sato, atunyi waki Nɛhɛmiya wakakambe la Shɛmaya, ose Isariyɛlɛ laki la dungi pende dia tshutshuya Nɛhɛmiya dia nde sekola Ɔlɛmbɛ waki Nzambi. Shɛmaya akatɛ Nɛhɛmiya ate: “Tutshu kame lu luudu la [Nzambi], l’atei w’etemwelo, tutudihi kuki y’etemwelo, ne dia vo lu ndjayi dia ndjukudiaka.” Shɛmaya akate dia Nɛhɛmiya aki lo wâle wa ndjakema ndo nde akakoke shimbɛ lɔsɛnɔ lande lo toyashɛ lo tɛmpɛlɔ. Koko, Nɛhɛmiya komonga ɔlɔmbɛdi. Nde otosala pɛkato otondetawɔ ndjashɛ lo luudu la Nzambi. Onde nde akahombe mɔnyɔla Ɔlɛmbɛ waki Nzambi dia kokɛ lɔsɛnɔ lande? Nɛhɛmiya akakadimola ate: “Na wuhu w’antu weli uku dimi, wukuki mboto lu etemwelo, ku ntshikala la lumu? Dimi haloto loko.” Lande na kaki Nɛhɛmiya komundama lo djonga yakawawambe? Nɛ dia nde akeye ɔnɛ kânga mbaki Shɛmaya osekande ose Isariyɛlɛ, “Aha [Nzambi mba]kûtumi.” Ndo nto, ɔprɔfɛta wa mɛtɛ takandahombe mbosha alako wa nde sekola Ɛlɛmbɛ waki Nzambi. Ndo lâsɔ nto, Nɛhɛmiya kombetawɔ nɛndjama oma le andɔshi wa kɔlɔ. Yema tshitshɛ oma lâsɔ, nde akakoke mbuta ate: “Eheli ka lukumbu kakashili lu lushi la dikumi l’atanu la ngondo ka Elulu, lu nshi akumi atanu la hyendi.”—Nehemiya 6:10-15; Walelu 1:51; 18:7.
NGƆNDƆ K’ENANƐI 14-20
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | NƐHƐMIYA 8-9
“Ɔngɛnɔngɛnɔ wa Jehowa mbele longele lanyu”
Wetshelo wakondjaso oma lo dɔmbɛlɔ diakalɔngɔswama dimɛna
2 Ase Juda wakashidiya wokelo wa mpele di’osomba wa Jɛrusalɛma ngɔndɔ ɔtɔi la ntondo ka vɔ nsangana dia nsala dɔmbɛlɔ sɔ. (Neh. 6:15) L’ɔkɔngɔ w’ase Isariyɛlɛ mbika mpele sɔ l’edja ka nshi 52 tsho, vɔ wakatatɛ nsala kɛnɛ kahombama dia nkotsha ehomba awɔ wa lo nyuma. Diakɔ diele, lo ngɔndɔ kakayele, mbuta ate lo ngɔndɔ ka Tishiri, vɔ wakasangana kaamɛ lo dihole dia hwe dia Ɛzɛra kaamɛ l’ase Lɛwi akina mbawadiɛ ndo mbalembetshiya Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ la dui dia wolo. (Enda osato 1) Ase nkumbo, mbidja ndo ‘wanɛ tshɛ wakakokaka mpokamɛ dimɛna,’ wakemala ndo wakahokamɛ “umaka pindju edja ndu unya l’atei ote.” Ande ɛnyɛlɔ ka dimɛna kakawatotshikɛ sho wanɛ wɔtɔ nsanganya lo Mbalasa ya Diolelo yele la ahole wa mbidjasɛ w’amɛna lee! Ko onde wɛ tekolaka yimba yayɛ l’akambo wele keema ohomba etena keyɛ lo nsanganya? Naka ngasɔ, kete ɛsɔ tonyomɔsɛdingola ɛnyɛlɔ kakatotshikɛ ase Isariyɛlɛ. Lam’ele vɔ wakahokamɛ wetshelo dimɛna, vɔ wakatatɛ ndela lo woho wakiwɔ kokitanyiya Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ.—Neh. 8:1-9.
Onde ‘tayotetemala kɛndakɛnda la nyuma’?
9 Monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ kɛdikɛdi mboka ɔlɔ efula. Jehowa ekɔ ‘Nzambi k’ɔngɛnɔngɛnɔ.’ (1 Timote 1:11; Osambu 104:31) Ɔna atɔngɛnangɛnaka dia sala lolango la She. (Osambu 40:8; Heberu 10:7-9) Ndo ‘ɔngɛnɔngɛnɔ wa Jehowa wekɔ wolo aso.’—Nehemiya 8:10.
10 Ɔngɛnɔngɛnɔ w’oma le Nzambi toshaka ɔlɔ efula etena kasalaso lolango la Nzambi kânga lo tena dia pâ, di’ɔkɛi kana di’ɔhɛnyɔhɛnyɔ. ‘Ewo ka mɛtɛ ka Nzambi’ toshaka ɔngɛnɔngɛnɔ mɛtɛ! (Tukedi 2:1-5) Diɔtɔnganelo di’ɔngɛnɔngɛnɔ diasaso la Nzambi ndja oma lo ewo ka mɛtɛ ndo oma lo mbetawɔ kele laso le nde ndo l’olambo wa tshungo waki Yeso. (1 Joani 2:1, 2) Monga ɔtɔi ɔmɔtshi wa lo nkumbo kâmɛ ka mɛtɛ k’anto l’ɔnango ka l’andja w’otondo ekɔ kiɔkɔ kina y’ɔngɛnɔngɛnɔ. (Zefaniya 3:9; Hangai 2:7) Elongamelo kaso ka Diolelo ndo diɛsɛ dia woke diele laso dia mbewoya lokumu l’ɔlɔlɔ toshaka ɔngɛnɔngɛnɔ. (Mateu 6:9, 10; 24:14) Ndo elongamelo ka lɔsɛnɔ la pondjo kele laso toshaka nto ɔngɛnɔngɛnɔ. (Joani 17:3) Lam’ele tekɔ la elongamelo ka diambo ka ngasɔ, sho pombaka monga la “ongenongeno.”—Euhwelu k’Elembe 16:15.
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
it-1-F 151 0d. 7
Arameyɛ
Ɛnɔnyi efula l’ɔkɔngɔ w’ase Juda kalola oma lo lɔhɔmbɔ la la Babilɔna, ɔlɔmbɛdi Ɛzɛra akadia dibuku di’Ɛlɛmbɛ la ntondo k’ase Juda wakasangana la Jɛrusalɛma ndo ase Lɛwi efula wakawalembetshiyaka. Nɛhɛmiya 8:8 mbutaka ɔnɛ: “Vɔ wakatetemala mbadia la dui dia wolo awui wa lo dibuku diakɔ, ɛlɛmbɛ wa Nzambi ka mɛtɛ, waalembetshiya hwe ndo washa kitshimudi yawɔ; ɔnkɔnɛ, vɔ wakakimanyiya anto dia nshihodia kɛnɛ kakadiemaka.” Ondo kitshimudi ndo elembetshiyelo ɛsɔ wakalembetshiyaka tɔtɛkɛta ta ntondo ta lo Hɛbɛru ndo Arameyɛ, ɔtɛkɛta wakatekaka ase Hɛbɛru etena kakiwɔ la Babilɔna. Aha la taamu, elembetshiyelohe ɛsɔ waki ndo la kɔmatɛrɛ dia ndo ase Juda, kaanga wanɛ wakokaka Hɛbɛru, wakakokaka nshihodia elembetshiyelo wa lotshimola wakadiemaka.
NGƆNDƆ K’ENANƐI 21-27
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | NƐHƐMIYA 10-11
“Vɔ wakayahondja awui amɔtshi lo dikambo dia Jehowa”
Jerusalɛma: Osomba Wɔ̂tɔnɛ La Lokombo Lawɔ
13 ‘Ɛlɔngɔswɛlɔ ka dimɛna’ kakawatshe lo nshi ya Nehemiya kakalɔngɔsɔla ekambi a Nzambi w’edjedja otsha lo lushi l’esapwelo k’ehele ka Jerusalɛma. Koko aki dui dikina nto di’esadi esadi diakawahombe mbidja yimba. Etena kakadingama Jerusalɛma l’ehele k’asoko 12, aki ohomba w’anto efula mbidjasɛ lɛkɔ. Kânga mbele Ase Isariyɛlɛ amɔtshi waki lɛkɔ, “usumba aki wuki ndu enanonano, keli antu waki tshitshe, ndu mvudu yatahikama.” (Nehemiya 7:4) Dia kandola dikambo sɔ, anto “wakatshikala wakuki uwali dia nsonola untu otoi otoi l’atei a dikumi, dia ndjudjase la Jerusalema, usumba w’ekila.” Woho wakawetawɔ yɛdikɔ shɔ akasokoya anto dia vɔ tshɔkɔla “apami tshe waketawo l’ongenongeno dia ndjudjase la Jerusalema.” (Nehemiya 11:1, 2) Ande ɛnyɛlɔ ka dimɛna le atɛmɔdi wa mɛtɛ ɛlɔ kɛnɛ, wanɛ wele nsɛnɔ yawɔ mbakimanyiyaka dia vɔ monɔ otsha lɛnɛ ele ohomba w’efula w’ekimanyielo k’Akristo wambotshunda lee!
w86-F 2/15 26
Ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ wambodja otshumba
Ntshika diangɔ diawɔ di’ekitɔ ndo ntshɔ la Jɛrusalɛma akahombe mbakonya dia nshisha awui ndo wahɔ ɛmɔtshi. Wanɛ wakasɛnaka l’osomba ɔsɔ wakakoke mponama l’awui wa waale wotshikitanyi. La ntondo ka awui wa ngasɔ, anto akina wakɛnyi dia wanɛ wakayakimɔ la lolango wakakoke mandɔma ndo aha la taamu, vɔ wakalɔmbɛ Jehowa dia mbatshɔkɔla.
Monga la kɔlamelo konyaka onto dia mbetawɔma le Nzambi
15 Etena kakatakimɔ nsɛnɔ yaso le Jehowa, takatshike dɔkɔlɔkɔ ɔnɛ tayosalaka lolango lande oyadi kakɔna tshɛ kakoka tokomɛ. Sho takeye dia hatongaka nshi tshɛ wɔdu dia nkotsha daka sɔ. Ko kakɔna katotosalaka etena kalɔmbamaso dia nsala dui dimɔtshi diele hatɔngɛnangɛna? Naka sho mbahemɛ tokanyi taso ndo sho nkitanyiya la lolango tshɛ Nzambi kaso, kete tayɛnya dia tekɔ la kɔlamelo lo daka diaso. Ndjahombia kaso koka totsha paa l’asolo, koko ɛtshɔkɔ wa Jehowa watongaka nshi tshɛ weke efula. (Mal. 3:10) Ko kakɔna kayotota lo dikambo dia ɔna Jafɛta la womoto?
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
Akambo w’ohomba w’oma lo dibuku dia Nɛhɛmiya
10:34—Lande na kakawalɔmbaka anto dia mbela kunyi? Kunyi shɔ yakakimɔmaka kɔnɔmbamaka lo Ɛlɛmbɛ wa Mɔsɛ. Ɔlɔmbɛlɔ ɔsɔ wakaye oma lo dihombo diaki lawɔ. Waki l’ohomba w’efula wa kunyi dia tshumbaka elambo lo ediakelo. Ondo, waa Netinimɛ waki komonga ase Isariyɛlɛ wakakambaka oko ɛhɔmbɔ wa lo tɛmpɛlɔ komonga efula. Oma lɔkɔ, wakoke owale dia shikikɛ anto wakahombaka tetemala mbela kunyi.
NGƆNDƆ K’ENANƐI 28–NGƆNDƆ KA DIVWA 3
AKAMBO W’OHOMBA W’OMA L’ƆTƐKƐTA WA NZAMBI | NƐHƐMYIA 12-13
“Onga la kɔlamelo le Jehowa etena kasɔnayɛ angɛnyi”
it-1-F 100 od. 8
Ase Amɔna
L’ɔkɔngɔ wa Tobiya mbitshanyema oma lo tɛmpɛlɔ, wakadia ndo wakakambe l’ɔlɛmbɛ wa Jehowa watanema lo Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 23:3-6 wakashimbaka ase Amɔna l’ase Mɔaba dia vɔ mbɔtɔ l’etshumanelo k’Isariyɛlɛ. (Nɛh 13:1-3) Ɔlɛmbɛ ɔsɔ wakadjama ɛnɔnyi 1000 la ntondo nɛ dia ase Amɔna l’ase Mɔaba wakatone nkimanyiya ase Isariyɛlɛ etena kakiwɔ nsuke la Nkɛtɛ ya Daka. Ɔlɛmbɛ ɔsɔ wakashimbaka anto asɔ diaha vɔ nkoma ase Isariyɛlɛ ndo diaha vɔ nkondja tshungɔ ndo waɛsɛ waki l’ase Isariyɛlɛ. Kɛsɔ halembetshiya dia ase Amɔna l’ase Mɔaba l’onto ndo l’onto takandahombe monga kaamɛ kana mbidjasɛ l’ase Isariyɛlɛ ndo nkondja wahɔ w’oma l’ɛtshɔkɔ wa Nzambi oya l’ekambi ande. Kɛsɔ mɛnamaka lo woho wakatanemaka Zɛlɛkɛ lakatɛkɛtama dikambo diande ntondo l’ateyi w’anto wa wolo waki Davidɛ ndo dia ɔkɔndɔ wa Ruta ose Mɔaba.—Rut 1:4, 16-18.
Nyu nyakakidiama
5 Adia Nehemiya 13:4-9. Sho ningama la tɔsɛngiya ta kɔlɔ, diakɔ diele keema ɔtɔmbɔ l’esɔ dia sho ntetemala monga ekila. Tɔshi ɛnyɛlɔ kaki Eliyashiba nde la Tobiya. Eliyashiba aki ɔlɔmbɛdi wa laadiko ndo Tobiya aki ose Amɔna ndo ondo ɔlɔhɛ etena kakalɔmbwamaka Judeya oma le ase Pɛrɛsiya. Tobiya nde l’asekande wakalɔshaka welo wakadjaka Nɛhɛmiya dia mbika mpele dia Jɛrusalɛma. (Neh. 2:10) Ase Amɔna komonga la lotshungɔ la mbɔtɔ lo tɛmpɛlɔ. (Euh. 23:3) Ko laasɔ, lande na kakahombe Eliyashiba laki ɔlɔmbɛdi wa laadiko nyangɛ Tobiya dihole dia nde ndjɔlɛka lo mɛsa wa lo dihole di’olelo dia lo tɛmpɛlɔ?
Tobiya nde la Eliyashiba wakayonga la diɔtɔnganelo dia ma ma lam’asawɔ. Tobiya nde l’ɔnande Jehohanana wakatshuke ase Juda, ndo ase Juda efula wakatɛkɛtaka dimɛna lo dikambo dia Tobiya. (Neh. 6:17-19) Okana ɔmɔtshi waki Eliyashiba akatshuke ɔnaki Sanabalata, laki nguvɛrnɛrɛ ka Samariya ndo laki ɔngɛnyi wa ma ma waki Tobiya. (Neh. 13:28) Diɔtɔnganelo diaki lam’asawɔ sɔ mɛnyaka lande na kaketawɔ Eliyashiba laki ɔlɔmbɛdi wa laadiko dia onto lele bu ombetawudi ndo laki ɔndɔshi ndjonga la shɛngiya le nde. Koko Nɛhɛmiya akɛnya kɔlamelo yande otsha le Jehowa lo ntondja diangɔ tshɛ diaki Tobiya oma lo tɛmpɛlɔ.
Toshidiya Tɔfwɛfwɛ Ta Kɔlamelo
6 Naka tekɔ la kɔlamelo le Jehowa Nzambi, kete tayewɔ dia mbɔtɔ ɔngɛnyi la wanɛ tshɛ wele atunyi ande. Diɔ diakɔ diakafunde Jakɔba ate: ‘Nyu amato a loseka le, nyu hanyeye nyate monga ɔngɛnyi w’andja ɔnɛ kɛdikɛdi monga otunyi wa Nzambi? Ɔnkɔnɛ, onto tshɛ lalanga monga ɔngɛnyi w’andja ɔnɛ amboyaetɛ otunyi wa Nzambi.’ (Jakoba 4:4) Sho nangaka monga la kɔlamelo yakakɛnɛmɔla Davidi lam’akandate ate: “[Jehowa] li, dimi hatuhetshaka wane watukuhetshaka uka? Dimi [hatôkaka] waku watukotombokwelaka [wɔnɔnyi, NW]? Dimi latâhetshaka la luhetshu la shikaa. Mete, vo weli atunyi ami.” (Osambu 139:21, 22) Sho hatolange mbekesanɛ l’onto tshɛ latsha pɛkato l’okonda, nɛ dia ndoko kosangiso la wɔ. Shi kɔlamelo le Nzambi pombaka tokokɛ di’aha sho mbekesanɛ l’atunyi wa ngasɔ wa Jehowa, oyadi elungi l’elungi kana lo tshimbo ya televiziɔ?
Diangɔ di’oshinga wolo dia lo nyuma
it-2-F 359 od. 7
Mishiki
Mishiki waki la nɛmɔ di’efula lo tɛmpɛlɔ. Dui sɔ mɛnamaka l’avɛsa efula watɛkɛtawɔ dikambo di’amembi, lo woho wele “vɔ kokambaka elimu ekina” oko ase lɛwi akina, dia vɔ ndjasha tshɛ l’olimu awɔ. (1Ɛk 9:33) Vɔ wakatshikala olui wa laande w’ase Lɛwi nɛ dia nkombo yawɔ shilama lo yoho yotshikitanyi l’ateyi wa wanɛ wakakawola oma la Babilɔna. (Ɛzr 2:40, 41) Ndo Aratashasha (wa lonya l’otale) ɔnɛ laki nkumekanga ka Pɛrɛsiya akasale akambo lo woho awɔ, nde akawanya kaamɛ l’elui ekina wa laande dia aha vɔ mfuta “mikanda, elambo ndo ɛkɔngɔ.” (Ɛzr 7:24) L’ɔkɔngɔ diko, nkumekanga akayodjangaka dia monga la “yɛdikɔ ya mbo ya ndɛ y’amembi ya lushi la lushi.” Kaanga mbele didjango sɔ diakadjama oma le Aratashasha, mɛnaka dia diɔ diakaye oma le Ɛzɛra la lowandji lakawosha Aratashasha. (Nɛh 11:23; Ɛzr 7:18-26) Laasɔ mbokamaka hwe dia, kaanga mbele amembi tshɛ waki ase Lɛwi, Bible tɛkɛtaka dikambo diawɔ oko olui wa laande, lo mbawelɛ “amembi ndo ase Lɛwi.”—Nɛh 7:1; 13:10.