Makatuʻunga Totonu ki he Fakatuʻamelie ʻi he ʻAho Ní
KO E faihisitōlia mo e tokotaha saienisi sōsiale ko H. G. Wells, naʻe fāʻeleʻi ʻi he 1866, naʻá ne fokotuʻu ha tākiekina mālohi ʻi he fakakaukau ʻa e senituli hono 20. Fakafou ʻi heʻene ngaahi tohí, naʻá ne fakamatalaʻi ai ʻa ʻene tuipau ʻe fenāpasi ʻa e kuonga fiefiá mo e laka ki muʻa ʻa e saienisí. Ko ia ai, ʻoku lau ʻa e Collier’s Encyclopedia ki he “fakatuʻamelie taʻefakangatangata” ʻa Wells, ʻi heʻene ngāue taʻetuku ke fakalakalaka ʻa ʻene taumuʻá. Ka naʻe toe fakamatala foki ai naʻe tōnoa ʻa ʻene fakatuʻamelié, ʻi he taimi naʻe mapuna hake ai ʻa e Tau II ʻa Māmaní.
ʻI he hoko ʻo ʻiloʻi ʻe Wells ʻoku “lava ʻa e saienisí ke ngāue ki he koví pea pehē ki he leleí, ne mole ai meiate ia ʻa ʻene tuí, peá ne holomui ai ki he fakatuʻatamakí,” ko e fakamatala ia ʻa e Chambers’s Biographical Dictionary. Ko e hā naʻe hoko ai ʻení?
Ko e tui mo e fakatuʻamelie ʻa Wells, naʻe makatuʻunga tāfataha pē ia ʻi he ngaahi lavameʻa fakaetangatá. ʻI he taimi naʻá ne ʻilo ai kuo ʻikai lava ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻo fakaaʻu ʻa ʻene Fakaʻānauá, naʻe ʻikai toe ʻi ai ha feituʻu ke ne hanga ki ai. ʻI he mole ʻa e ʻamanakí naʻe maliu vave leva ki he fakatuʻatamakí.
ʻI he ʻahó ni, ʻoku tokolahi ʻa e kakai ʻoku nau aʻusia ʻa e meʻa tatau ʻi he ʻuhinga tatau. ʻOku nau longomoʻui ʻi he fakatuʻamelié ʻi he taimi ʻo ʻenau kei siʻí, kae tō ki he fakatuʻatamaki fakaumiuminoa ʻi heʻenau fakaʻau ke motuʻá. ʻOku aʻu ki hono liʻaki ʻe he fānaú ʻa e founga moʻui tokua ʻoku angamaheniʻakí pea tōʻongaʻaki ʻa e ngāuekoviʻaki ʻa e faitoʻo kona tapú, fakaʻaluʻalú, mo e ngaahi tōʻonga holoki moʻui kehe. Ko e hā ʻa e talí? Fakakaukau ange ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ko ʻení mei he ngaahi kuonga ʻo e Tohitapú pea sio angé pe ko e hā ʻa e makatuʻunga ʻoku ʻi ai ki he fakatuʻamelié—ʻi he kuohilí, lolotongá, mo e kahaʻú.
Naʻe Fakapaleʻi ʻa e Fakatuʻamelie ʻa ʻĒpalahamé
ʻI he taʻu 1943 K.M., naʻe hiki ai ʻa ʻĒpalahame mei Hālani, ʻo kolosi ʻi he Vaitafe ʻIufaletesí, pea hū ai ki he fonua ʻo Kēnaní. Naʻe fakamatalaʻi ʻa ʻĒpalahame ko e “tamai ʻanautolu kotoa pe ʻoku tui,” pea he toki faʻifaʻitakiʻanga lelei ē naʻá ne fokotuʻú!—Loma 4:11.
Naʻe fakafeʻao mai ʻa ʻĒpalahame ʻe Lote, ko e foha paea ʻo e tokoua ʻo ʻĒpalahamé, pea ʻe he fāmili ʻo Loté. Ki mui ai, ʻi he tō ha honge ki he fonuá, naʻe hiki ʻa e ongo fāmilí ki ʻIsipite, pea faai mai pē ʻo nau toki foki fakataha. ʻI he aʻu mai ki he taimi ko ʻení kuo tānaki fakatouʻosi ʻe ʻĒpalahame mo Lote ʻa e koloa lahi, pehē foki ki he tākanga sipi mo e fanga kosi. ʻI he taimi naʻe malanga hake ai ha kē ʻi he vahaʻa ʻo ʻena kau tauhi manú, naʻe muʻomuʻa ai ʻa ʻĒpalahame ʻo ne tala ange: “ʻA, ʻoua naʻa ta kē kitaua, pe ko ʻeta kau tauhimanu; he ʻoku ta kainga. ʻIkai ko ena ʻa e fonua kotoa ke ke faʻiteliha ki ai? Ta mavae muʻa mo au: kapau te ke fakatoʻohema koe, pea u toʻomataʻu au; pea kapau te ke fakatoʻomataʻu, pea te u fakatoʻohema.”—Senesi 13:8, 9.
Ko ʻĒpalahame, ʻi heʻene lahí, naʻe mei lava pē ke ne tataki ʻa e meʻá ki heʻene saiʻiá, pea ko Lote, ʻi heʻene fakaʻapaʻapa ki he tokoua ʻo ʻene tamaí, naʻe mei lava pē ke ne ʻoange ʻa e filí ke fai ʻe ʻĒpalahame. Ka naʻe ʻikai, naʻe “tāngaki hake ʻa Lote, ʻo ne vakai ki he Seakale ʻo Sioatani, ʻo fakapehe atu ki Soa, ta ʻoku mohu vai hono kotoa (kuo teʻeki maumau ʻe Sihova ʻa Sotoma mo Komola); ʻio, naʻe hange ko e ngouetapu ʻa Sihova, pe hange ko e fonua ko Isipite. Pea fili ʻe Lote moʻona ʻa e Seakale ʻo Sioatani.” ʻI ha fili pehē, naʻe maʻu ʻe Lote ʻa e ʻuhinga kotoa pē ke fakatuʻamelie ai. Kae fēfē ʻa ʻĒpalahame?—Senesi 13:10, 11.
Naʻe faivale ʻa ʻĒpalahame, ʻo tuku ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e lelei ʻa hono fāmilí? ʻIkai. Ko e fakakaukau pau ʻa ʻĒpalahamé mo ʻene laumālie loto-fiefoakí naʻe ʻomai ai kiate ia ha pale lahi. Naʻe folofola ange ʻa Sihova kia ʻĒpalahame: “Siini! tāngaki hake, ʻo sio mei he potu ʻoku ke ʻi ai ki he tokelau mo e tonga mo hahake mo hihifo: he ko e fonua kotoa ʻoku ke sio ki ai te u ʻatu moʻou, pea mo ho hako ʻo taʻengata.”—Senesi 13:14, 15.
Naʻe ʻi ai ha makatuʻunga lelei ki he fakatuʻamelie ʻa ʻĒpalahamé. Naʻe makatuʻunga ia ʻi he talaʻofa ʻa e ʻOtuá te ne ʻomai ha puleʻanga lahi fakafou ʻia ʻĒpalahame koeʻuhi ke “monuʻia ʻia [ʻĒpalahame] ʻa e faʻahinga kotoa pe ʻo e kelekele.” (Senesi 12:2-4, 7) Ko kitautolu foki ʻoku tau maʻu ʻa e ʻuhinga ke loto-falala ai, ʻi he ʻiloʻi ko e “kakai ʻoku ʻofa ki he ʻOtua, ʻoku fengaueʻaki ʻa e meʻa kotoa pe maʻanau lelei.”—Loma 8:28.
Ongo Asiasi Fakatuʻamelie
Laka hake he taʻu ʻe 400 ki mui ai, naʻe tuʻu mateuteu ai ʻa e puleʻanga ʻo ʻIsilelí ke hū ki Kēnani, ko ha “fonua ʻoku mahutafea ʻi he huʻakau mo e honi.” (Ekisoto 3:8; Teutalonome 6:3) Naʻe fekauʻi ʻe Mōsese ha kau houʻeiki ʻe toko 12 ke nau ‘asiasi ʻa e fonuá moʻonautolu, ʻo foki mai mo hono tala pe ko e hala fe te nau ʻalu hake aí, mo e ngaahi kolo te nau aʻu ki aí.’ (Teutalonome 1:22; Nomipa 13:2) Naʻe loto-taha kotoa ʻa e kau asiasi ʻe toko 12 ʻi heʻenau fakamatalaʻi ʻa e tuʻumālie ʻo e fonuá, ka ko e toko 10 ʻo kinautolu naʻa nau ʻoange ha līpooti fakatuʻatamaki ʻa ia naʻá ne fakahūhū ʻa e manavahē ki he loto ʻo e kakaí.—Nomipa 13:31-33.
ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe ʻoange ʻe Siosiua mo Kēlepi ki he kakaí ha pōpoaki fakatuʻamelie pea fai ʻa e meʻa kotoa pē naʻá na malavá ke fakasiʻisiʻiʻaki ʻenau manavaheé. Naʻe tapua mei heʻena fakakaukaú mo e līpōtí ʻa e falala kakato ki he malava ʻa Sihova ke fakahoko ʻa ʻene folofola, ke fakafoki kinautolu ki he Fonua ʻo e Talaʻofá—ka naʻe ʻikai pē. ʻI hono kehé, naʻe “pehe ʻe he fakataha kotoa ke tolomakaʻi kinaua.”—Nomipa 13:30; 14:6-10.
Naʻe naʻinaʻi ʻa Mōsese ki he kakaí ke falala kia Sihova, ka naʻa nau fakafisi ke fanongo. Koeʻuhi ko ʻenau kīvoi ʻi heʻenau fakakaukau fakatuʻatamakí, naʻe pau ai ke hē holo ʻa e puleʻangá kotoa ʻi he toafá he taʻu ʻe 40. ʻI he kau asiasi ʻe toko 12, ko Siosiua pē mo Kēlepi naʻá na aʻusia ʻa e ngaahi pale ʻo e fakatuʻamelié. Ko e hā ʻa e palopalema tefitó? Ko e ʻikai ha tuí, ʻi he hanga ʻa e kakaí ki he poto pē ʻonautolú.—Nomipa 14:26-30; Hepelu 3:7-12.
Lotolotoua ʻa Sioná
Naʻe moʻui ʻa Siona ʻi he senituli hono hiva K.M. ʻOku fakahā ʻe he Tohitapú ko ha palōfita anga-tonu ia ʻa Sihova ki he matakali ʻe hongofulu ʻo ʻIsilelí, ʻi ha taimi lolotonga ʻa e pule ʻa Selopoame II. Ka neongo ia, naʻá ne fakafisi ke tali ha fekau ke ʻalu ki Ninive ke fai ha fakatokanga ki he kakaí. ʻOku pehē ʻe he faihisitōlia ko Siosefusí ko Sioná “naʻe fakakaukau ia ʻoku lelei ange ke hola” pea ʻalu ia ki Siopa. Naʻá ne heka ai ʻi ha vaka ki Tāsisi, ʻoku hangehangē ko Sipeini ia ʻi he ʻaho ní. (Siona 1:1-3) Ko e ʻuhinga ki hono fai ʻe Siona ha fakakaukau fakatuʻatamaki pehē ki he vāhenga-ngāue ko ʻení ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he Siona 4:2.
Naʻe faifai atu pē ʻo loto ʻa Siona ke fakahoko ʻa ʻene fekaú, ka naʻá ne hoko ʻo ʻita ʻi he taimi naʻe fakatomala ai ʻa e kakai ʻo Ninivé. Ko ia, naʻe akoʻi kiate ia ʻe Sihova ha lēsoni lelei ʻo e manavaʻofá ʻi heʻene ʻai ke mae ʻo mate ʻa e fuʻu lepo naʻe fakamalumalu ai ʻa Sioná. (Siona 4:1-8) Ko e ongoʻi mamahi ko ia ʻa Siona ʻi he mate ʻa e fuʻu ʻakaú naʻe mei totonu lahi ange kapau naʻe fakahanga ia ki he kau tangata ʻe toko 120,000 ʻi Ninive ʻa ia naʻe ʻikai “te nau ʻilo honau nima toʻomataʻu mo e toʻohema.”—Siona 4:11.
Ko e hā ʻoku lava ke tau ako mei he meʻa naʻe hokosia ʻe Sioná? ʻOku ʻikai fakaʻatā ʻe he ngāue toputapú ha tafaʻaki ki he fakatuʻatamakí. Kapau ʻoku tau ʻilo ʻa e tataki ʻa Sihová pea muimui ai ʻaki ʻa e falala kakato, te tau fiefia ʻi ha lavameʻa.—Palovepi 3:5, 6.
Fakatuʻamelie ʻi he Lotolotonga ʻo e Ngaahi Faingataʻá
“ʻOua te ke haʻaki hohaʻa koeʻuhi ko e kau faihala,” naʻe fakahā ia ʻe Tuʻi Tēvita. “ʻOua te ke meheka koeʻuhi ko e kakai ʻoku ngaue kākā.” (Sāme 37:1) Ko e moʻoni, ko ha faleʻi fakapotopoto ia, he ko e fakamaau taʻetotonu mo e anga-pikopiko ʻo e ʻaho ní ʻoku nau takatakaiʻi kitautolu.—Koheleti 8:11.
Kae kehe, neongo kapau ʻoku ʻikai te tau meheka ki he kau faihalá, ʻoku faingofua ke ongoʻi feifeitamaki ʻi he taimi ʻoku tau sio ai ʻoku faingataʻaʻia ʻa e kakai tonuhiá ʻi he nima ʻo e kau fulikivanú, pe ʻi he taimi ʻoku fai ai kiate kitautolu ha fakafeangai taʻetotonu. ʻE aʻu nai ʻo ʻai kitautolu ʻe he ngaahi meʻa pehē ʻoku hokosiá ke fakatupu ha fakakaukau loto-siʻi pe fakatuʻatamaki. ʻI he taimi ʻoku tau ongoʻi pehē aí, ko e hā ʻoku totonu ke tau faí? ʻUluakí, ʻoku lava ke tauhi maʻu ʻi heʻetau fakakaukaú heʻikai lava ke fakataʻetaʻehohaʻa ʻa e fulikivanú ʻo pehē ʻe ʻikai ʻaupito ke hoko mai ha tautea ia. ʻOku hoko atu ʻa e Sāme 37 ke fakapapauʻi mai kiate kitautolu ʻi he veesi 2: “He vave honau [kau faikoví] tuʻusi hange ko e musie, pea hange ko e mohuku mata ʻenau mae.”
ʻI he tānaki atu ki aí, ʻe lava ke tau hokohoko atu ʻa ʻetau fai ʻa e meʻa ʻoku leleí, nōfoʻi ʻi he fakatuʻamelié, pea tatali kia Sihova. “Hiki mei he kovi ʻo fai lelei; pea ʻe taʻengata hoʻo nofo ai,” ko e hoko atu ia ʻa e tokotaha-tohi-sāmé. “He ʻoku manako ʻe Sihova ki he fakatonutonu meʻa, pea ʻe ʻikai te ne liʻaki hono ʻofaʻanga.”—Sāme 37:27, 28.
Ikuna ʻa e Fakatuʻamelie Moʻoní!
Ko e hā leva ʻa e meʻa fekauʻaki mo hotau kahaʻú? ʻOku tala mai kiate kitautolu ʻe he tohi Fakahaá ʻi he Tohitapú fekauʻaki mo e “ngaahi meʻa kuo pau ke hoko leva.” ʻI honau lotolotongá, ko ha hoosi lanu kulokula, ʻa ia ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e taú, ʻoku fakahaaʻi ʻokú ne “ʻave ʻa e melino mei mamani.”—Fakahā 1:1; 6:4.
Ko ha fakakaukau manakoa—mo fakatuʻamelie—naʻe ʻi Pilitānia lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní naʻe pehē ko e tau lahi fakaʻosí pē ia. ʻI he 1916, naʻe moʻoni ange ʻa e tangata ngāue fakapolitiki Pilitānia ia ko David Lloyd George. Naʻá ne pehē: “Ko e tau ko ʻení, hangē ko e tau hono hokó, ko ha tau ke fakangata ʻa e taú.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) Naʻá ne moʻoni. Naʻe fakavaveʻi pē ʻe he Tau II ʻa Māmaní ia ʻa hono tokonaki mai ʻa e ngaahi founga fakalilifu ange ʻo e fakaʻauha tokolahí. Laka hake he taʻu ʻe 50 ki mui ai, ʻoku teʻeki ai pē ke hā mai ha ngataʻanga ia ki he taú.
ʻI he tohi tatau pē ʻa Fakahaá, ʻoku tau lau ai ʻo kau ki he kau heka hoosi kehe—ʻi hono fakaʻilongaʻi ʻa e honge, mahaki fakaʻauha, mo e mate. (Fakahā 6:5-8) Ko e toe ngaahi tafaʻaki lahi ange kinautolu ʻo e fakaʻilonga ki he ngaahi kuongá.—Mātiu 24:3-8.
ʻOku fakatupunga ʻe he ngaahi meʻá ni ʻa e fakatuʻatamakí? ʻIkai ʻaupito, he ʻoku toe fakamatala ʻa e vīsoné ki ha “hoosi hinehina: pea ko ia naʻe heka ai naʻa ne toʻo ha kaufana; pea naʻe ʻange kiate ia ha kalauni: pea naʻa ne ʻalu atu, ko e ikuna pea ke ne ikuna.” (Fakahā 6:2) ʻOku tau sio heni kia Sīsū Kalaisi ʻi hono tuʻunga ko ha Tuʻi fakahēvani, ʻi heʻene toʻo atu ʻa e fulikivanu kotoa, ʻi heʻene heka ke fokotuʻu ʻa e melinó mo e feongoongoí ʻi māmani lahi.a
ʻI hono tuʻunga ko e Tuʻi kuo fakanofó, naʻe akoʻi ʻe Sīsū Kalaisi lolotonga ʻene ʻi māmaní ʻa ʻene kau ākongá ke lotu ki he Puleʻanga ko iá. Mahalo kuo akoʻi kiate koe foki ke leaʻaki ʻa e “Ko ʻEmau Tamai,” pe ko e Lotu ʻa e ʻEikí. ʻOku tau lotu ai ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ke hoko mai, ke fakahoko hono finangaló ʻi heni ʻi he māmaní ʻo hangē ko ia ʻi hēvaní.—Mātiu 6:9-13.
ʻI he ʻikai feinga ke fakaleleiʻi ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa lolotongá, ʻoku ngāue ʻa Sihova, fakafou ʻi heʻene Tuʻi faka-Mīsaiá, ʻa Kalaisi Sīsū, ke ne toʻo fakaʻaufuli atu ia. ʻI hono tuʻuʻangá, ʻoku pehē ʻe Sihova, “ʻoku ou fakatupu ha ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou: pea ʻe ʻikai manatua ʻa e ʻuluaki, pea ʻe ʻikai te nau hake ʻi he loto ʻo ha taha.” ʻI he malumalu ʻo e founga-pule ʻo e Puleʻanga fakahēvaní, ʻe hoko ʻa e māmaní ko ha ʻapi melino mo fiefia ki he faʻahinga ʻo e tangatá, ʻa ia ʻe hoko ai ʻa e moʻuí mo e ngāué ko ha fiefia tuʻumaʻu. “Mou fiefia mo tomeʻe ʻo taʻengata, ʻi he meʻa ʻoku ou fakatupu,” ko e folofola ia ʻa Sihová. “Ko ʻeku fanga pele te nau ʻosiki ʻa e ngaue ʻa honau nima.” (Aisea 65:17-22) Kapau ʻoku fakatuʻunga ʻa hoʻo ʻamanaki ki he kahaʻú ʻi he talaʻofa taʻealatuku ko iá, te ke maʻu ʻa e ʻuhinga kakato ke fakatuʻamelie—ʻi he taimí ni pea taʻengata!
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha fakamatala fakaikiiki ʻo e vīsoné ni, kātaki ʻo sio ki he vahe 16 ʻo e tohi ko e Revelation—Its Grand Climax At Hand!, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
H. G. Wells
[Maʻuʻanga ʻo e Tā]
Corbis-Bettman