Fakafāʻūtahaʻi ʻa e Kakaí ʻi Māmani Lahi—Anga-Fēfē?
TE KE fakaʻuhingaʻi fēfē nai ʻa e “fāʻūtahá”? Ki he niʻihi, ʻoku ʻuhinga pē nai ʻa e foʻi leá ia ki he ʻikai fekeʻikeʻi pe loto-kehekehe. Ko e fakatātaá, kapau ʻe fakamoʻoni ha ongo puleʻanga ʻe ua pe laka hake ki ha talite pea felotoi ke tauhi e ngaahi fiemaʻu ki he melinó, ʻoku faʻa lau ai ʻo pehē ʻoku nau fāʻūtaha. Ka ko e tuʻungá moʻoni ia? ʻIkai ʻaupito.
Fakakaukau angé: ʻI he kotoa ʻo e hisitōliá, ʻoku laui afe ʻa e ngaahi talite fakamelino naʻe fai ka kuo maumauʻi. Ko e hā hono ʻuhinga? Koeʻuhí he ʻoku faʻa tokanga ange pē ʻa e kau taki ia ʻi he māmaní ke hiki kinautolu ki he langi-laú kae ʻikai ko e melinó mo e fāʻūtahá. ʻI heʻene peheé, ʻoku kau atu e ngaahi puleʻanga ʻe niʻihi ʻi he manavahē naʻa hoko ha meʻa ʻo kapau ʻe ʻikai ke ʻi he tuʻunga tatau ʻenau mālohi fakakautaú mo e niʻihi kehé.
Ko ia ai, ko e moʻoni ʻi he ʻikai ke tau ha ongo puleʻanga ʻoku ʻikai ʻuhingá ia ʻokú na fāʻūtaha ʻi he melino. Hangē ko ení, ʻoku fesiofaki melino ha ongo tangata ʻo fefakahangaʻaki ʻena meʻafaná, ko hono ʻuhingá pē ko e ʻikai ha taha ʻiate kinaua naʻá ne kamosi ʻa e meʻafaná? ʻE ngali vale ke fakakaukau ko e melino moʻoní ia! Ka ko e tuʻunga ia ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi puleʻangá ʻi he ʻahó ni. Kuo fakatupunga ʻe he fakautuutu ʻo e taʻefalalá ʻa e tailiili ʻe ʻi ai pē ʻa e ʻaho ʻe taha ʻe kamata ngāueʻaki ai ʻa e ngaahi meʻa taú. Ko e hā e meʻa kuo fai ke taʻofi ai ha fakatamaki pehē?
Manavahē ki he Ivi Faka-ʻĀtomí—Ko ha Fakamanamana ki he Fāʻūtahá
ʻOku tuku e ʻamanaki ʻa e tokolahi ki he Talite Fakasiʻisiʻi Hono Faʻu ʻo e Naunau Tau ʻĀtomí. ʻI hono tali ʻi he 1968, ʻoku tapui ai ʻe he talité ni hono faʻu ʻo e ngaahi naunau tau ʻātomí ʻi he ngaahi fonua ʻoku nau kei halá pea fakangata ʻenau mafolá ʻi he ngaahi fonua ʻoku lolotonga ʻi ai ʻenau naunau tau peheé. Ko e taumuʻa ʻo e talité, ʻa ia kuo ʻosi fai hono fakapapauʻi ʻe he ngaahi puleʻanga laka hake ʻi he 180, ʻe faifai atu pē pea ʻe lava ke fai ha huʻi-mahafu kakato.
Neongo e hā ngali māʻolunga ʻa e taumuʻá ni, ka ʻi he vakai ʻa e kau fakaanga ʻe niʻihi ko e talité ni ko ha feinga pē ia ki he ngaahi fonua pau ke ʻoua te nau kau ʻi he ngaahi fonua ʻoku ʻi ai ʻenau naunau tau ʻātomí. ʻI heʻene peheé, ʻoku ilifiaʻi naʻa toe faka-ʻalongaua e fakakaukau ʻa e ngaahi fonua ko ia kuo nau ʻosi fakamoʻoni ʻi he talité. Ko e moʻoni, ʻi he vakai ʻa e ngaahi puleʻanga ʻe niʻihi ʻoku fuʻu filifilimānako hono taʻofi kinautolu mei hano faʻu ʻo ha meʻatau ʻa ia ʻi heʻenau fakakaukaú ʻe malava ke maluʻi kinautolu ʻe he ngaahi naunau ko ení.
Ko e meʻa ko ia ʻokú ne ʻai ke fihi ʻa e ʻīsiu ko ení—ʻo toe fakalahi ange nai ai ʻa e fakatuʻutāmakí—he ko hono moʻoní ʻoku ʻikai ha puleʻanga ia ʻoku tapui mei hono faʻu ʻo e naunau ivi ʻātomi fakaʻuhilá. ʻOku hanga ʻe he meʻá ni ʻo fakatupunga ʻa e niʻihi ke nau manavahē naʻa hanga ʻe he ngaahi puleʻanga ko ia ʻoku pehē tokua ʻoku nau ngāueʻaki e ivi ʻātomi fakaʻuhilá ki he taumuʻa ʻo e fakamelinó ʻo faʻu fakafufū ha ngaahi naunau tau ʻātomi.
Naʻa mo e ngaahi puleʻanga kuo ʻosi ʻi ai ʻenau ngaahi naunau tau ʻātomí ʻoku malava pē ke nau tukunoaʻi ʻe kinautolu ʻa e talité. ʻOku pehē ʻe he kau fakaangá ʻoku fakavalevale ke tau ʻamanekina ʻe fakaʻauha ʻosi e meʻatau ʻa e ngaahi puleʻanga kuo ʻosi fakanaunau tau kakató naʻa mo hono fakasiʻisiʻi ʻenau ngaahi naunau taú. Fakatatau ki he maʻuʻanga fakamatala ʻe taha, “ke lavaʻi ení . . . ʻoku fiemaʻu ke mālohi e haʻi ʻo e fekaumeʻaʻakí mo e fefalalaʻakí ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi fonua ʻoku nau lolotonga fefakafepakiʻakí [ʻa ia ʻoku faingataʻa ke tui] ʻe faifai ange pea malava ke hoko eni.”
Ko e feinga ʻa e tangatá ki he fāʻūtahá—neongo ʻoku fai loto-moʻoni—kuo fakamoʻoniʻi ʻene taʻeʻaongá. ʻOku hoko eni ʻo ʻikai fakaʻohovale ki he kau ako Tohi Tapú, he ʻoku pehē ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá: “ʻOku ikai i he tagata oku eveeva ke fakahinohino hono aluaga.” (Selemaia 10:23, PM) ʻOku toe tala hangatonu mai ʻe he Tohi Tapú: “ʻOku ai ha hala ʻoku matamata totonu ki he tangata, ka ʻoku tuʻulu atu ki he ngaahi hala ʻoku fakatau ki he mate.” (Palovepi 16:25) ʻOku fakangatangata pē ʻa e malava ʻoku maʻu ʻe he ngaahi puleʻanga fakaetangatá ki hono ʻomai ʻo e fāʻūtahá. Ka neongo ia, ʻoku ʻikai ke siva ai ʻetau ʻamanakí.
Matavai ʻo e Fāʻūtaha Moʻoní
ʻOku ʻi he Tohi Tapú ʻa e talaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻe fakafāʻūtahaʻi ʻa e māmaní ʻo ʻikai ʻaki ʻa e ngaahi feinga ʻa e tangatá. Ko e Tokotaha-Fakatupú, ʻa ia naʻá ne taumuʻa ʻaki ke moʻui melino e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi māmani lahí, te ne fakahoko ʻa e meʻa ʻoku ʻikai lava ʻe he tangatá. Ka ki ha niʻihi, ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻa ko iá ʻoku hā ngali faingataʻa ke fai ha tui ki ai. Neongo ia, ko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá talu pē mei he kamataʻangá ke moʻui melino mo fāitaha ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá.a ʻOku ʻomai ʻe he ngaahi konga tohi lahi ʻi he Tohi Tapú ʻa e fakamoʻoni ʻoku kei tuʻu pē ʻa e taumuʻa ia ʻa e ʻOtuá ki hono fakafāʻūtahaʻi e matakali fakaetangatá. Tau vakai angé ki he ngaahi fakatātā ʻe niʻihi:
• “Haʻu, o vakai ki he gaahi gaue a Jihova, ae gaahi fakaauha kuo ne fai i mamani. Oku ne fakaoji ae gaahi tau o aʻu ki he gataaga o mamani; oku ne fejiʻi ae kaufana, o ne tutuu ke motuua ae tao; oku ne tutu ae saliote i he afi.”—SĀME 46:8, 9, PM.
• “ʻE ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha ʻi he kotoa ʻo hoku moʻunga tapu: he ʻe fonu ʻa mamani ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova, ʻo hange ko e mafola ʻa e vai ʻi he tahi.”—AISEA 11:9.
• “Te ne folofua ʻa mate ʻo taʻengata; pea ko Atonai Sihova te ne holoholo ʻa e loʻimata mei he mata fuape; pea te ne ʻave ʻa e manukiaʻanga ʻo hono kakai mei he funga ʻo mamani katoa: he kuo folofola ki ai ʻa Sihova.”—AISEA 25:8.
• “Ka oku tau amanaki ki he gaahi lagi foou moe fonua foou, aia oku nofo ai ae maonioni, o fakatatau ki he ene talaofa.”—2 PITA 3:13, PM.
• “[Ko e ʻOtuá] te ne holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia; kuo mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa.”—FAKAHĀ 21:4.
Ko e ngaahi talaʻofá ni ʻoku falalaʻanga. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ʻi heʻene hoko ko e Tokotaha-Fakatupú, ʻoku maʻu ai ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e mālohi pea mo e malava ko ia ke ʻomai ʻa e fāʻūtahá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. (Luke 18:27) ʻOkú ne toe maʻu foki mo e holi ke fai pehē. Ko hono moʻoní, ʻoku lave ki ai ʻa e Tohi Tapú ko e ‘loto-lelei ia ʻa e ʻOtuá ke toe fakatahatahaʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻia Kalaisi, ʻa e ngaahi meʻa ʻi hēvani mo e ngaahi meʻa ʻi māmani.’—Efeso 1:8-10, NW.
Ko e talaʻofa ko ia ʻa e ʻOtuá “ki ha fonua foou” ʻa ia “oku nofo ai ae maonioni” ʻoku ʻikai ko ha fakaʻānaua pē. (2 Pita 3:13, PM) Fekauʻaki mo e meʻa naʻá ne talaʻofá, ʻoku pehē ʻe he ʻOtua ko Sihová: “E ikai foki tae fua kiate au, ka e lavaʻi ia aia oku ou faiteliha ki ai, bea e monuia ia i he mea oku ou fekau ia ki ai.”—Aisea 55:11, PM.
Fakafāʻūtahaʻi ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá
Hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻa e kupu ki muʻá, ʻoku faʻa fakahoko ʻe he lotú ʻa e tuʻunga māvahevahe ki he faʻahinga e tangatá kae ʻikai ko hono fakafāʻūtahaʻi kinautolu. ʻOku fakatupunga ʻe he meʻá ni ke tau fakakaukau fakamātoato ki ai, he kapau ʻoku tau tali ʻoku ʻi ai ʻa e Tokotaha-Fakatupu, ʻikai ʻoku ʻuhinga lelei ke tau ʻamanekina ko e kau lotu kiate iá kuo pau nai ke nau hoko ʻo melino pea mo fāʻūtaha mo e tokotaha taki taha? Ko e tonu tahá ia!
Ko e ola ʻo e māvahevahe fakalotu ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku ʻikai ke tapua atu ai ʻa e ʻOtua ko Sihová pea mo ʻene Folofolá. ʻI hono kehé, ʻoku ʻikai ke fakahōifua ai e ngaahi lotú ʻi heʻenau pouaki ʻa e ngaahi palani faʻu ʻe he tangata ki he fāʻūtahá kae ʻikai ke poupouʻi e taumuʻa ʻa e ʻOtuá. Naʻe ui ai ʻe Sīsū ʻa e kau taki lotu ʻi hono taimí ko e “kau malualoi” peá ne pehē kiate kinautolu: “ʻE halaā ʻa e palofisai ʻa Aisea ʻiate kimoutolu, ʻo pehe, Ko e kakai ni ʻoku nau fakaʻapaʻapa kiate au ʻaki honau loungutu, ka ko honau loto ʻoku fakamamaʻo. Ka ko e kula noa ʻenau lotu mai; ʻoku nau ako ʻaki ha ngāhi tokateline ʻa ia ko e ngāhi tuʻutuʻuni pe ʻa e tangata.”—Mātiu 15:7-9.
Ko hono faikehekehé, ʻoku ʻomai ʻe he lotu moʻoní ia ha ola fakaefāʻūtaha ki he kakaí. Naʻe muʻaki tala ai ʻe he palōfita ko ʻAiseá: “ʻE hoko ʻo pehe ʻi he kuonga ʻamui, ʻe fokotuʻu ʻa e moʻunga ʻo e fale ʻo Sihova ko e ʻulu ʻo e ngaahi moʻunga, pea ʻe mahiki hake ʻi he ngaahi foʻi maʻolunga; pea ʻe tafe ki ai ʻa e ngaahi kakai kotoa pe. Pea te ne fakamaau ʻa e vahaʻa ʻo e ngaahi puleʻanga, pea te ne sivi ʻa e meʻa ʻa e ngaahi kakai lahi: pea te nau tuki huo ʻaki ʻenau ngaahi heleta, mo e ngaahi hele ʻauhani ʻaki honau ngaahi tao: ʻe ʻikai ofa heleta ha puleʻanga ki ha puleʻanga, pea ʻe ʻikai kei fai ha akotau.”—Aisea 2:2, 4.
Laka hake ʻi he fonua ʻe 230 he ʻahó ni, ʻoku fakaongo ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he fakahinohino naʻe tuku mai ʻe he ʻOtua ko Sihová fekauʻaki mo e ngaahi founga ke maʻu ai ʻa e fāʻūtahá. Ko e hā ʻa e makatuʻunga ʻo ʻenau fāʻūtahá? Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Mou teungaʻaki ʻa e ʻofá, he ko e haʻi haohaoa ia ʻo e fāʻūtahá.” (Kolose 3:14, NW) Ko e foʻi lea tefito naʻe ngāueʻaki heni ʻe Paula ki he “haʻi” ʻe lava pē ke ʻuhinga ki he uoua ʻi he hokotanga hui ʻo e sino e tangatá. Ko e faʻahinga uoua eni ʻoku mālohi ia hangē ha maeá, pea ʻoku nau fai ha ongo ngāue mātuʻaki mahuʻinga. ʻOku nau pukepuke e ngaahi ʻōkani ʻo e sinó ʻi honau feituʻu taki taha, pea toe fakamaʻu fakataha foki mo e ngaahi huí.
ʻOku mei tatau pē ʻene ngāué pea mo e ʻofá. ʻOku fai ʻe he ʻulungāangá ni ʻa e meʻa ʻoku lahi ange ia ʻi he fakahangataha pē ki hono taʻotaʻofi ʻa e kakaí mei he fetāmateʻakí. ʻOku fakangofua ʻe he ʻofa faka-Kalaisí ʻa e niʻihi taautaha mei he ngaahi puipuituʻa kehekehe ke nau ngāue fakataha ʻi he melino. Ko e fakatātaá, ʻokú ne fakaivia ʻa e kakaí ke nau moʻui ʻo fakatatau ki he meʻa ʻoku angamaheniʻaki ʻi hono ui ko e Lao Koulá. Naʻe pehē ʻe Sīsū Kalaisi hangē ko ia naʻe hiki ʻi he tohi ʻa Mātiu 7:12: “Ko ia ʻilonga ha meʻa ʻoku mou loto ke fai ʻe he kakai kiate kimoutolu, fai pehe foki kiate kinautolu.” ʻI he muimui ki he fakahinohino ko ení kuo tokoniʻi ai ʻa e tokolahi ke ikuʻi ʻa e tomuʻa-fehiʻá.
‘Mou Feʻofaʻaki’
ʻOku fakapapauʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke nau fakamoʻoniʻi ko e kau ākonga kinautolu ʻa Kalaisí ʻaki ʻenau tauhi e meʻa naʻe lea ki ai ʻa Sīsū: “Ko e meʻa kó é ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko e kau ako kimoutolu aʻaku, ʻo kapau ʻe ai haʻamou feʻofaʻaki.” (Sione 13:35) Ko e faʻahinga ʻofa peheé naʻe ʻosi fakahāhaaʻi ia ʻi ha founga fakaofo ʻi he taimi naʻe hoko ai e maveuveu fakamatakalí mo e taʻemanonga fakapolitikalé. Ko e fakatātaá, lolotonga ʻo e fakaʻauha fakafaʻahinga ʻi Luanitā ʻi he 1994, naʻe fakahāhā ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻenau feʻofaʻakí. Naʻe tuku ai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻo e matakali Hutu ʻenau moʻuí tonu ke fehangahangai mo e fakatuʻutāmakí kae malava ke maluʻi honau fanga tokoua mei he matakali Tutisī!
ʻIo, ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻamanekina ʻe fakatupulekina ha ʻofa fakakaungāʻapi ʻe he ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní ki ha tuʻunga te ne ʻomai ai ha fāʻūtaha. Fakatatau ki he Tohi Tapú, ʻe toki fakahoko ia ʻe he ʻOtuá ʻi heʻene taimi kuo kotofa. Ko ia ai, naʻa mo e taimí ni, te tau lava fakafoʻituitui ʻo teungaʻaki ʻa e ʻofá pea aʻusia mo e fāʻūtahá.
Lolotonga e taʻu kuo maliu atú, naʻe laka hake ʻi he houa ʻe piliona naʻe fakamoleki ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke ʻaʻahi ai ki he kakaí pea talanoa kiate kinautolu fekauʻaki mo e Tohi Tapú pea mo ʻene mahuʻinga ko ia ki he moʻuí ʻi he taimi ní. Ko e ʻilo totonu ki he Folofola ʻa e ʻOtuá kuó ne fakafāʻūtahaʻi ai ʻa e laui miliona, ko e niʻihi ʻo kinautolu naʻe maʻunimā ʻe he fetāufehiʻaʻakí. Ke lave ki ha niʻihi ʻo kinautolu, ʻoku kau ki heni ʻa e kakai ʻAlepea mo e Siú, kakai ʻAmīnia mo e Toaké, pea pehē ki he kakai Siamane mo e Lūsiá.
Te ke fieʻilo lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi ola fakaefāʻūtaha ʻoku ʻomai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohi Tapú? Kapau ko ia, kātaki ʻo fetuʻutaki ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi ho feituʻú, pe ko hoʻo tohi ki he tuʻasila feʻungamālie ʻa ia ʻoku hā ʻi he peesi 2.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ki ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá, sio ki he vahe 3 ʻo e tohi Ko e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú? pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
[Fakamatala ʻi he peesi 4]
Laui afe ʻa e ngaahi talite fakamelino naʻe fai ka kuo maumauʻi
[Fakamatala ʻi he peesi 7]
ʻOku fakahoko ʻi hono ngāueʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú ʻa e meʻa ʻoku ʻikai lava ia ʻe he ngaahi puleʻanga fakaetangatá
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
ʻOku tala hangatonu mai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e Matavai ʻo e fāʻūtaha moʻoní
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻOku langa ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova mei he matakali Hutu mo e Tutisī ha feituʻu faiʻanga lotu fakataha