LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • wp17 Fika 6 p. 12-14
  • Ko e Tohi Tapú—Ko e Hā ʻOku Lahi Fau Aí?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko e Tohi Tapú—Ko e Hā ʻOku Lahi Fau Aí?
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Maʻá e Kakai)—2017
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • KO E ʻULUAKI TOHI TAPÚ
  • KO E SEPITUAKINI FAKA-KALISÍ
  • KO E VULIKEITA FAKA-LATINÁ
  • TOE LAHI ANGE ʻA E NGAAHI LILIU FOʻOÚ
  • Ko e “Septuagint”​—ʻAonga ʻi he Kuohilí mo e Lolotongá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2002
  • ʻOku Fetuʻutaki Mai ʻa Sihova ko e ʻOtuá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2015
  • ʻOku Moʻoni Koā ko e Tohitapú mei he ʻOtuá?
    Te Ke Malava ʻo Moʻui Taʻengata he Palataisi ʻi he Māmaní
  • ʻOku Fekauʻaki ʻa e Tohi Tapú mo e Hā?
    Tali ʻo e Ngaahi Fehuʻi Fakatohitapú
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová (Maʻá e Kakai)—2017
wp17 Fika 6 p. 12-14
Ko e ngaahi Tohi Tapu kehekehe naʻe hiki, pulusi mo fakaʻilekitulōnika

Ko e Tohi Tapú​—Ko e Hā ʻOku Lahi Fau Aí?

Ko e hā ʻoku lahi fau ai ʻa e ngaahi paaki pe ngaahi liliu kehekehe ʻo e Tohi Tapú he ʻaho ní? ʻOkú ke vakai ki he ngaahi liliu foʻoú ko ha tokoni pe ko ha fakafaingataʻaʻiaʻanga ia ki hono mahinoʻi ʻo e Tohi Tapú? Ko e ako ke ʻilo ki honau ngaahi tupuʻangá ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke ke maʻu ha fakakaukau fakapotopoto ki ai.

Neongo ia, ko e ʻuluakí, ko hai naʻá ne fuofua hiki ʻa e Tohi Tapú, pea ʻanefē?

KO E ʻULUAKI TOHI TAPÚ

ʻOku vahevahe anga-maheni ʻa e Tohi Tapú ki ha konga ʻe ua. Ko e ʻuluaki kongá ʻoku tohi ʻe 39 ʻoku ʻi ai ʻa e “ngaahi foʻi folofola toputapu ʻa e ʻOtuá.” (Loma 3:2) Naʻe fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá ha kau tangata faitōnunga ke nau hiki ʻa e ngaahi tohí ni ʻi ha vahaʻa taimi lōloa—ko e taʻu nai ʻe 1,100 mei he 1513 K.M ki ha taimi hili ʻa e 443 K.M. Naʻe lahi taha pē ʻenau hikí ʻi he lea faka-Hepeluú, ko ia ʻoku tau ui ai ʻa e konga ko ení ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū, ʻoku toe ʻiloa ko e Fuakava Motuʻá.

Ko e konga hono uá ʻoku tohi ʻe 27 ko e toe “folofola ia ʻa e ʻOtuá.” (1 Tesalonaika 2:13) Naʻe fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e kau ākonga faitōnunga ʻa Sīsū Kalaisí ke nau hiki ʻa e ngaahi tohí ni ʻi ha vahaʻa taimi nounou ʻaupito ange​—ko e taʻu nai ʻe 60 mei he 41 T.S. nai ki he 98 T.S. Naʻe lahi taha pē ʻenau hikí ʻi he lea faka-Kalisí, ko ia ʻoku tau ui ai ʻa e konga ko ení ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiane, ʻoku toe ʻiloa ko e Fuakava Foʻoú.

ʻOku fakatahaʻi fakakātoa eni ko e ngaahi tohi fakamānavaʻi ʻe 66 ʻoku faʻuʻaki ʻa e Tohi Tapu kakató​—ʻa e pōpoaki ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Ka ko e hā naʻe toe faʻu ai ha ngaahi liliu kehe ʻo e Tohi Tapú? Ko e ʻuhinga tefito eni ʻe tolu.

  • Ke fakaʻatā ʻa e kakaí ke nau lau ʻa e Tohi Tapú ʻi heʻenau leá tonu.

  • Ke toʻo ʻa e ngaahi hala naʻe fai ʻe he kau hiki-tataú mo toe fakafoki mai ʻa e muʻaki fakamatala ʻa e Tohi Tapú.

  • Ke ʻai ke fakaeonopooni ʻa e lea motuʻá.

Fakakaukau ange ki he anga ʻo e kaunga ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻá ni ki he ʻuluaki ongo liliu Tohi Tapú.

KO E SEPITUAKINI FAKA-KALISÍ

ʻI he taʻu nai ʻe 300 ki muʻa ʻi he taimi ʻo Sīsuú naʻe kamata ai ʻa e kau mataotao Siú ke nau liliu ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ki ha toe lea ʻe taha​—ko e faka-Kalisí. Naʻe hoko ʻa e liliu ko ení ʻo ʻiloa ko e Sepituakini Faka-Kalisí. Ko e hā naʻe faʻu ai iá? Ke tokoni ki he kau Siu tokolahi naʻa nau lea faka-Kalisi ʻi he taimi ko iá kae ʻikai ko e lea faka-Hepeluú, ke nau nofo ofi ki heʻenau “ngaahi tohi māʻoniʻoní.”​—2 Tīmote 3:15.

Naʻe toe tokoniʻi ʻe he Sepituakiní ʻa e laui miliona ʻo e faʻahinga ʻikai Siu, ko e kakai lea faka-Kalisi ke nau ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he Tohi Tapú. Anga-fēfē? “Mei he vaeuaʻanga ʻo e ʻuluaki senitulí,” ko e lau ia ʻa Palōfesa W. F. Howard, “naʻe hoko ai ia ko e Tohi Tapu ʻa e Siasi Kalisitiané, ʻa ia naʻe ʻalu ʻenau kau misinalé mei he sinakoke ki he sinakoke ‘ke fakamoʻoniʻi mei he ngaahi potu folofolá ko e Mīsaiá ʻa Sīsū.’” (Ngāue 17:3, 4; 20:20) Ko e ʻuhinga ia ʻe taha naʻe vave ai ʻa e “mole ʻa e mahuʻingaʻia ʻi he Sepituakiní” ʻa e kau Siu tokolahi, fakatatau ki he mataotao Tohi Tapu ko F. F. Bruce.

ʻI hono maʻu hokohoko ʻe he kau ākonga ʻa Sīsuú ʻa e ngaahi tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, naʻa nau fakatahaʻi ia mo e liliu Sepituakini ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, pea hoko ia ko e Tohi Tapu kakato ʻoku tau maʻu ʻi he ʻaho ní.

KO E VULIKEITA FAKA-LATINÁ

ʻI ha taʻu nai ʻe 300 hili ʻa e kakato ʻa e Tohi Tapú, naʻe faʻu ʻe ha mataotao fakalotu ko Jerome ha liliu faka-Latina ʻo e Tohi Tapú, ʻa ia naʻe hoko ko e Vulikeita Faka-Latiná. Naʻe ʻosi ʻi ai ʻa e ngaahi liliu faka-Latina kehekehe ia, ko ia ko e hā naʻe toe fiemaʻu ai ha liliu foʻoú? Naʻe loto ʻa Jerome ke fakatonutonu ʻa e “ngaahi liliu hala, ngaahi fehālaaki mataʻāʻā mo e ngaahi tānaki mo e ngaahi toʻo mei ai naʻe ʻikai fiemaʻu,” ko e lau ia ʻa e The International Standard Bible Encyclopedia.

Naʻe fakatonutonu ʻe Jerome ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi hala ko iá. Ka ʻi he faai mai ʻa e taimí, naʻe fai ʻe he kau maʻu mafai ʻo e siasí ʻa e maumau lahi tahá! Naʻa nau talaki ko e Vulikeita Faka-Latiná ko e liliu Tohi Tapu pē ia kuo talí pea naʻe hokohoko pehē mai ia ʻi ha laui senituli! ʻI he ʻikai ke ne tokoniʻi ʻa e kakai lāuvalé ke nau mahinoʻi ʻa e Tohi Tapú, naʻe ʻai ʻe he Vulikeitá ia ʻa e Tohi Tapú ko ha tohi heʻikai mahinoʻi koeʻuhí naʻe faai mai pē ʻo ʻikai ʻilo ʻe he tokolahi taha ʻo e kakaí ʻa e lea faka-Latiná.

TOE LAHI ANGE ʻA E NGAAHI LILIU FOʻOÚ

ʻI he taimi tatau, naʻe hokohoko atu hono faʻu ʻe he kakaí ha toe ngaahi liliu ʻo e Tohi Tapú—hangē ko ia naʻe ʻiloa ko e Peshitta faka-Sīliá ʻi he senituli hono nima T.S. nai. Ka ʻi he toki aʻu mai ki he senituli hono 14 naʻe fai ai ha ngaahi feinga foʻou ke ʻoange ʻa e Tohi Tapú ki he kakai lāuvale tokolahi ʻi heʻenau leá.

ʻI ʻIngilani ʻi he konga ki mui ʻo e senituli 14, naʻe kamata ai ʻe Sione Uikilifi ke fakaʻataʻatā mei he mafai ʻo ha lea ne mole atu ʻaki hono faʻu ʻa e Tohi Tapú ʻi he lea faka-Pilitāniá, ko ha lea naʻe lava ke mahinongofua ki he kakai ʻi hono fonuá. ʻI he hili pē iá, naʻe fakaava ʻe he ngaahi founga pulusi tohi ʻa Johannes Gutenberg ʻa e matapā ki he kau mataotao Tohi Tapú ke nau faʻu mo tufaki ʻa e ngaahi liliu foʻou ʻo e Tohi Tapú ʻi he ngaahi lea ʻoku lolotonga ngāueʻaki mo kehekehe ʻi he kotoa ʻo ʻIulopé.

ʻI he lahi ange ʻa e ngaahi liliu faka-Pilitāniá, naʻe fehuʻia ʻe he kau fakaangá ʻa e fiemaʻu ke faʻu ha ngaahi liliu kehekehe ʻi he lea tatau pē. Ko e faifekau Pilitānia ʻi he senituli 18 ko John Lewis naʻá ne tohi: “ʻOku tupu ʻa e leá ʻo motuʻa mo mahinongataʻa, ko ia ai ʻoku fiemaʻu ke toe vakaiʻi ʻa e Ngaahi Liliu motuʻá ke fakalea ʻi he Lea ʻoku ngāueʻakí, pea ke mahinoʻi ʻe he toʻutangata ʻoku lolotonga moʻuí.”

ʻI he ʻahó ni, ʻoku ʻi ha tuʻunga lelei ange ʻa e kau mataotao Tohi Tapú ke nau toe vakaiʻi ʻa e ngaahi liliu motuʻa angé. ʻOku nau maʻu ha mahino māʻalaʻala ange fekauʻaki mo e ngaahi lea motuʻa ʻo e Tohi Tapú, pea ʻoku nau maʻu ha ngaahi tatau tohinima motuʻa mo mahuʻinga ʻo e Tohi Tapú ʻa ia naʻe toki maʻu ki muí ni mai. ʻOku tokoni eni ke fakapapauʻi ʻoku tonu ange ʻa e muʻaki potutohi ʻo e Tohi Tapú.

Ko ia ʻoku mahuʻinga moʻoni ʻa e ngaahi liliu foʻou ʻo e Tohi Tapú. Ko hono moʻoní, ʻoku fiemaʻu ʻa e tokanga fekauʻaki mo e niʻihi ʻo kinautolu. Ka ʻo kapau kuo ueʻi ʻa e kau fakalelei Tohi Tapú ʻe ha ʻofa moʻoni ki he ʻOtuá ʻi hono ʻai ha liliu foʻou ʻo e Tohi Tapú, ta ʻoku ʻaonga lahi ʻenau ngāué kiate kitautolu.

Ke lau ʻa e Tohi Tapú ʻi hoʻo leá ʻi he ʻinitanetí pe ʻi hoʻo meʻangāue fakaʻilekitulōniká, ʻalu ki he www.jw.org. Sio ʻi he ʻŪ TOHI > TOHI TAPU.

HUAFA TOPUTAPU ʻO E ʻOTUÁ ʻI HE TOHI TAPÚ

Ko e huafa fakaʻotuá ʻi he konga ʻo e tatau tohinima Sepituakini mei he taimi ʻo Sīsuú

Ko e huafa fakaʻotuá ʻi he konga ʻo e tatau tohi nima Sepituakini mei he taimi ʻo Sīsuú

Ko e Liliu Tohi Tapu ʻo e Māmani Foʻoú ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e huafa toputapu ʻo e ʻOtuá ko e Sihová ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú mo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. ʻOku ʻikai pehē ʻa e ngaahi Tohi Tapu faka-Pilitānia lahi taha ʻi onopōní. ʻOku nau ngāueʻaki ʻa e “ʻEiki.” Ko e ʻuhinga ʻe taha ki aí, ʻoku pehē ʻe he kau liliu lea ʻe niʻihi, koeʻuhi ko e huafa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá, naʻe fakafofongaʻi ʻe he Tetakalamatoni (YHWH), naʻe ʻikai ʻaupito hā ia ʻi he liliu Sepituakini Faka-Kalisi ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. Ka ʻoku moʻoni ia?

ʻI he vaeuaʻanga ʻo e senituli hono 20, naʻe maʻu ai ha ngaahi konga motuʻa ʻaupito ʻe niʻihi ʻo e Sepituakini naʻe ʻi he taimi ʻo Sīsuú. ʻOku hā ai ʻa e huafa toputapu ʻo e ʻOtuá ʻi he ngaahi mataʻitohi faka-Hepelū. ʻOku ngalingali naʻe toʻo ʻe he kau hiki-tataú ki mui mai ʻa e huafa fakaʻotuá pea fetongiʻaki ʻa e Kyʹri·os​—ko e foʻilea faka-Kalisi ki he “ʻEikí”—​ʻi hono tuʻuʻangá. ʻOku toe fakafoki ʻe he Liliu Tohi Tapu Māmani Foʻoú ʻa e huafa fakaʻotuá ki hono tuʻuʻanga totonú ʻi he Tohi Tapú.

KUO FAKAMELEʻI ʻA E TOHI TAPÚ?

Ko e Takainga Tohi Tahi Mate ʻa ʻAiseá

Ko e Takainga Tohi Tahi Mate ʻa ʻAisea ʻoku taʻu ʻe 2,000 hono motuʻá. ʻOku fehoanaki vāofi ʻaupito mo e meʻa ʻoku ʻi he Tohi Tapu ʻo e ʻaho ní

Ko e moʻoni, naʻe fai ʻe he kau hiki-tatau ʻo e Tohi Tapú ha ngaahi fehālaaki. Ka naʻe ʻikai fakameleʻi ʻe ha taha ʻo e ngaahi fehālaaki ko iá ʻa e Tohi Tapú. “ʻOku ʻikai ha tokāteline tefito ʻo e tui faka-Kalisitiané ʻoku fakatuʻunga ʻi ha fakalea ʻoku ala fakakikihiʻi.”​—Our Bible and the Ancient Manuscripts.

Naʻe fai ʻe he kau hiki-tatau Siú ha ngaahi fehālaaki siʻisiʻi ʻaupito. “Naʻe toutou hiki-tatau ʻe he kau sikalaipe Siu ʻo e ngaahi muʻaki senituli faka-Kalisitiané ʻa e potutohi ʻo e Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻaki ʻa e mateaki taupotu tahá.”​—Second Thoughts on the Dead Sea Scrolls.

Ko e fakatātaá, ko ha takainga tohi ʻa ʻAisea naʻe maʻu ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté ʻokú ne motuʻa ange ʻaki ʻa e taʻu ʻe 1,000 mei he ngaahi potutohi naʻe maʻu ki muʻa aí. ʻOku fēfē hono fakahoa ia ki he potutohi ʻoku tau maʻu ʻi he ʻaho ní? “ʻOku mātuʻaki tātaitaha ke ʻasi hano tānaki atu pe toʻo ha foʻilea ʻoku ʻikai hano kaunga ki ai.”—The Book. A History of the Bible.

Ko e fehālaaki​—hangē ko e femafuliʻaki ha ngaahi mataʻitohi, ngaahi foʻilea pe ko ha ngaahi kupuʻi lea—​naʻe fai ʻe ha kau hiki-tatau taʻetokanga kuo ʻiloʻi lelei ia ʻi he taimí ni pea kuo fakatonutonu. “ʻOku ʻikai ha pulusinga ʻo e ʻū tohi motuʻa ʻi he māmaní ʻokú ne maʻu ha fakamoʻoni fakapotutohi mātuʻaki lelei ʻe hangē ko e Fuakava Foʻoú.”​—The Books and the Parchments.

“ʻOku lava ke tuipau loto-taha ʻa e kau tui loto-hohaʻá ki he meimei faitatau tonu mātē ʻa e pepailo Fakatohitapu motuʻa taha mei ʻIsipité pea mo e potutohí ʻi heʻene hao mai ʻi hono toutou hiki-tatau taʻefaʻalaua mo hono pulusi ʻi he ngaahi fale pulusi tohi ʻo ʻIulopé.”​—The Book. A History of the Bible.

Ko ia, kuo fakameleʻi ʻa e Tohi Tapú? ʻIkai ʻaupito!

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share