LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • g04 7/8 p. 5-9
  • ʻOku Maʻu ʻe he Kau Feinga Liliú ʻa e Talí?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • ʻOku Maʻu ʻe he Kau Feinga Liliú ʻa e Talí?
  • ʻĀ Hake!—2004
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Kau Feinga Liliu ʻi he Hisitōliá
  • Ko e Lahi ʻo e Liliú
  • ʻIkai Manakoa ʻe he Tokotaha Kotoa
  • Ngaahi Liliu Taʻeʻaonga
  • Ko ha Tokotaha Feinga Liliu ʻa Sīsū Kalaisi?
  • Ko e Kalanga ki ha Liliu
    ʻĀ Hake!—2004
  • Meʻa ʻi Loto
    ʻĀ Hake!—2004
  • Meʻa Lelei Ange ʻi he Liliú
    ʻĀ Hake!—2004
  • Ko e Hā Kuo Taimi Ai ke Fai ha Filí?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1995
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
ʻĀ Hake!—2004
g04 7/8 p. 5-9

ʻOku Maʻu ʻe he Kau Feinga Liliú ʻa e Talí?

KO E ngaahi tōʻonga pisinisi kākaá, filifilimānako ʻa e fakahoko laó, fakamaau taʻetotonu fakasōsialé, kovi ʻa e tokangaʻi ʻo e moʻuí, tuʻunga māʻulalo fakaakó, kākā fakapaʻanga ʻi he hingoa ʻo e lotú mo e ngāuekoviʻaki ʻa e ʻātakaí—ko e ngaahi ʻīsiu eni ʻokú ne ʻai ʻa e tokolahi taha ʻo kitautolú ke tau māpuhoi ʻi he ongoʻi siva ʻa e ʻamanakí. Ko e toe ngaahi ʻīsiu foki eni ʻokú ne ueʻi ʻa e kau feinga liliú ke nau fai ha meʻa ki aí.

ʻOku maʻu ʻa e kau feinga liliú ʻi he meimei sōsaieti kotoa pē, ʻa ia ʻoku nau fakaʻaiʻai ai ʻa e liliú ʻi ha founga maau mo fakakonisitūtone. ʻI hono fakalūkufuá, ʻoku ʻikai ko e kau angatuʻu pe kau liukava kinautolu, koeʻuhi ko e tokolahi taha ʻo e kau feinga liliú ʻoku nau nofo ʻi he fakangatangataʻanga ʻo e laó pea fakaʻehiʻehi mei he fakamālohí. Ko ha kau feinga liliu tokosiʻi ʻoku nau maʻu ha ngaahi tuʻunga mafai ʻi he sōsaietí pea ʻoku nau tamuʻomuʻa ʻi hono fokotuʻu ke fai ha liliú. ʻOku feinga ʻa e niʻihi kehé ke tākiekina mo fakaʻaiʻai ʻa e faʻahinga maʻu mafaí ke nau fai ha meʻa.

ʻOku feinga ʻa e kau fakahoko liliú ke ʻai ʻa e sōsaietí ke ne toe fakakaukauʻi ʻa ʻene founga fakaleleiʻi ʻo e ngaahi ʻīsiú. ʻOku ʻikai ke nau fakahāhā-loto ʻataʻatā pē; ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e founga ke fakaleleiʻi ai ʻa e ngaahi meʻá. Ke tohoakiʻi ʻa e tokangá ki he ngaahi meʻa ʻoku fai ki ai ʻa e hohaʻá, ʻoku kole nai ai ʻa e kau feinga liliú ki he kakaí, fai ʻa e ngaahi laka fakahāhā-loto ʻi he ngaahi halá, pe kumi ki he tokanga ʻa e kakaí ʻi he mītiá. ʻOku kau ʻi he ngaahi meʻa kovi taha ʻe lava ke hoko ki ha tokotaha feinga liliu ʻa hono tukunoaʻi ia ʻe he sōsaietí.

Kau Feinga Liliu ʻi he Hisitōliá

Kuo lahi ʻi he hisitōliá ʻa e ngaahi liliu. ʻOku tala mai ʻe he Tohi Tapú kia kitautolu ʻi he taʻu ʻe 2,000 kuohilí, ko ha tokotaha malanga ki he kakaí naʻá ne fakaongoongoleleiʻi ʻa Filike, ko e konisela ʻo e vahefonua Loma ʻo Siuteá, ʻaki ʻa e ngaahi leá ni: “ʻOku hoko ʻa e ngaahi liliu ʻi he puleʻanga ko ení fou ʻi hoʻo tomuʻa fakakaukauʻi.” (Ngāue 24:​2, NW) ʻI he taʻu nai ʻe 500 ki muʻa ʻia Filiké, naʻe fakahoko ai ʻe ha tokotaha faʻu-lao Kalisi ko Sōloni ʻa e ngaahi liliu ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi tuʻunga ki he kau masivá. Ko Sōloni naʻá ne “fakangata ʻa e ngaahi tuʻunga kovi lahi taha ʻo e masivá” ʻi ʻAtenisi ʻi he kuonga muʻá, ko e fakamatala ia ʻa e Encyclopædia Britannica.

Ko e hisitōlia ʻo e lotú ʻoku fonu ia ʻi he kau feinga liliu. Ko e fakatātaá, naʻe feinga ʻa Mātini Lūtelo ke liliu ʻa e Siasi Katolika Lomá, pea ko ʻene ngaahi feingá naʻe tokoni ia ke pouaki ai ʻa e tupu ʻa e tui Palotisaní.

Ko e Lahi ʻo e Liliú

ʻOku toe feinga nai ʻa e kau feinga liliú ke liliu ʻa e meʻa noaʻia mo anga-mahení. ʻOku pouaki ʻe he kau feinga liliu ʻe niʻihi ha founga moʻui mātuʻaki kehe. Ko e tuʻunga pehē naʻe ʻi he ngaʻunu Lebensreform (liliu ʻa e founga moʻuí) ʻi Siamane ʻi he konga ki muʻa ʻo e senituli hono 20. ʻI he fakautuutu ʻa e ngāueʻanga ʻi he sōsaietí, naʻe ongoʻi ai ʻe he kakai tokolahi ko e moʻuí kuo hoko ia ko e meʻa noa mo taʻemahuʻinga. Naʻe pouaki ʻe he kau feinga liliú ʻa e fakakaukau ke toe foki ki he founga fakanatula ʻo e moʻuí. Naʻa nau pouaki ʻa e tuʻunga mālohi fakaesinó, ngaahi ngāue ʻi tuʻá, faitoʻo fakanatulá mo e kai pē ʻo e vesitapoló.

ʻOku fakaeʻa ʻe he kau feinga liliu ʻe niʻihi ʻa e fakamaau taʻetotonú pea tenge ʻa e puleʻangá ke fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga ko iá. Talu mei he konga ki muʻa ʻo e 1970 tupú, kuo fakahāhā-loto ʻa e ngaahi kulupu feinga liliu fakaeʻātakaí fekauʻaki mo hono ngaohikoviʻi mo fakaʻauha ʻo e ʻātakaí. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi kulupú ni kuo nau tupu talu mei ai ʻo hoko ko e ngaahi kautaha fakaemāmani lahi. Ko e kau feinga liliú ʻoku nau fai ʻa e meʻa lahi ange ʻi hono fakahāhā pē mo tala ʻa e taʻeloto ki he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻi he ʻātakaí. ʻOku nau toe ʻomai ʻa e ngaahi fokotuʻu ki he founga ke fakaleleiʻi ai ʻa e tuʻunga ko ení. Kuo nau tokoni ke liliu ʻa e lao ki hono laku ʻa e veve koná ki tahí mo hono toutaiʻi ʻo e fanga tofuaʻá kau ai mo e ngaahi meʻa kehe.

ʻI he 1960 tupú, ko e Kosilio Vatikano Hono Uá naʻe fakahoko ai ha liliu ʻo e Siasi Katolika Lomá. Naʻe toe ʻi he 1990 tupú ʻa e kau teu feinga liliu mei he lotoʻi kakai ʻo e Siasi Katoliká. Hangē ko ení, naʻa nau fokotuʻu ha liliu ʻi he ʻīsiu ʻo e nofo taʻemalí. Ko e kau feinga liliu ʻi he lotoʻi Siasi ʻIngilaní naʻa nau teke ha liliu ʻo fakaʻatā ai ʻa hono fakanofo ʻo e kakai fefiné ki he tuʻunga pātelé.

ʻIkai Manakoa ʻe he Tokotaha Kotoa

Kuo lavaʻi ʻe he ngaahi liliu ʻe niʻihi ha lelei lahi fau. Hangē ko ení, ʻi he Tohi Tapú ʻoku tau maʻu ai ʻa e ngaahi fakatātā lahi fau ʻo e kau taki fakapuleʻanga mo e niʻihi kehe naʻa nau pouaki ʻa e ngaahi liliu manakoa. Ko e ngaahi feinga peheé naʻe fakahoko mai ai ʻa e fakaake fakalaumālie, fakafoʻou fakasōsiale mo e hōifua fakaʻotua. (2 Tuʻi 22:​3-​20; 2 Kalonikali 33:​14-​17; Nehemaia, vahe 8 mo e 9) ʻI he ngaahi taimi ki mui ange maí, ko e fakamamafa fakautuutu kuo fai ki he ngaahi tauʻatāina tefitó, ngaahi totonu fakasivilé mo e ngaahi totonu fakaetangatá kuo nau fakahoko ha meʻa lahi ke maluʻi mo taukapoʻi ʻa e tokosiʻi ʻikai haʻanau ngaahi totonú mo e faʻahinga tāutaha kuo fakatangaʻí.

Kae kehe, ko e ngaahi liliú, ʻi hono fakahokó pē, ʻoku faʻa ʻomai ai ʻa e ngaahi ola fakaʻohovale. Ko John W. Gardner, ko ha ʻōfisa fakapuleʻanga ʻi he senituli hono 20, naʻá ne fakamatala: “Ko e taha ʻo e ngaahi fakaoli ʻo e hisitōliá ko e faʻa fakamaauhalaʻi ʻe he kau feinga liliú ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo ʻenau ngaahi liliú.” Vakai angé ki ha ngaahi fakatātā.

Kamata ʻi he muʻaki ngaahi taʻu ʻo e 1980 tupú ko e ngaahi liliu fakangoue naʻe fakataumuʻa ke ʻaonga ki he ngaahi konga fonua musie mo taʻengoueʻí naʻe fokotuʻu ia ʻe he Komiunitī ʻIulopé. Ko e ngaahi founga foʻou fakangoué naʻe fakaʻatā ai ha kelekele lelei ki he ngoué ko e sikuea maile ʻe 1,000 ʻi Siamane mo ʻĪtali ke fulihi ia ki he toafa musie. Neongo ʻa e ngaahi taumuʻa leleí, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ne ʻikai tomuʻa sio ki ai. “Lolotonga hono ʻuluaki talitali lelei ko ha faingamālie ia ke fakalahi ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakaʻekolosia ʻo e ngaahi feituʻu peheé,” ko e fakamatala ia ʻa e Polokalama ʻĀtakai ʻa e Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá, “ko e ngaahi ngāue ko e ‘tuku mavahe ki he musié’ ʻe toe lava ke ʻi ai hono ngaahi ola kovi—ʻi hono fakatupunga ʻa e kakaí ke liʻaki ʻa e ngaahi founga faama tukufakaholó pea ohi ʻa e ngaahi founga taʻefeʻunga ʻo e tō ʻa e vaotaá.”

ʻI he fekauʻaki mo e ngaahi feinga ke tokoniʻi ʻa e masivá, naʻe fakahaaʻi ʻi he Tokoni Fakavahaʻapuleʻanga ki he Fakalakalaka Fakangoué: “Ko e ngaahi feinga kotoa ke maʻu ʻaonga ʻa e masivá fakafou ʻi he liliu fakakautahá ʻoku fehangahangai ia mo ha palopalema lahi. Ko e ngaahi kautahá ʻoku faʻa faʻu mo fakalele ia ʻi he tupu ʻa e kakai maʻu mafaí. . . . ‘Ko e kau tangata maʻu mafaí’ ʻoku nau hehema ke fakalele ʻa e ngaahi kautaha fakalotofonuá ʻi he tupu pē maʻanautolu.”

Ko e toe fakatātā ʻe taha ko e ngaʻunu ʻa e kakai fefiné, ʻa ia naʻá ne liliuʻi ʻa e moʻui ʻa e kakai fefine ʻi he māmani Uēsité ʻaki hono ʻai ke nau maʻu ʻa e ngaahi meʻa hangē ko e ngaahi totonu ke filí mo e ngaahi faingamālie lahi ange ki he akó mo e ngaahi ngāue māʻolunga angé. Ka naʻa mo e kau poupou ʻe niʻihi ki he totonu ʻa e kakai fefiné ʻoku nau fakahaaʻi ko e kakai fefiné ʻoku nau solova ʻa e ngaahi palopalema ʻe niʻihi lolotonga ia hono fakalahi ʻa e kovi ki he ngaahi palopalema kehé. Ko e faʻu-tohi ko Susan Van Scoyoc naʻá ne ʻeke: “Kuo tau fakaleleiʻi moʻoni ʻa e tuʻunga moʻui ʻo e kakai fefiné, ʻi he ʻamanekina ki he kakai fefiné ke nau tatau ʻi he ngāueʻangá ʻo ʻikai ha ngaahi ngaue ke tokoniʻi kinautolu ʻi heʻenau moʻui fakafoʻituituí, pe kuo tau tauteaʻi ʻa e kakai fefiné ki ha tuʻunga moʻui fakamamahi?”

Ngaahi Liliu Taʻeʻaonga

Kuo tukuakiʻi ʻa e kau fakahoko liliu ʻe niʻihi ki he tuli pē ki he liliú koeʻuhi pē ke fai ha liliu. ʻI hono fakamatalaʻi ʻa e meʻa naʻá ne ui ko e liliu taʻeʻaongá, ko Frederick Hess, ʻa ia naʻá ne ako ʻi ha akoʻanga liliu, naʻá ne pehē: “Ko e palopalema ʻi he ngaahi ola fakamamahi ʻo e ngaahi feinga liliu lahi ʻoku tupu ia koeʻuhí ko e natula ʻo e ngāue fakahoko liliú tonu. ʻI he ʻikai solova ʻa e ngaahi palopalemá, ko e ngaahi feinga liliu ko ení kuo hoko ia ko e ngaahi fakahohaʻa manakoa ʻa ia kuó ne fakalahi” ʻa e ngaahi palopalema naʻe lau te ne solová. ʻOkú ne hoko atu: “Koeʻuhi ko e puleʻanga taki taha ʻoku hehema ke ne kamataʻi ha ngaahi liliu foʻou, ko e foungá kotoa ʻoku kamata foʻou ia ʻi he ngaahi taʻu siʻi kotoa pē.”

Ko e ngaahi liliú ʻoku toe lava ke iku ia ki hono pouaki ha taumuʻa kehe mo fakatupu maumau he taimi ʻe niʻihi. Ko e ngaʻunu Lebensreform ʻi Siamané kuo tokoni ia ki hono fakatupu ʻa e fakakaukau fakamahalo ki he founga ke fakaleleiʻi ai ʻa e matakali ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻaki hono filifili mai ʻa e ngaahi mātuʻa ʻa ia ʻe lava ke nau fanauʻi ha fānau mālohi angé. Kae kehe, naʻe ngāuehalaʻaki ʻe he kau fakakaukau fakapolitikalé ʻa e ʻilo ko ení ke poupouʻi ʻa e Sōsialisi Fakafonuá ʻi heʻenau fāinga fakaefakakaukau ke fakatupu ha matakali māʻolunga angé.

Naʻa mo e kau poupou faivelenga ʻo e liliú ʻoku fakasivaʻi ʻenau ʻamanakí he taimi ki he taimi ʻe he ngaahi olá. Ko e Sekelitali-Seniale ʻa e UN ko Kofi Annan naʻá ne tangilāulau: “ʻOku ou tui ko e tafaʻaki fakasiva ʻamanaki lahi tahá ko ʻetau ʻiloʻi kotoa ko ia ʻa e meʻa ʻoku halá mo e meʻa ʻoku fiemaʻu ke faí, ka ʻoku ʻikai te tau faʻa fai ha meʻa ki ai. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻoange ai ki he ʻōfisi ʻo e sekelitalí ʻa ia ʻoku tataki ʻe he sekelitali-senialé ha tuʻutuʻuni ke fai ha meʻa fekauʻaki mo ia, ka ko e paʻanga ʻoku fiemaʻu ke fakahoko ʻaki ʻa e ngaahi filí ʻoku ʻikai ke ala maʻu ia. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻi he hoko ha ngaahi meʻa fakalilifu pea tau loto ke fakaʻaaki ʻa e konisēnisi ʻo e māmaní, ʻoku ʻikai ha taha ia ʻe loto ke ngaue koeʻuhi ko e ngaahi meʻa kovi naʻe hokosia ʻi he kuohilí.”

Heʻikai lava ke ʻamanaki ʻa e kau feinga liliú ke nau maʻu ʻa e tuʻunga manakoá, he ʻi hono tohoaki ʻa e tokangá ki heʻenau taumuʻá, ʻoku nau ʻai ʻa e moʻuí ke faingataʻa ki he niʻihi kehé. “Kuo hoko maʻu pē ʻa e tokotaha feinga liliú ko ha tolounua ʻi he kakanó,” ko e lau ia ʻa Jürgen Reulecke, ko ha palōfesa ʻo e hisitōlia fakaeonopōní mo ha mataotao ʻi he kau feinga liliu ʻa ia naʻe lave ki ai ʻi he nusipepa Die Zeit. ʻIkai ngata aí, neongo ko e tokolahi taha ʻo e kau feinga liliú ʻoku nau talangofua ki he laó pea fakaʻehiʻehi mei he fakamālohí, ʻoku hoko ʻa e niʻihi ʻo taʻefaʻakātaki kapau ʻoku tuai ʻa e liliú. ʻI he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga peheé ko ha ngaʻunu fakaeliliu ʻe lava ke ne fanauʻi ʻe ia ha kau tau ʻa ia ʻoku nau talangataʻa ki he laó.

Kuo ʻai ʻe he mafolalahia ʻo e ngaahi liliu ʻi he ngaahi taʻu ki mui ní ʻa e kakaí fakalūkufua ke nau fiemālie lahi ange ʻi he moʻuí? ʻOku ʻikai hā ngali ko e tuʻungá ia. Hangē ko ení, ʻi Siamane, ʻoku hā mei he ngaahi savea fakakaukaú laka hake he taʻu ʻe 35 kuohilí pe ofi ki ai, ko e tuʻunga ʻo e fiemālie ʻi he moʻuí kuo meimei taʻeliliu ai pē. Fēfē ʻa e lotú? Kuo tohoakiʻi mai ʻe he ngaahi liliu fakalotú ha kau lotu tokolahi ange? ʻOku fiemālie lahi ange ʻa e kau lotú ʻi he lotú? ʻIkai, hangē ko ia ʻoku hā mahino ʻi he moʻoniʻi meʻa ko ia ko e māmani Uēsité ʻoku hoko ia ʻo fakamatelie lahi ange, pea ko e kakaí ʻoku hoko ʻo siʻi ange hono tohoakiʻi kinautolu ki he lotu tukufakaholó.

Ko ha Tokotaha Feinga Liliu ʻa Sīsū Kalaisi?

ʻE taukaveʻi nai ʻe he niʻihi ko Sīsū Kalaisí ko ha tokotaha feinga liliu. ʻOku moʻoni ia? Ko e fehuʻí ni ʻoku mahuʻinga ia ki ha taha pē ʻoku loto ke hoko ko ha sevāniti moʻoni ʻa e ʻOtuá, koeʻuhi ʻoku kau ki ai ʻa e hoko ko ha tokotaha muimui ofi ʻi he topuvaʻe ʻo Kalaisí.​—1 Pita 2:​21.

ʻOku ʻikai ha veiveiua naʻe maʻu ʻe Sīsū ʻa e malava ke fakahoko ha liliu. ʻI he tuʻunga ko ha tangata haohaoá, naʻe mei lava ke ne tofa ʻa e halá fakataha mo e ngaahi liliu pea mo e ngaahi founga foʻou lahi. Neongo ia, naʻe ʻikai ke kamata ʻe Kalaisi ia ha feingatau ke toʻo ʻosi mei he māmaní ʻa e kau ʻōfisa fulikivanú pe kau tangata pisinisi taʻefaitotonú. Naʻe ʻikai te ne tali ha ngaahi laka fakahāhā-loto ʻi he halá fekauʻaki mo e fakamaau taʻetotonú, neongo ko iá tonu naʻe pau ke ne hoko ko e tokotaha maʻukovia tonuhia ʻo e fakahoko hala lahi fakaʻulia ʻo e fakamaau totonú. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ko Sīsuú naʻe “ʻikai siʻa potu ke ʻolunga ki ai hono ʻulu.” Neongo ia, naʻe ʻikai te ne kamata ha kulupu ʻoku fakaʻaiʻai ke ne tohoakiʻi ʻa e tokangá ki he ngaahi fiemaʻu ʻa e faʻahinga ʻikai hanau ʻapí. “Ko e meʻa ki he masiva te mou feangai ai pe mo kinautolu,” ko ʻene fakamatala ia ʻi he taimi naʻe fakahaaʻi ai ʻe he niʻihi ʻa e hohaʻa ʻi he ngaahi meʻa fakapaʻangá. Naʻe tauhi maʻu ʻe Sīsū ʻa ʻene tuʻu-ʻatā ʻi he ngaahi vākovi ʻa e māmaní.—Mātiu 8:20; 20:28; 26:11; Luke 12:​13, 14; Sione 6:​14, 15; 18:36.

Ko e moʻoni, ko e ngaahi palopalema hangē ko e masivá, fulikivanú mo e fakamaau taʻetotonú naʻe ʻikai taʻeuesia ai ʻa Kalaisi. Ko hono moʻoní, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú naʻá ne loto-mamahi lahi ʻi he tuʻunga fakaʻofa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. (Maake 1:​40, 41; 6:​33, 34; 8:​1, 2; Luke 7:​13) Ka ko e meʻa naʻá ne foakí ko ha fakaleleiʻanga laulōtaha ia. Ko e meʻa naʻe ʻi he fakakaukau ʻa Kalaisí, naʻe ʻikai ko ha kiʻi liliu pē, ka ko ha liliu fakaʻaufuli ʻi he founga ʻoku puleʻi ʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e liliú ni ʻe fakahoko ia ʻe he Puleʻanga fakahēvani naʻe ʻuluaki fakahaaʻi mai ʻe he Tokotaha-Fakatupu ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻa Sihova ko e ʻOtuá pea fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi ʻi he tuʻunga ko e Tuʻí. ʻE lāulea ki he meʻá ni ʻi he kupu hoko maí.

[Fakamatala ʻi he peesi 6]

“Ko e taha ʻo e ngaahi fakaoli ʻo e hisitōliá ko e faʻa fakamaauhalaʻi ʻe he kau feinga liliú ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo ʻenau ngaahi liliú.”​—John W. Gardner

[Fakamatala ʻi he peesi 7]

“ʻOku ou tui ko e tafaʻaki fakasiva ʻamanaki lahi tahá ko ʻetau ʻiloʻi kotoa ko ia ʻa e meʻa ʻoku halá mo e meʻa ʻoku fiemaʻu ke faí, ka ʻoku ʻikai te tau faʻa fai ha meʻa ki ai.​—Sekelitali-Seniale ʻa e UN ko Kofi Annan

[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 8, 9]

“Naʻá Ku Tuku ʻEku Moʻuí ki ha Tuʻunga Fakatuʻutāmaki ke Maluʻi ʻa e ʻĀtakaí”

Naʻe ʻalu tahi ʻa Hans feʻunga mo e taʻu ʻe 48, ʻo kau ai ʻa e taʻu laka hake he 35 ʻi he tuʻunga ko ha ʻeikivaka. ʻI he fakaofiofi ki he ngataʻanga ʻo ʻene ngāué, naʻá ne ngāue ai ko ha ʻeikivaka ʻo ha vaka naʻe ngāueʻaki ʻe ha kautaha ki he ʻātakaí. ʻOkú ne fakamatala:

“Kuó u tui maʻu pē ʻoku totonu ke tokaʻi ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e ʻātakaí pea tōʻongafai ki natula ʻaki ʻa e tuʻunga fakangeingeia. Ko ia, ʻi hono tuʻuaki mai kia au ʻa e faingamālie ke ʻeikivaka ʻi he vaka ʻo ha kulupu ki he ʻātakaí, naʻá ku tali leva ia. Ko ʻemau ngāué ke fakaeʻa ʻa e ngaahi tuʻunga fakamanamana ki he ʻātakaí. ʻI heʻemau palani pē ha feingangāue ʻi tahi, naʻa mau ʻai ke kau mai ki ai ʻa e mītiá ke tohoakiʻi mai ʻaki ʻa e tokanga ʻa e kakaí. Naʻa mau folau he ʻōsení ʻo fai ʻa e ngāue ʻi he feinga ke taʻofi ʻa hono laku ki ai ʻa e veve fakaniukilia mo e ngaahi meʻa koná. ʻI ha feingangāue ʻe taha, naʻa mau feinga ai ke taʻofi hono tāmateʻi ʻo e fanga silá mo e ʻuhikiʻi silá.

“Naʻe ʻikai ko ha ngāue eni ki ha taha ilifia. Naʻá ku tuku ʻeku moʻuí ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ke maluʻi ʻa e ʻātakaí. ʻI ha ngāue fakahāhā-loto ʻe taha, naʻá ku kiiʻi ai hoku nimá ki ha taula ʻo ha vaka pea iku ʻo toho fakataha hifo mo ia ki he takele ʻo e tahí. ʻI he taimi ʻe taha, naʻá ku ʻi ha vaka leta lova ai ʻo folau ʻi he tafaʻaki ʻo ha vaka lahi ange. Naʻe lī hifo ʻe ha taha ha talamu ukamea mamafa ki homau vaka letá, ʻo fakatupunga ai ke mafuli. Naʻá ku lavea lahi ai.”

Naʻe iku ʻo ʻiloʻi ʻe Hans neongo naʻe lelei ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e kautahá, naʻá ne tuku ʻene moʻuí ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki fakataha mo ha faingamālie siʻisiʻi ʻo hono ʻai ke ʻi ai ha ola tuʻuloa ki he ʻātakaí. (Koheleti 1:9) Taimi nounou mei heʻene mavahe mei he kulupu ki he ʻātakaí, naʻá ne ako ʻa e Tohi Tapú mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pea hoko ko ha Fakamoʻoni papitaiso. ʻI he ʻahó ni ko ha faifekau taimi-kakato ia. “Naʻe tokoniʻi au ʻe he Tohi Tapú ke u ʻiloʻi ko e ʻamanaki moʻoni pē taha ki hono tokangaʻi lelei ʻo e ʻātakaí ʻoku fakafou mai ia ʻi he Puleʻanga faka-Mīsaia ʻo e ʻOtuá.”

[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 9]

Naʻá Ne Faitau ki ha Liliu

Ko Sela (ʻikai ko hono hingoa moʻoní ia) naʻe fāʻeleʻi ia ʻi ʻĒsia ʻi he vaeuaʻanga ʻo e 1960 tupú. Ko ha tokotaha taʻu hongofulu tupu ia ʻi he taimi naʻe ʻomai ai ʻe ha liukava ʻi hono fonuá ha puleʻanga foʻou ki he tuʻunga mafaí, ʻo talaʻofa ai ha liliu fakapolitikale mo fakasōsiale. ʻI he kamatá, naʻe fiefia ʻa e tangataʻifonua ʻi hono fonuá ʻi he liliú, ka ʻi loto ʻi ha taʻu naʻe kamata ai ki he puleʻanga foʻoú ke ne fakatangaʻi ʻa e kau fakafepakí, ʻo hangē tofu pē ko ia naʻe fai ʻe he puleʻanga motuʻá. Naʻe mafolalahia ʻa e siva ʻa e ʻamanakí, pea hoko ai ʻa Sela ʻo kau ʻi ha fakafepaki fokotuʻutuʻu maau ki he puleʻanga foʻoú. ʻOkú ne fakamatala:

“Ko ʻemau kulupu fakafepakí naʻa mau fai ʻa e ngaahi fakataha, pea naʻa mau fakahāhā-loto fakahāhā. Naʻá ku ʻi he ngaahi hala ʻo e kolomuʻá ʻo fakapipiki ʻa e ngaahi lauʻipepa pea tufa mo e fanga kiʻi pepa ʻi he taimi naʻe puke ai au ʻe he kau sōtiá. Naʻe iku pē ʻo nau tukuange au. Ko e niʻihi kehe ʻi heʻemau kulupú naʻe ʻikai te nau hao. Ko e toko ua ʻi hoku ngaahi kaungāfefiné naʻe puke kinaua ʻo tāmateʻi. Ko ʻeku moʻuí naʻe ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki, ko ia naʻe fakaʻaiʻai au ʻe heʻeku tamaí ke u mavahe mei he fonuá.”

ʻI heʻene ʻi ʻIulopé, naʻe ako ai ʻe Sela ʻa e Tohi Tapú peá ne papitaiso ʻo hoko ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko ha faifekau taimi-kakato ia he ʻahó ni. ʻI he sio atu ki aí, ʻoku pehē ʻe Sela:

“Ko e meʻa naʻá ku hoholi ki aí ko e fakamaau totonú mo ha fakaleleiʻanga ki heʻemau ngaahi palopalema fakasōsialé. Naʻá ku sio ko e puleʻanga foʻou ʻi homau fonuá naʻá ne kamata ʻaki ʻa e ngaahi taumuʻa tatau ko ení ka naʻe hoko ia ʻo fuʻu tōtuʻa pea mole ai meiate ia ʻa e vakai atu ki he ngaahi taumuʻa ko iá ʻo ne kamata fakafeʻātungiaʻi ai ʻa e kakaí. Naʻá ku toe ʻiloʻi ko e kulupu fakahāhā-loto naʻá ku kau ki aí naʻe ʻikai te ne maʻu ʻa e ngaahi tali ki he ngaahi faingataʻaʻia ʻa homau fonuá. (Sāme 146:​3, 4) ʻOku ou ʻiloʻi he taimí ni ko e fakaleleiʻanga ki he kotoa ʻo e ngaahi palopalema ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ko e Puleʻanga faka-Mīsaia ʻo e ʻOtuá.”

[Fakatātā ʻi he peesi 7]

Ko e ʻĀ Pēliní naʻe holo ia ʻi he 1989

[Fakatātā ʻi he peesi 8]

Kuo tohoakiʻi mai ʻe he ngaahi liliu fakalotú ha kau lotu tokolahi ange?

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 5]

Toʻomataʻu ʻi ʻolungá: U.S. Information Agency photo

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 7]

Kofi Annan: UN/DPI photo by Evan Schneider (Feb97); puipuituʻa: WHO/OXFAM

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share