Ko e Vakai ʻa e Tohi Tapú
Ko e ʻInitanetí—Founga ke Fakaʻehiʻehi Ai mei he Fakatuʻutāmakí
ʻI HA kolo mavahe ʻi ʻInitia, ʻoku vakaiʻi ai ʻe ha tokotaha faama ʻa e totongi ʻo e soipīní ʻi Chicago, U.S.A., ke fakapapauʻi ʻa e taimi lelei taha ke fakatau atu ai ʻene ngoué. ʻI he mōmeniti tatau pē, ʻoku malimali ha fefine penisoni ʻi heʻene lau hifo ha ʻĪ-meili mei hono mokopuná, ko ha tokotaha folau ʻokú ne sio ki he fakamatala ʻea ʻi he feituʻu ʻokú ne ʻalu ki aí pea mo ha faʻē ʻokú ne maʻu ha fakamatala ʻaonga ki he homueka ʻa ʻene kiʻi tamá—fakafou kātoa mai ia ʻi he ʻInitanetí. ʻI he fakafuofua ko e kakai ʻe toko 600 miliona ʻoku nau fetuʻutaki ai ʻi māmani lahí, kuo liliu ai ʻe he tupu fakautuutu ʻa e ʻInitanetí ʻa e anga ʻo e fetuʻutaki mo e fakahoko pisinisi ʻa e māmaní.
ʻOku tautefito ki he toʻutangata taʻu siʻi angé, ʻoku ui he taimi ʻe niʻihi ko e Toʻutangata Komipiutá, ʻenau nōfoʻi ki he ʻInitanetí. ʻOku tupulaki hono ngāueʻaki ia ʻe he tamaiki akó ke ne fetongi ʻa e laipelí ʻi he tuʻunga ko e maʻuʻanga fakamatala tefito ia ʻo e ngaahi ongoongó mo e fekumí. “ʻI hono tefitó, ko e tamaiki akó ni ʻoku . . . meimei peseti ʻe 100 ʻenau fetuʻutaki aí,” ko e lau ia ʻa Deanna L. Tillisch, ko e talēkita ʻo ha ako ʻoku kau ki ai ʻa e tamaiki lalahi kei ako kolisi ʻi he ʻIunaite Seteté. ʻIo, ko e ʻInitanetí ko ha meʻangāue mahuʻinga ia ʻi hotau sōsaieti ʻi onopōní.
ʻI he tuʻunga fakalūkufuá, ko e mālohi ange ʻa ha meʻangāue, ko ʻene fakatuʻutāmaki lahi angé ia. ʻOku lahi mamaʻo ange ʻa e meʻa ʻoku malava ke fakahoko ʻe ha mīsini sēini-soá ʻi ha kili-nima; kae kehe, kuo pau ke ngāueʻaki tokanga ia. ʻOku meimei pehē pē ʻa e mālohi lahi fau mo e ʻaonga lahi hono ngāueʻaki ʻa e ʻInitanetí, ka kuo pau ke tau ngāueʻaki ʻa e tokangá ʻi he taimi ʻoku ngāueʻaki ai iá, he ʻokú ne toe ʻomai ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki mafatukituki. ʻI he hohaʻa fekauʻaki mo e ngaahi fakatuʻutāmakí ni kuo fakatupunga ai ʻa e ngaahi puleʻanga mēmipa laka hake he 40 ʻo e Fakataha Māʻolunga ʻa ʻIulopé ke nau faʻufaʻu ha talite fakavahaʻapuleʻanga ʻo fakataumuʻa ki hono maluʻi ʻo e sōsaietí mei he faihia fakafou ʻi he ʻInitanetí.
Ko e hā ʻoku fai ai ʻa e hohaʻa lahi peheé? Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻoku fakatupu hohaʻa tautefito ki he kau Kalisitiané? ʻOku totonu ke nau fakatupunga koe ke ke fakaʻehiʻehi mei hono ngāueʻaki ʻa e ʻInitanetí? Ko e hā ʻa e tataki ʻoku ʻomai ʻe he Tohi Tapú?
Fiemaʻu ke Tokanga
ʻI he laui senituli kuo maliu atú, naʻe fakatokanga ai ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi fakatuʻutāmaki naʻe ʻomai ʻe he kau tangata kovi naʻe fakamatalaʻi ko e “[kau] mataotao ʻi he ngaahi fakakaukau koví” mo “filioʻi ke fai kovi.” (Palovepi 24:8, NW) Naʻe fakamatalaʻi kinautolu ʻe he palōfita ko Selemaiá ko e “kau tangata fulikivanu” ʻa ia “ʻoku fonu honau ngaahi falé ʻi he kākā.” ʻI he hangē ko e kau pō manupuná, ʻoku nau “fokotuʻu ha tauhele fakatupu ʻauha” ke pō ʻa e tangatá mo “maʻu koloa.” (Selemaia 5:26, 27, NW) Kuo tokonaki mai ʻe he tekinolosiá ʻa e “kau tangata fulikivanu” ʻi onopooni fakataha mo e ngaahi tauhele kākā ʻo e ngaahi fōtunga foʻou. Tau lāulea angé ki he niʻihi ʻo e ngaahi filioʻi ʻoku malava ke nau ʻomai ha ngaahi fakatuʻutāmaki mafatukituki ki he kau Kalisitiané.
Ko e ngaahi meʻa fakalielia ʻi he ʻInitanetí ko ha foʻi ngāue paʻanga ʻe 2.5 piliona ia he taʻu. Ko e lahi ʻo e ngaahi peesi Uepi fakalieliá kuo tupulaki fakalilifu ia ʻi he meimei peseti ʻe 1,800 ʻo laka hake ʻi he taʻu ʻe nima kuo maliu atú. ʻOku fakafuofua ʻoku lolotonga laka hake ʻi he 260 milioná ʻa e ngaahi peesi peheé, pea ʻoku hokohoko atu ʻa e tupu hono lahí ʻi ha tuʻunga taʻehanotatau ia ʻi ha toe taimi ange ki muʻa. “ʻOku hoko ʻa e ngaahi meʻa fakalieliá ʻo failahia ʻi he ʻInitanetí ʻo faingataʻa ai he taimí ni ke fakaʻehiʻehi mei he eʻa taʻefiemaʻu atu ki aí, pea ʻoku ʻai ʻe he meʻá ni ke hehema lahi ange ai ki hono maʻunimā ʻe he talanoa fakaefehokotaki fakasino ʻi he ʻInitanetí,” ko e lau ia ʻa Dr. Kimberly S. Young, ko e talēkita pule ʻo e Senitā ki he Maʻunimā ʻe he ʻInitanetí.
ʻOku tala mai ʻe he Tohi Tapú kiate kitautolu “ʻoku ʻahiʻahiʻi ʻa e tangata taki taha he tohoaki ia ʻe heʻene holi aʻana.” (Semisi 1:14) ʻI he vakai atu ki ha taha pē mo ha komipiuta ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha ia ʻe ala maʻukoviá, ʻoku ngāueʻaki ʻe he kau tuʻuaki ʻo e ngaahi meʻa fakalieliá ha ngaahi founga kehekehe ke fakamānako ki he “loto” ʻo e tokotaha taki taha, ʻa ia, “ko e holi ʻo e kakano, mo e holi ʻo e mata.” (1 Sione 2:16) Ko ʻenau taumuʻá ke fakataueleʻi—pe hangē ko e fakamatala ʻa e Vine’s Expository Dictionary of Biblical Words, “ke tauheleʻiʻaki ha mounu”—ʻa e kau ngāueʻaki taʻetokanga ʻo e ʻInitanetí ʻa ē ʻoku nau “feinga ke fakataueleʻí.”—Palovepi 1:10.
ʻI he hangē ko e kau tangata fulikivanu ʻi he ngaahi taimi ʻo e Tohi Tapú, ʻoku māʻunga ngāueʻaki ʻe he kau pouaki ʻo e ngaahi meʻa fakalieliá ʻa e kākaá. ʻOku fakafuofua ko ha konga ʻo e feinga tōtōivi ke tohoakiʻi mai ha kau kasitomā foʻoú, ʻoku ʻoatu ai ʻi he ʻaho taki taha ʻa e ngaahi ʻĪ-meili fakalielia ʻe ua piliona nai. ʻOku faʻa maʻu ʻe he ngaahi ʻĪ-meili taʻefai ha kole ki aí ha ngaahi kaveinga ʻokú ne ʻai kinautolu ke nau hā taʻeʻiai hano maumau. Kae kehe, ko hono fakaava ha taha aí ʻoku malava ke ne toʻo ai ha ʻā maluʻi ʻo e ngaahi ʻata taʻetāú ʻa ia ʻoku faingataʻa ke taʻofí. Ko e ngaahi kole ke toʻo mei he lisi feʻaveʻaki meilí ʻe iku nai ia ki ha ʻaukolo mai ʻa ha toe ngaahi pōpoaki fakalielia lahi fau taʻeʻiai ha kole ki ai.
ʻOku laku fakalelei ʻe ha tokotaha pō manupuna ʻa e fanga kiʻi tengá ʻi ha kiʻi hala. ʻOku tosi tahataha ʻe ha manupuna taʻemahamahalo ʻa e fanga kiʻi tenga ifó ni kae ʻoua kuo patō! ʻa e tauhelé ʻo maʻu ai. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku taki atu ʻa e fieʻiló ki ha kiʻi mahuʻingaʻia siʻisiʻi ʻi ha ʻata fakatupunga fehokotaki fakasino. Pea ʻoku ʻamanaki ʻa e kau mamata aí ʻoku ʻikai ha taha ia ʻe sio mai kiate kinautolu. ʻI hono ʻiloʻi ʻene lāngaʻia ʻete holi fehokotaki fakasinó, ʻoku foki ai ʻa e niʻihi ki he ʻata fakafiefia mo mālohi ko ʻení ʻo siofi tuʻo lahi. ʻOku fakahohaʻasi nai kinautolu ʻe he loto-lavea mo e halaia. ʻI he faai atu ʻa e taimí, ko e meʻa ko ia naʻe fakaʻohovale ki muʻá kuo hoko ia ko e meʻa anga-maheni pē. Ki he faʻahinga naʻe hehema ke mamata he ngaahi meʻa fakalieliá, ʻoku hangē ʻa e ʻInitanetí ia ha meʻa fakalelei kelekele ʻokú ne fakatupunga ʻa e vave ʻa e ngaahi holí ke tupu ʻo hoko ko e ngaahi tōʻonga angahala. (Semisi 1:15) Pea faai atu pē ʻo fakatupu nai ʻe he faʻahinga tāutaha peheé “ha ‘tōʻonga fakapulipuli’ ʻa ia ko hono tefitó ko e holi kovi ʻoku fepaki mo e sōsialé ʻo halaʻatā ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni,” ko e līpooti mai ia ʻa Dr. Victor Cline, ko ha toketā fakafaitoʻo fakaʻatamai ʻa ia kuó ne ngāue ki he laui teau ʻo e kau mahaki naʻa nau tō ʻi he tauhele ko ʻení.
Ko e Ngaahi Fakatuʻutāmaki ʻo e Ngaahi Loki Talanoá
ʻOku malava ke hoko ʻa e ngaahi loki talanoa ʻi he ʻInitanetí ko e ngaahi meʻa fakamole taimi pea ʻoku fekauʻaki lahi ia mo e ngaahi motuhia ʻo e ngaahi vaá. ʻI hono fakahaaʻi ʻa e ongoʻi feifeitamaki ki he lahi ʻo e taimi ʻoku fakamoleki ʻe hono uaifí ʻi he ʻInitanetí, naʻe tohi ha tangata ʻe taha: “ʻI heʻene foki pē mei he ngāué, fakamoʻui ʻa e komipiutá pea ʻoku aʻu ki he houa ʻe nima pe lahi ange ki muʻa peá ne toki tāmateʻí. Ko hono olá ʻoku faingataʻaʻia ai ʻema nofo malí.” ʻIo, ko e taimi ʻoku fakamoleki ʻi he ʻInitanetí ko e taimi ia ʻoku fakamoleki mei ho hoá mo e fāmilí.
Ko Angela Sibson, ko e pule ʻo e Potungāue faleʻi ki he nofo malí, ʻokú ne pehē ko e ʻInitanetí “ko ha matapā ia ki ha ngaahi vahaʻangatae kehe. ʻOku malava ke nau hoko ʻo tākiekina mālohi ʻaupito mo motuhi ʻa e ngaahi vahaʻangatae ʻoku lolotonga fokotuʻú.” Ko e meʻa ko ia ʻoku kamata ko ha fetalanoaʻaki fakakaumeʻa pē ʻi he ʻInitanetí ʻi ha loki talanoá ʻoku malava vave ke hoko ia ko ha meʻa mafatukituki ange. ʻI he fakapapauʻi ke kau ʻi he ngaahi vā fakaeʻulungāanga taʻetāú, ko e faʻahinga ʻoku “loto kākā” ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e “lea fakaoloolo” ke tala ki he faʻahinga ʻe ala maʻukoviá ʻa e meʻa ʻoku nau fie fanongo ki aí. (Palovepi 6:24, PM; Pa 7:10, PM) Ko Nicola, ko ha tokotaha maʻukovia taʻu 26 mei Pilitānia, ʻokú ne fakamatala: “Naʻe hangē ia ha ʻofa naʻe nafui ʻaki aú. Naʻá ne māʻunga leaʻaki ʻa hono lahi ʻo ʻeku fakaʻofoʻofá pea naʻá ku tō ai.” Ko Dr. Al Cooper, ko e ʻētita ʻo e Sex and the Internet: A Guidebook for Clinicians, ʻokú ne pehē ʻoku fiemaʻu ke tau “fakatokanga ki he kakaí fekauʻaki mo e foʻi tahifo hekeheke ko ia ʻoku kamataʻaki ʻa e fakamalinga kākā ʻi he ʻInitanetí pea ʻoku faʻa iku ki he vete malí.”
ʻOku toe tō ngofua ange ʻa e fānaú ki hono ngāuekoviʻaki mo fakameleʻi ʻe he “kau faihia fakaefehokotaki fakasino he komipiutá.” ʻI hono ngāueʻaki ʻa e “ngutu mamio” mo e “loungutu feafeʻaki,” ʻoku tāketi ai ʻa e kau fie fehokotaki fakasino taʻefakanatulá ki he fānau taʻetaukeí. (Palovepi 4:24; 7:7) ʻI he kau ki ha tōʻonga ʻoku ʻiloa ko e tokateú, ʻoku nau tokanga lahi, ʻofa mo anga-lelei ki he kiʻi tamá, ke ʻai ʻa e kiʻi leká ke ne ongoʻi ʻoku makehe. ʻOku nau hā ngali ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku mahuʻingaʻia ai ha kiʻi tama, ʻo kau ai ʻa e fasi mo e fanga kiʻi ngāue ʻoku manako ai ʻa e tokotaha ko iá. ʻOku fakalahiʻi ʻa e fanga kiʻi palopalema iiki ia ʻi ʻapí ke tupu ai ha vākovi ʻi he vahaʻa ʻo e kiʻi tamá mo hono fāmilí. Ke fakahoko ʻenau ngaahi holi koví, ʻoku aʻu nai ʻo ʻoatu ʻe he kau faifakaʻauhá ni ki heʻenau tokotaha maʻukovia ʻoku nau tāketi ki aí ha tikite ke ne folau ki ha fonua kehe. ʻOku fakailifia ʻa e ngaahi ikuʻangá.
ʻOku Malava ke Maluʻi Koe ʻe he Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni ʻa e Tohi Tapú
ʻI he hili ʻa e fakakaukau atu ki he ngaahi fakatuʻutāmakí, kuo fakaʻosiʻaki ai ʻe he kakai ʻe niʻihi ʻoku lelei ange kiate kinautolu ke nau fakaʻehiʻehi fakaʻaufuli mei hono ngāueʻaki ʻa e ʻInitanetí. Kae kehe, kuo pau ke ʻiloʻi ko ha peseti siʻisiʻi pē ʻo e ngaahi tuʻuʻanga ʻi he ʻInitanetí ʻoku nau ʻomai ha fakatuʻutāmakí pea ko e tokolahi taha ʻo e kau ngāueʻaki iá kuo ʻikai te nau hokosia ha ngaahi palopalema mafatukituki.
ʻOku taau ke fakamālōʻia, ʻoku tokonaki mai ʻe he Tohi Tapú ʻa e tataki ke “maluʻi” ʻaki kitautolu mei he fakatuʻutāmakí. ʻOku fakalototoʻaʻi mai kitautolu ke tau maʻu ʻa e ʻiló, potó mo e malava fakaefakakaukaú. ʻE hanga ʻe he ngaahi ʻulungāanga peheé ʻo ‘leʻohi kitautolu’ ke ‘fakahaofi kitautolu mei he hala koví.’ (Palovepi 2:10-12) “Koia, oku haʻu mei fe ae boto?” ko e ʻeke ia ʻe he sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he kuonga muʻá ko Siope. Ko e talí? “Koe manavahe kia Jihova, koe boto ia.”—Siope 28:20, 28, PM.
“Koe manavahe kia Jihova,” ʻa ia “koe fehia ia ki he kovi,” ko e makatuʻunga ia ki hono fakatupulekina ʻa e ngaahi anga fakaʻotuá. (Palovepi 1:7, PM; Pa 8:13, PM; Pa 9:10) Ko e ʻofa mo e ʻapasia ki he ʻOtuá, fakataha mo ha tokaʻi totonu ʻa hono mālohí mo hono mafaí, ʻe iku ai ki heʻetau fehiʻa pea fakaʻehiʻehi mei he ngaahi meʻa ʻoku kovi ʻa ia ʻokú ne fehiʻa aí. Ko e malava fakaefakakaukau maʻá, fakataha mo e ʻilo fakaʻotuá, ʻokú na tokoniʻi kitautolu ke tau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi fakatuʻutāmaki ko ia ʻoku malava ke nau fakakonahi ʻetau fakakaukaú, lotó mo e tuʻunga fakalaumālié. ʻOku tau hoko ai ʻo fakaliliʻa ki he ngaahi fakakaukau siokita mo mānumanú ʻa ia ʻoku malava ke ne maumauʻi hotau fāmilí mo fakaʻauha hotau vahaʻangatae mo Sihová.
Ko ia kapau ʻokú ke ngāueʻaki ʻa e ʻInitanetí, tokanga telia ʻa e ngaahi fakatuʻutāmakí. Fakapapauʻi ke tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, pea fakaʻehiʻehi mei hono fakatukutukunoaʻi ʻa e koví. (1 Kalonikali 28:7) Ko ia, kapau ʻokú ke fetaulaki mo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻi he ʻInitanetí, ʻe fakapotopoto ke ke hola meiate kinautolu.—1 Kolinito 6:18.
[Puha ʻi he pesi 17]
ʻATĀ MEI HE NGAAHI MEʻA FAKALIELIÁ!
“Ka koe feauaki, moe uli kotoabe, moe manumanu, ke oua naa lea tuo taha ki ai iate kimoutolu, o hage koia oku tāu moe kaiga maonioni.”—Efeso 5:3 (Ef 5:1), PM.
“Ko ia mou ʻai ke mate leva homou ngaahi kupu ʻoku ʻi mamani, ko e feʻauaki, angaʻuli, havala, holi pango; kaeʻumaʻā ʻa e manumanu.”—Kolose 3:5.
“He ko eni ʻa e finangalo ʻo e ʻOtua . . . Ke mou ʻilo taki taha ke maʻu hono hama oʻona ʻi he fai maʻoniʻoni mo e fakaalaala: ʻo ʻoua ʻe fai havala ʻo hange ko e Senitaile taʻeʻilo ʻOtua.”—1 Tesalonaika 4:3-5.
[Puha/Fakatātā ʻi he pesi 18, 19]
TOKANGA TELIA ʻA E LOKI TALANOA ʻI HE ʻINITANETÍ!
Ko ha fefine polisi fakatotolo ʻoku ngāue tefito ki he faihia ʻi he ʻInitanetí naʻá ne fakaafeʻi ʻa e ʻĀ Hake! ke sio ʻi he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ngaahi loki talanoa ʻi he ʻInitanetí. Naʻá ne hū ki ha loki talanoa, ʻo fakangalingali ko ha kiʻi taʻahine taʻu 14 ia. ʻI he hili pē ha ngaahi sekoni siʻi, naʻe fetuʻutaki tohi mai ha faʻahinga tāutaha. Naʻe ʻeke mai ʻe he kau solá ʻa e ngaahi fehuʻi hangē ko ʻení: “Ko hoʻo haʻú mei fē?” “Ko ha taʻahine koe pe ko ha tamasiʻi?” “ʻE lava ke ta talanoa?” Naʻe lahi ʻa e ngaahi tali mei he faʻahinga naʻe mahaloʻi ko e kau faifakaʻauha fakaefehokotaki fakasino ʻa ia naʻe fakatotoloʻi ʻe he polisí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he meʻa ko iá ʻa e faingofua ki ha tokotaha fie fehokotaki fakasino taʻefakanatula ke hū ki ha loki talanoa mo hoʻo kiʻi tamá!
ʻOku fakakaukau ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ʻoku malu pē ʻa e fānaú ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi loki talanoá koeʻuhi ko ʻenau ngaahi fetalanoaʻakí ʻoku mātā ia ʻe he tokotaha kotoa pē ʻi he loki talanoá ʻi he lolotonga ʻo e fetalanoaʻakí. Kae kehe, ko hoʻo ʻi ha loki talanoa pē, ʻe malava ke fakaafeʻi koe ke maʻu ha fetalanoaʻaki taha-pē-ki-he-taha. ʻI he lave ki he tōʻonga ko ʻení, ʻoku ui he taimi ʻe niʻihi ko e fanafaná, ʻoku fakatokanga mai ʻa e Kautaha ʻInitaneti ʻa Pilitānia ki Hono Maluʻi ha Kiʻi Tamá: “ʻOku hangē ʻeni haʻate hū atu mei ha paati ʻoku fonu ai ʻa e kakaí ki ha loki mavahe ʻo fai ha fetalanoaʻaki mavahe ai mo ha sola.”
ʻOku toe mahuʻinga ki he ngaahi mātuʻá ke nau mahinoʻi ko e tokolahi taha ʻo e kau fie fehokotaki fakasino taʻefakanatulá ʻoku nau fiemaʻu ke nau fai ʻa e meʻa lahi ange ia ʻo ʻikai ko e talanoa pē mo ha kiʻi tama. Ko ha pepa naʻe teuteu ʻe he Kautaha ki he Faihia he ʻInitanetí ʻoku fakamatala ai: “ʻI he hili ʻa e fetuʻutaki ʻi he ngaahi loki talanoá ʻoku hoko atu hono fakatupulekina iá fakafou ʻi he mītia kehé, hangē ko e ʻĪ-meilí mo e telefoni (toʻotoʻo).” ʻOku pehē ʻe ha fakamatala mei he Kautaha Fetalolo ki he Fakatotoló ʻa ʻAmeliká: “Neongo ko e talanoa ki ha kiʻi tama maʻukovia ʻi he ʻInitanetí ko ha meʻa fakafiefia ia ki ha tokotaha faihia fakaefehokotaki fakasino he komipiutá, ʻoku malava ke hoko ia ʻo lahi mo mafatukituki ʻaupito. Ko e tokolahi tahá ʻoku nau loto ke talanoa ki he fānaú ʻi he telefoní. ʻOku nau kau ʻi he ‘talanoa fakaefehokotaki fakasino he telefoní’ mo e fānaú pea nau faʻa feinga ke fai ha fetaulaki ke fehokotaki fakasino moʻoni.”
Ke fakahoko ʻení, ʻe ʻoatu ʻe he kau faihia fakaefehokotaki fakasino he komipiutá ʻenau fika telefoní. Kapau ʻe tā hoʻo kiʻi tamá kiate kinautolu, ʻe lava ke ʻiloʻi ai ʻa e fika telefoni ʻa e kiʻi tamá ʻaki ha faʻahinga meʻangāue makehe ʻi he telefoní. ʻOku maʻu ʻe he kau faifakaʻauha kehé ha ngaahi fika taʻetotongi pe tala ki he kiʻi tamá ke tā ʻo totongi ange ki ai. ʻOku aʻu ʻo ʻave ʻe he niʻihi ha telefoni selulā ki he kiʻi tamá. ʻOku toe ʻoatu nai ʻe he kau faihiá ha ngaahi tohi, ngaahi laʻitā mo e ngaahi meʻaʻofa.
ʻOku ʻikai ko e fānaú pē ʻoku nau tō ki he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ngaahi loki talanoá. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e lea fakahekeheke ke tala ki he kakai fefiné ʻa e meʻa ko ia ʻoku nau saiʻia ke fanongo ki aí, naʻe feʻofoʻofani ai ha tangata ʻe taha mo ha kau fefine ʻe toko ono ʻi Pilitānia ʻi he taimi pē taha. Ko e taha ʻo e kau maʻukoviá, ko Cheryl, ko ha taʻahine talavou taʻu 27 ne toki ʻosi pē mei he ʻunivēsití, naʻá ne pehē: “ʻOku ʻikai pē ke u lava ke fakamatalaʻi atu he taimí ni. Naʻe mātuʻaki fakalalahi ʻa e meʻa ko iá ʻo ne puleʻi ʻeku moʻuí fakakātoa.”
“ʻOku fiemālie ʻa e kakai fefiné ʻi he saipasipeisi ʻInitanetí koeʻuhi ʻoku ʻikai ke fakamāuʻi ai kinautolu mei honau fōtunga hāmaí,” ko e lau ia ʻa Jenny Madden, ko e tokotaha fokotuʻu ʻo e Kakai Fefine ʻi he Saipasipeisi ʻInitanetí. “Ka ʻoku nau toe fakaʻatā ʻaupito atu ai kinautolu ke ngaohi kākaaʻi koeʻuhi ʻoku ʻi ai ha hehema tautefito ʻi he ngaahi loki talanoá, ke ke tuku atu ai ha fakamatala lahi mo vave ʻaupito fekauʻaki mo koe tonu.”
“Ko e meʻa pē ke u faí ko hono fakamoʻui ʻeku komipiutá pea ʻoku ou maʻu ai ʻa e kakai fefine ʻe laui afe ke u fili mei ai,” ko e lau ia ʻa e tangata ʻe taha ʻi hono fakafehuʻi ki ha ako fakatotolo ʻa e ʻUnivēsiti ʻo Fololitá naʻe fai ʻe Beatriz Avila Mileham. Naʻá ne pehē: “ʻE vavé ni ke hoko ʻa e ʻInitanetí ko e faʻunga lahi taha ia ʻo e taʻemateaki ʻi he nofo malí, kapau ʻoku teʻeki pehē ia.” “ʻOku mau fanongo mei he kau toketā takatakai ʻi he fonuá ki he fakamatala ko e tōʻonga fakaefehokotaki fakasino ʻi he ʻInitanetí ko ha tupuʻanga lahi ia ʻo e ngaahi palopalema fakaemalí,” ko e lau ia ʻa Dr. Al Cooper, ko e ʻētita ʻo e tohi ko e Sex and the Internet: A Guidebook for Clinicians.
ʻI he vakai atu ki he ngaahi moʻoniʻi meʻa fakatupu fakakaukau fakamātoato ko ʻení, ʻoku fakapotopoto ke fai ha ngaahi fakatokanga fakapotopoto ki he taimi ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e ʻInitanetí. Talanoa ki hoʻo fānaú, pea akoʻi kinautolu ki he founga ke maluʻi ai kinautolu mei he fakatuʻutāmakí. ʻI hono teuʻi ʻaki ʻa e ʻilo totonú, ʻe lava ke ke fakaʻehiʻehi ai mei he ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e ʻInitanetí.—Koheleti 7:12.