Ko e ʻInitanetí—Ngāue Fakapotopotoʻaki ha Meʻangāue Fakamāmanilahi
KO HONO ʻilo ʻo e pulusí, ʻi he ngaahi senituli kuohilí, naʻe liliu ai ʻa e founga fetuʻutaki ʻa e kakaí mo e niʻihi kehé. Ko hono ʻilo ʻo e ʻInitanetí ʻi onopōní kuo fakatatau ia ki ai. Ko e meʻa ngāue ʻaonga ko ení kuo ui ia ko ha meʻangāue fakamāmanilahi ʻo e fetuʻutakí, pea ʻoku totonu pē ia. ʻI hoʻo fāifononga hifo ʻi he “fakafehokotaki fakamatala lahí,” ʻe lava ke ke maʻu ai ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa, ngaahi sitētisitika, mo e ngaahi fakakaukau ʻi ha ngaahi kaveinga lahi kehekehe.
Ko e malava ke fetuʻutakí ko ha meʻaʻofa maʻongoʻonga mei hotau Tokotaha-Fakatupú. ʻOku fakamafeia ai kitautolu ke tau felīngiaki e ngaahi fakakaukau pea vahevahe ʻa e fakamatalá mo e niʻihi kehé. Ko Sihova ʻa e fuofua tokotaha ke fetuʻutaki mo hono fāmili fakaetangatá, ʻo ʻomai ʻa e fakamatala māʻalaʻala, mo ʻikai toe fakaʻuliʻulilātai ki he founga ke tataki ha moʻui mohu ʻuhinga. (Sen. 1:28-30) Kae kehe, hangē pē ko ia kuo fakamoʻoniʻi he meʻa naʻe hoko ʻi he kamataʻanga ʻo e hisitōlia ʻo e tangatá, ko e meʻaʻofa ʻo e fetuʻutakí ʻe lava ke ngāuehalaʻaki. Naʻe ʻoange ʻe Sētane kia ʻIvi ha fakamatala mātuʻaki hala. Naʻá ne tali e meʻa naʻá ne leaʻakí peá ne tala ange ia kia ʻĀtama, ʻa ia naʻá ne taki atu ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki ha ʻalunga ʻo e fakatamaki.—Sen. 3:1-6; Loma 5:12.
Ko e hā ʻe lava ke leaʻaki fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻo e ʻInitanetí? Lolotonga ko e ʻInitanetí ʻe lava ke ne tokonaki mai ha fakamatala mahuʻinga, fakahaofi hotau taimí, pea fakahoko ha ngāue ʻaonga, ʻe lava foki ke ne fakamatalahalaʻi kitautolu, keina ha taimi lahi ʻaupito, pea fakameleʻi fakaeʻulungaanga kitautolu. Tau lāulea angé ki he founga ʻe lava ke tau ngāueʻaki ai e meʻangāue fakamāmanilahi ko ení ke tau maʻu ʻaonga mei ai.
Fakamatalá—Falalaʻanga pe Loi?
ʻOua ʻaupito ʻe pehē ko e fakamatala kotoa pē ʻoku maʻu ʻi he ʻInitanetí ʻoku lelei mo ʻaonga. Ko e ngaahi Uepisaiti fekumi fakamatalá ʻe fakahoa nai ia ki ha kulupu ʻo ha kau tānaki fakamalu-ʻa-tēvolo ʻa ia ʻoku tānaki taʻehela ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e fakamalu-ʻa-tēvoló—ʻoku ala kaí pea pehē ki he meʻa ʻoku koná—ʻo faʻo kinautolu ki ha faʻoʻanga meʻa pē ʻe taha pea heu mai leva ke tau kai. Te ke kamata ke kai ʻa e ngaahi fakamalu-ʻa-tēvolo ko ení ʻo ʻikai sivisiviʻi fakalelei taki taha ia? Ko e moʻoni heʻikai! Ko e ngaahi Uepisaiti fekumi fakamatalá ʻoku nau ngāueʻaki ha ngaahi komipiuta lahi fakaʻulia ke utu pe filifili mei he laui piliona ʻo e ngaahi peesi Uepisaiti ʻoku kātoi ai ʻa e meʻa kotoa mei he lelei taha ʻaupitó ki he kovi taha ʻaupitó. ʻOku tau fiemaʻu ʻa e ʻiloʻiló ke fakamavaheʻi ʻa e foʻi uité mei he kafukafú, hangē ko e laú, telia naʻa fakakonahi hotau ngaahi ʻatamaí ʻaki ʻa e fakamatalahalaʻi.
ʻI he 1993 naʻe ʻi ai ha kiʻi katuni ʻi ha makasini ʻiloa naʻe fakahaaʻi ai ha ongo kulī ʻi muʻa ʻi ha komipiuta. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he kulī ʻe tahá ki he kulī ko eé: “ʻI he ʻInitanetí, ʻoku ʻikai ke ʻiloʻi ʻe ha taha ia ko ha kulī koe.” ʻI he kuohilí, naʻe fakapuli ai ʻa Sētane ʻi ha ngata ke kamata ha “fetalanoaʻaki” mo ʻIvi peá ne tala ange kiate ia ʻe lava pē ke ne hangē ko e ʻOtuá. ʻI he ʻahó ni, ko ha taha pē mo haʻane laine ʻInitaneti ʻe lava ke ne hoko ko ha palōfesa, ʻo fakangalingali ʻo hangē pē ʻoku ne ʻiloʻí, ʻo ʻikai ʻaupito pē te ne fakahaaʻi hono hingoá. Pea ʻoku ʻikai ha ngaahi lao pe ko hai te ne pulusi haʻane fakakaukau, fakamatala, ngaahi ʻata, mo e ngaahi fokotuʻu.
ʻOua naʻá ke hoko ko ha “ʻIvi ʻInitaneti.” Hoko ʻo ʻiloʻilo pea huʻuhuʻu fekauʻaki mo e fakamatalá. Ki muʻa ke falala ki aí, ʻeke: (1) Ko hai naʻá ne pulusi ʻa e fakamatala ko ení? Ko e hā e ngaahi tuʻunga taau ʻo e tokotaha faʻu fakamatalá? (2) Ko e hā naʻe pulusi ai ení? Ko e hā naʻá ne ueʻi ʻa e tokotaha-tohí? ʻOku ʻi ai ha filifilimānako? (3) Naʻe maʻu mei fē ʻe he tokotaha-faʻu-tohí ʻa e fakamatalá? ʻOkú ne ʻomai ʻa e maʻuʻanga fakamatalá ke lava ʻo vakaiʻi? (4) Ko e fakamatala lolotongá ia? ʻI he ʻuluaki senitulí, ko e ʻapositolo ko Paulá naʻá ne ʻoange kia Tīmote ha faleʻi ʻa ia ʻe ngāueʻaki tatau ʻi he ʻahó ni. Naʻe tohi ʻe Paula: “Ke ke leʻohi ʻa e meʻa kuo tuku kiate koe, ʻo ke fulituʻa ki he ngaahi koto lau fakaetangata pe, mo e ngaahi fakakikihi ʻa e meʻa na ʻoku lau ko e ʻIlo-loloto, ka ko e lauhala.”—1 Tim. 6:20.
Fakahaofi ʻa e Taimí pe Keina ʻa e Taimí?
Kapau ʻe ngāue fakapotopotoʻaki, ko e ʻInitanetí ʻe lava taʻetoeveiveiua ke ne fakahaofi maʻa kitautolu ʻa e taimi, ivi, mo e paʻanga. ʻE lava ke tau fakatau ha meʻa ʻoku feʻungamālie ʻo ʻikai mavahe mei ʻapi. Ko hono fakafehoanaki ʻa e ngaahi totongí ʻe tokoniʻi nai ai kitautolu ke fakahaofi ʻetau paʻangá. Ko e fengāueʻaki fakapangikē ʻi he ʻInitanetí kuó ne ʻai ʻa e moʻui ʻa e kakai tokolahi ke faingofua ange; ko e ngaahi meʻa fakapaʻangá ʻe lava ke tokangaʻi ʻi ha faʻahinga taimi pē ʻi haʻate nofo fiemālie pē mei ʻapi. Ko e ʻInitanetí ʻokú ne tokonaki ʻa e ngaahi meʻangāue ʻaonga ke fokotuʻutuʻu ha taimi-tēpile feʻungamālie mo fakaʻekonōmika ki ha folau ʻoku tau palani nai pea tokoniʻi kitautolu ke tau fai ʻa e ngaahi taʻofi sea ʻoku fiemaʻú. ʻI ha kiʻi feinga siʻisiʻi, ʻe lava ke tau kumi ai ʻa e ngaahi fika telefoni, ngaahi tuʻasila, mo e ngaahi founga kehekehe ke aʻu ai ki he feituʻu ko ia ʻoku tau taumuʻa ki aí. Takatakai ʻi he māmaní, ko e ngaahi ʻōfisi ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku nau ngāuelahiʻaki ʻa e ngaahi sēvesi ko ení ke fakahaofi ai e taimí, kau ngāué, mo e paʻangá.
Kae kehe, ʻoku ʻi ai, ʻa e tafaʻaki kovi ke fakakaukau ki ai. ʻOku fekauʻaki ia mo e lahi ʻo e taimi ʻe keina nai ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ʻInitanetí. Ki he niʻihi, ko e ʻInitanetí kuo hoko ia ko e meʻa vaʻinga fakatoʻoaloto kae ʻikai ko e meʻangāue ʻaonga. ʻOku nau fakamoleki e fuʻu taimi lahi he vaʻinga, fakatau, fetalanoaʻaki, ʻīmeili, fekumi, mo e ʻahia holo. ʻE faai pē, ʻo nau kamata nai ke liʻaki ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga angé kau ai ʻa e fāmilí, ngaahi kaungāmeʻá, mo e fakatahaʻangá. Ko e ʻInitanetí ʻe lava ke aʻu ia ʻo hoko ʻo maʻunimā. Ko e fakatātaá, ko ha fakafuofua naʻe pulusi ʻi he 2010 naʻe fakahaaʻi ai ko e peseti ʻe 18.4 ʻo e kau talavou ʻo Kōleá kuo uesia ʻe he maʻunimā ʻe he ʻInitanetí. Naʻe pehē ʻe ha kau fakatotolo Siamane ʻoku “lahi pea lahi ange ʻa e kakai fefine ʻoku nau lāunga fekauʻaki mo e maʻunimā [ko ia] honau ngaahi hoá.” Naʻe lāunga ha fefine ʻe taha ko e fakafalala ki he ʻInitanetí kuó ne liliu fakafokifā hono husepānití ki ha tuʻunga kuo movete ai ʻena nofo malí.
Naʻe maʻu ʻe ha ʻōfisi vaʻa ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ha tohi mei ha taha ʻa ia naʻá ne ui ia ko ha tokotaha ʻāvanga ʻInitaneti. ʻOkú ne fakamoleki he taimi ʻe niʻihi ʻo aʻu ki he houa ʻe hongofulu he ʻaho ʻi he ʻInitanetí. Hili ʻene pehē “ʻi he kamatá, naʻe hā ngali ʻoku ʻikai haʻane kovi ʻana ʻe taha,” naʻá ne toe pehē: “ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe hōloa ʻeku maʻu fakatahá pea tuku mo ʻeku lotú.” ʻI he taimi naʻá ne ʻalu ai ki he ngaahi fakatahá, naʻá ne taʻeteuteu pea ko hono ʻatamaí naʻe ʻi ʻapi ʻo hoholi ke “lava ʻo toe hū ki he ʻinitanetí.” Ko e meʻa fakafiefiá, naʻá ne fakatokangaʻi e mafatukituki ʻo e palopalemá pea fai e ngāue ke fakatonutonu ia. Fakatauange ke ʻoua ʻaupito naʻa tau aʻu ki he tuʻunga ʻe hoko ai hono ngāueʻaki e ʻInitanetí ke ne maʻunimā kitautolu.
Ko e Fakamatalá—ʻOku Taau pe ʻIkai?
ʻI he 1 Tesalonaika 5:21, 22 ʻoku tau lau ai: “Ka mou sivi kotoa pe: ʻilonga pe ʻa e lelei, puke maʻu ia; ʻilonga ha meʻa ʻoku faʻahinga mo e kovi, fakaʻehiʻehi mei ai.” ʻOku fiemaʻu ke tau fakapapauʻi pe ko e fakamatala ʻoku tau maʻu he ʻInitanetí ʻoku taau mo e hōifua ʻa e ʻOtuá, ʻo aʻusia ʻene ngaahi tuʻunga māʻolungá. ʻOku totonu ke ʻoua ʻe fakatuʻutāmaki fakaeʻulungaanga pea tuha mo ha Kalisitiane. Kuo hoko e fakatātā fakalielia he ʻInitanetí ʻo mātuʻaki mafolalahia, pea kapau heʻikai ke tau tokanga, ʻe lavangofua ke fakataueleʻi kitautolu ki heʻene tauhelé.
ʻOku fakapotopoto ke tau ʻeke hifo kiate kitautolu, ‘Ko e meʻa ʻoku ou sio ki ai he komipiutá ko ha meʻa ʻe lava ke u fakapuliki vave mei hoku hoá, ʻeku ongo mātuʻá, pe ko hoku fanga tokoua Kalisitiané kapau te nau hū mai ki he lokí?’ Kapau ko e talí ʻoku ʻio, ʻe lelei ke ngāueʻaki e ʻInitanetí ʻi he taimi pē ʻoku ʻi ai ai ʻa e niʻihi kehé. Ko e ʻInitanetí kuó ne liliu moʻoni ʻa e founga ʻetau fetuʻutakí mo e fakataú. Tānaki atu ki aí, kuó ne fakaava mai ha founga mātuʻaki foʻou ke ‘tono ʻi hotau lotó.’—Mt. 5:27, 28.
Ke ʻAve pe ʻOua ʻe ʻAve?
Ko hono ngāueʻaki e ʻInitanetí ʻoku kau ki ai hono maʻu mai ha fakamatala pea pehē ki hono tufaki ia. Neongo ʻoku tau maʻu e tauʻatāina ke maʻu pea paasi atu ha fakamatala, ʻoku tau toe maʻu e fatongia ke fakapapauʻi ʻene moʻoní mo ʻene tāú. ʻE lava ke tau fakapapauʻi ʻa e totonu e meʻa ʻoku tau tohi mo ʻave ki he niʻihi kehé? ʻOku tau maʻu e ngofua ke paasi atu ʻa e fakamatala ko iá?a ʻOku ʻaonga mo fakatupu langa hake? Ko e hā ʻetau taumuʻá ʻi hono ʻai ia ke ala maʻú? ʻOku tau loto ke fai pehē koeʻuhí pē ke maongo ki he niʻihi kehé?
Kapau ʻe ngāueʻaki totonu, ʻe lava ke hoko ʻa e ʻīmeilí ko ha tāpuaki. ʻE lava ke toe ʻomai ai kia kitautolu ha fakamatala lahi. ʻOku tau fakamafasiaʻi e niʻihi kehé ʻaki hono fakamafola ʻa e ngaahi ongoongo fakamuimui tahá pe fakamatala taʻemahuʻingá ki ha lisi lōloa e ngaahi maheni, mahalo ʻo keina ai honau taimi mahuʻingá? ʻIkai ʻoku totonu ke tau sivisiviʻi ʻetau ngaahi taumuʻá ki muʻa ke tau lomiʻi ʻa e ʻavé? Ko e hā ʻoku tau loto moʻoni ke lavaʻí? Ko e kakaí naʻa nau faʻa faitohi ke vahevahe atu ʻenau ngaahi hokosiá tonu mo e ngaahi fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá, ʻo ʻai ke nau maʻu e fakamatala fakamuimui taha fekauʻaki mo e meʻa naʻe hoko heʻenau moʻuí. ʻIkai ʻoku totonu ke hoko eni ko e tefito ia ʻetau ʻīmeilí? Ko e hā ke paasi atu ai ki he niʻihi kehé ha meʻa ʻoku ʻikai ke tau fakamoʻoniʻi?
Ko ia leva, ko e hā ʻoku totonu ke tau faí ʻi he fekauʻaki mo e ʻInitanetí? Fakaʻehiʻehi ʻaupito pē mei ai? ʻE fiemaʻu nai ia ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi. Ko e tokotaha ʻāvanga ʻInitaneti naʻe lave ki ai ki muʻá naʻá ne fai ia ke malava ʻo ikuʻi ʻa hono maʻunimā ia ʻi he laui taʻu. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko hono ngāueʻaki e ʻInitanetí ʻe lava ʻo ʻaonga kia kitautolu, kapau te tau fakaʻatā ke ‘fakamoui kitautolu e he faa fakakaukau, bea e tauhi kitautolu e he boto.’—Pal. 2:10, 11, PM.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e meʻa tatau ʻoku fai ki he ngaahi taá. Neongo te tau ʻai nai ha ngaahi tā ki heʻetau ngāueʻaki fakafoʻituitui pē ia ʻatautolu, ʻe ʻikai nai te tau tauʻatāina ke tufaki kinautolu, huanoa ange hano tokonaki e ngaahi hingoa ʻo e kakai ʻoku nau hā he ngaahi taá pea fakahaaʻi mo e feituʻu ʻoku nau nofo aí.
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
ʻE lava fēfē ke ke fakaʻehiʻehi mei he hoko ko ha taha maʻukovia ʻe he fakamatalahalaʻí?
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko e hā ʻoku totonu ke tau fakakaukau ki aí ki muʻa ke lomiʻi ʻa e ʻavé?