LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • be ako 9 p. 111-p. 114 pal. 4
  • Fetūkuaki ʻo e Leʻó

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Fetūkuaki ʻo e Leʻó
  • Maʻu ʻAonga mei he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Fetūkuaki ʻo e Leʻó
    Ke Ke Kīvoi ʻi he Lautohí mo e Faiakó
  • Lahi Feʻungamālie ʻo e Leʻó
    Maʻu ʻAonga mei he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí
  • Fakanatula
    Maʻu ʻAonga mei he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí
  • Anga Fakafetalanoaʻaki
    Maʻu ʻAonga mei he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Maʻu ʻAonga mei he Ako Fakafaifekau Fakateokalatí
be ako 9 p. 111-p. 114 pal. 4

AKO 9

Fetūkuaki ʻo e Leʻó

Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke ke faí?

ʻAi ke kehekehe ʻa e ongo ʻo ho leʻó. ʻI he ako ko ení, te tau lāulea ai ki he ngaahi liliu ʻi he lahi, vave, mo e māʻolunga ʻo e leʻó.

Ko e hā ʻoku mahuʻinga aí?

Ko e fetūkuaki totonu ʻo e leʻó ʻokú ne ʻai ke longomoʻui ai ha malanga, ueʻi ʻa e ngaahi ongó, pea ueʻi ke fai ha meʻa.

Ko e ʻikai fetūkuaki ʻo e leʻó ʻe fakahaaʻi nai ai ʻoku ʻikai te ke mahuʻingaʻia moʻoni ʻi hoʻo tuʻunga-leá.

KO HOʻO ngāueʻaki ʻa e fakamamafaʻi pē ʻo e ʻuhingá ʻe tokoni ia ke mahino ai ki ha tokotaha fanongo ʻa e meʻa ʻokú ke leaʻakí. Ka ʻi hoʻo ngāueʻaki lelei ʻa e kehekehe ʻi he lahi, vave mo e māʻolunga ʻo e leʻó, ʻe lava ke fakafiefia lahi ange ai ʻa e fanongo ki hoʻo malangá. ʻIkai ko ia pē, te ne tala nai ki hoʻo kau fanongó ʻa e anga hoʻo ongoʻi fekauʻaki mo e meʻa ʻokú ke leaʻakí. Ko hoʻo fakakaukau ki he fakamatalá ʻe lava ke ne tākiekina ʻa e anga ʻo ʻenau ongoʻi fekauʻaki mo iá. ʻOku moʻoni eni tatau ai pē pe ko hoʻo malanga mei he peletifōmú pe ki ha tokotaha ʻi he malaʻe fakafaifekaú.

Ko e leʻo fakaetangatá ko ha meʻalea mālie ia, ʻoku malava ke ʻi he tuʻunga lahi kehekehe. ʻI hono ngāuetotonuʻakí, ʻe lava ke ne ʻai ke moʻui ha malanga, aʻu ki he lotó, ueʻi ʻa e ngaahi ongó, pea ueʻi ke fai ha meʻa. Kae kehe, ʻe ʻikai lava ke lavaʻi eni ʻaki hono fakaʻilongaʻi pē ʻa hoʻo ngaahi noutí ke fakahaaʻi ʻa e feituʻu ke feʻunuʻaki ai ʻa e lahi, liliu ʻa e vave, pe ʻai ke kehekehe ʻa e māʻolunga ʻo e leʻó. Ko e fetūkuaki ʻo e leʻó ʻi he tali ki he ngaahi fakaʻilonga peheé ʻe ongo taʻefakanatula ia. ʻI he ʻikai ʻai ke longomoʻui mo ʻoatu ha tuʻunga lelei kehekehe ki hoʻo fakahokó, te ne ʻai nai hoʻo kau fanongó ke nau ongoʻi hohaʻa. Ko e ngāuetotonuʻaki ʻa e fetūkuaki ʻo e leʻó ʻoku tupu ia mei he lotó.

ʻI hono ngāueʻaki fakapotopotó, ʻe ʻikai ke tohoaki mai ai ʻe he fetūkuaki ʻo e leʻó ha tokanga taʻetotonu ki he tokotaha malangá. ʻI hono kehé, te ne tokoniʻi ʻa e kau fanongó ke nau ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga moʻoni ʻo e tuʻunga-lea ʻoku fai ki ai ʻa e lāuleá.

Feʻunuʻaki ʻa e Lahi ʻo e Leʻó. Ko e founga ʻe taha ke ʻai ai ke kehekehe ʻa hoʻo fakamatala tala ngutú ko e feʻunuʻaki ʻa e lahi ʻo ho leʻó. Ka ʻoku totonu ke ʻoua ʻe hoko eni ko ha founga-tuʻumaʻu pē ʻo e tuku hake pe tuku hifo ʻa e lahi ʻo e leʻó, ʻi ha founga leʻo tatau tuʻumaʻu. ʻE mioʻi ʻe he meʻa ko iá ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻa ʻokú ke leaʻakí. Kapau te ke faʻa tuku hake ʻo fuʻu lahi ʻa e lahi ʻo e leʻó, ʻe ʻikai nai ke lelei ʻa e olá.

ʻOku totonu ke feʻungamālie ʻa e lahi ʻo ho leʻó mo e fakamatalá. Pe ko haʻo lau ha fekau fakavavevave, hangē ko ia ʻoku maʻu ʻi he Fakahā 14:​6, 7 pe ʻi he Fakahā 18:​4, pe ko ha kupuʻi lea fakatuipau mālohi, hangē ko ia ʻoku hiki ʻi he Ekisoto 14:​13, 14, ʻoku totonu ke tuku hake feʻungamālie ʻa e lahi ʻo e leʻó. ʻI he founga tatau, kapau ʻokú ke lau ha fakahalaia mālohi mei he Tohitapú, hangē ko ia ʻoku maʻu ʻi he Selemaia 25:​27-​38, ko e ʻai ke kehekehe ʻa e lahi ʻo ho leʻó te ne ʻai ʻa e ngaahi kupuʻi lea paú ke eʻa ia ʻo māʻolunga ʻi he toengá.

Fakakaukau foki ki hoʻo taumuʻá. ʻOkú ke loto ke ueʻi hoʻo kau fanongó ke nau fai ha meʻa? ʻOkú ke loto ke ʻai ʻa e ngaahi poini tefito ʻo hoʻo malangá ke eʻa? Ko e lahi ange ʻo e leʻó, ʻi hono ngāueʻaki fakataha mo e pōtoʻí, ʻe tokoni ia ke lavaʻi ʻa e ngaahi taumuʻa ko ení. Kae kehe, ko hono tuku hake pē ʻa e lahi ʻo ho leʻó te ne tāmateʻi nai ʻa hoʻo taumuʻá. ʻO anga-fēfē? Ko e meʻa ʻokú ke leaʻakí ʻe fiemaʻu nai ki ai ʻa e māfana mo e ongoʻi kae ʻikai ko e tuku hake pē ʻa e lahi ʻo e leʻó. Te tau lāulea ki he meʻá ni ʻi he Ako 11.

ʻI hono ngāueʻaki fakataha mo e ʻiloʻiló, ko ha tō ʻi he lahi ʻo e leʻó ʻe lava ke ne langaʻi ha ʻamanaki. Ka ʻoku faʻa fiemaʻu ki ai ʻa e tuʻunga lahi ange ʻo e anga ʻo e leʻó ʻi he hili pē iá. Ko e māʻulalo ange ʻa e lahi ʻo e leʻó fakataha mo e tuku hake ʻa hono lahí ʻe lava ke ngāueʻaki ia ke fakahaaʻi ʻa e loto-moʻua pe manavahē. Ko e tuku hifo ʻa e lahi ʻo e leʻó ʻe toe ngāueʻaki nai ia ke fakahaaʻi ko e meʻa ʻoku leaʻakí ʻoku fika ua ʻa hono mahuʻingá ʻi hono fakahoa ki he meʻa ʻoku takatakai aí. Kae kehe, kapau ʻoku māʻulalo maʻu pē ʻa e lahi ʻo ho leʻó, ʻe fakahaaʻi nai ʻe he meʻá ni ʻa e veiveiua pe ko e ʻikai ha tuipau ʻi hoʻo tafaʻakí pe ʻikai ha mahuʻingaʻia moʻoni ʻi hoʻo tuʻunga-leá. ʻOku hā mahino, ʻoku fiemaʻu ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi tō mātuʻaki leʻo-siʻí fakataha mo e pōtoʻi.

Liliu Hoʻo Tuʻunga Vavé. ʻI he lea fakaʻahó, ʻoku lele fakanatula ai ʻa e ngaahi foʻi leá ʻi heʻetau fakahāhā ʻetau ngaahi fakakaukaú. ʻI heʻetau fiefiá, ʻoku tau hehema ke lea vave. ʻI he taimi ʻoku tau loto ai ke manatuʻi ʻe he niʻihi kehé ʻa e meʻa tofu pē ko ia ʻoku tau leaʻakí, ʻoku hoko ai ʻa e tuʻunga vave ʻo ʻetau leá ʻo māmālie ange.

Kae kehe, ko e kau malanga tokosiʻi ʻa ia ʻoku nau foʻou ki he ngāue he peletifōmú ʻoku nau ʻai ʻo kehekehe ʻenau tuʻunga vavé. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku nau fuʻu tokanga lahi ki heʻenau fakaleá. ʻOku hiki kotoa nai pē ia. Neongo kapau ʻoku ʻikai ke fakahoko ʻa e malangá mei ha maniusikilipi, ʻoku meimei ako maʻuloto pē nai ʻa e ngaahi foʻi leá. Ko hono olá, ko e meʻa kotoa pē ʻoku fakahoko ia ʻi ha tuʻunga vave tuʻumaʻu. Ko e ako ke malanga mei ha ʻautilainé ʻe tokoni ia ke fakatonutonu ʻa e vaivaiʻanga ko ení.

Fakaʻehiʻehi mei hono fakavaveʻi mātuʻaki fakafokifā hoʻo tuʻunga vavé he ʻoku ʻomai ai ki heʻete manatú ha pusi ʻoku luelue peá ne mahiki fakafokifā ʻi haʻane kilofi ha kulī. Pea ʻoua ʻaupito ʻe lea ʻo fuʻu vave ʻo faingataʻa ai hoʻo puʻakí.

Ke lavaʻi ʻa e kehekehe ʻi he vave hoʻo leá, ʻoua ʻe fakavave pē pea māmālie ʻi ha ngaahi vahaʻa taimi tuʻumaʻu. ʻI he ʻikai te ne fakaleleiʻi ʻa e fakamatala ʻokú ke fakahokó, ko e sīpinga fakahoko ko iá te ne toʻo ʻa e tokangá mei ai. Ko e ngaahi liliu ʻo e tuʻunga vavé ʻoku totonu ke feʻunuʻaki ia ki he meʻa ʻokú ke leaʻakí, ko e ngaahi ongo ʻo e lotó ʻokú ke loto ke fakahāʻí, pea mo hoʻo taumuʻá. Fakahoko hoʻo malangá ʻi ha tuʻunga vave lelei. Ke fakahaaʻi ha meʻa fakafiefia, lea ke toe vave ange, ʻo hangē pē ko ia te ke fai ʻi he moʻui fakaʻahó. ʻOku toe feʻungamālie eni ʻi hono fakahaaʻi ha ngaahi poini ʻoku siʻi ange hono mahuʻingá pe ʻi he talanoaʻi ha ngaahi meʻa naʻe hoko ʻa ia ʻoku ʻikai mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e ngaahi fakaikiikí. ʻE tānaki atu ʻe he meʻá ni ʻa e kehekehe pea tokoni ke ʻai hoʻo malangá ke ʻoua ʻe ongo fuʻu mamafa. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e ngaahi fakamatala mamafa angé, ngaahi poini tefitó, mo e ngaahi tumutumu ʻi he fakahokó ʻoku faʻa fiemaʻu ai ha tuʻunga māmālie ange.

ʻAi ke Kehekehe ʻa e Māʻolunga ʻo Ho Leʻó. Sioloto atu ki ha taha ʻokú ne tā ha meʻalea fakamūsika ʻi ha houa ʻe taha pe ofi nai ki ai. Lolotonga ʻa e taimi kotoa ko iá, ʻokú ne fakaongo mai ha foʻi nota pē ʻe taha—ʻo ʻuluaki leʻo-lahi, pea leʻo-siʻi, vave ʻi he taimi ʻe niʻihi pea māmālie leva. ʻOku ʻi ai ha kehekehe ʻi he lahi ʻo e leʻó pea ʻi he vavé, ka ʻi he ʻikai ha kehekehe ʻi he māʻolunga ʻo e leʻó, ʻoku ʻikai ke mātuʻaki fakamānako ʻa e “fasí.” ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻi he ʻikai ha kehekehe ʻi he māʻolunga ʻo e leʻó, ʻe ʻikai ke ongo mālie hotau leʻó ki he telingá.

Kuo pau ke fakatokangaʻi ko e ngaahi liliu ʻi he māʻolunga ʻo e leʻó ʻoku ʻikai ke ne maʻu ʻa e ola tatau ʻi he lea kotoa pē. ʻI ha lea hiki tō, hangē ko e lea faka-Siainá, ko e feliliuaki ʻi he māʻolunga ʻo e leʻó te ne liliu nai ʻa e ʻuhinga ʻo ha foʻi lea. Ka neongo ia, naʻa mo e ʻi ha lea pehē, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻe lava ke fai ʻe ha taha ke tānaki atu ai ha faikehekehe lahi ki heʻene fakamatala tala ngutú. ʻE lava ke ne ngāue ki hono fakaleleiʻi ʻa e tuʻunga ʻo hono leʻó lolotonga ia hono tauhi ʻa e tuʻunga lēvolo tatau ki he ngaahi tō kehekehe ʻo e leʻó. ʻE lava ai ke ne ʻai ʻa e ngaahi tō māʻolunga ʻo e leʻó ke māʻolunga ange pea ko e ngaahi tō māʻulaló ke māʻulalo ange.

Naʻa mo e ngaahi lea ʻoku ʻikai ke hiki toó, ko ha liliu ʻi he māʻolunga ʻo e leʻó te ne fakahaaʻi nai ha kehekehe ʻo e ngaahi fakakaukaú. Ko e fakatātaá, ko ha kiʻi hikiʻi hake ʻa e māʻolunga ʻo e leʻó fakataha mo ha hiki hake meimei tatau ʻa e lahi ʻo e leʻó ʻe ngāueʻaki nai ia ki he fakamamafaʻi ʻo e ʻuhingá. Pe ko ha liliu ʻi he māʻolunga ʻo e leʻó ʻe hoko nai ia ko ha ngaahi founga ki hono fakahaaʻi ʻa e lahí pe ko e mamaʻó. Ko ha hiki hake ʻa e māʻolunga ʻo e leʻó ʻi he ngataʻanga ʻo ha sētesi ʻe fakahaaʻi nai ai ʻoku ʻeke ha foʻi fehuʻi. ʻE fiemaʻu nai ʻi he ngaahi lea ʻe niʻihi ha tō hifo ʻi he māʻolunga ʻo e leʻó.

Ko e fiefiá mo e loto-māfaná ʻe fakahaaʻi nai ia ʻaki ha māʻolunga ange ʻo e leʻó. (ʻI ha lea hiki tō, ʻe fiemaʻu nai ai ha tuʻunga kehekehe lahi ange ʻo e leʻó.) Ko e loto-mamahí mo e loto-moʻuá ʻe fiemaʻu nai ai ha leʻo māʻulalo ange. (Pe ʻi ha lea hiki tō, ko ha tuʻunga siʻisiʻi ange ia ʻo e leʻó.) Ko e ngaahi ongo ʻoku lave ki ai hení ko e ngaahi ongo ia ʻokú ne tokoniʻi ʻa e tokotaha malangá ke ne aʻu ai ki he lotó. ʻI hoʻo loto ke fakahāhā iá, ʻoua ʻe leaʻaki pē ʻa e ngaahi foʻi leá. Ngāueʻaki ho leʻó ʻi ha founga ʻoku fakahaaʻi ai ʻokú ke toe ongoʻi ia.

Fakatoka ha Makatuʻunga. ʻOku kamata leva ʻi fē ʻa e fetūkuaki ʻo e leʻó? ʻI hono filifili ʻo e fakamatala ki hoʻo malangá. Kapau ʻoku ʻikai te ke fakakau ai ha meʻa ka ko e fakamatala pē, pe ʻikai ha toe meʻa ka ko e enginaki pē, ʻe siʻi ai ʻa e faingamālie te ke maʻu ki ha kehekehe ʻi hoʻo fakahokó. Ko ia, ʻanalaiso hoʻo ʻautilainé, pea fakapapauʻi ʻokú ke maʻu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻú ki ha malanga longomoʻui mo fakatupu-ʻilo.

Tau pehē lolotonga hoʻo malangá, ʻokú ke ongoʻi ʻa e fiemaʻu ki ha tuʻunga kehekehe lahi ange koeʻuhi ʻoku totoho hoʻo fakahokó. Ko e hā leva ʻe faí? Liliu ʻa e founga ʻo hoʻo fakamatalá. Anga-fēfē? Ko e founga ʻe taha ko e fakaava ʻa e Tohitapú, fakaafeʻi ʻa e kau fanongó ke fakaava mo haʻanautolú, pea lau ha konga Tohitapu ʻo ʻikai ko e talanoa pē. Pe liliu ha fakamatala ki ha foʻi fehuʻi, ʻo tānaki atu ki ai ha mālōlō ki ha fakamamafa. Fakahū ki ai ha fakatātā faingofua. Ko e ngaahi founga eni ʻoku ngāueʻaki ʻe he kau malanga taukeí. Kae tatau ai pē pe ko e hā ʻa e lahi ʻo hoʻo taukeí, ʻe lava ke ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau tatau ʻi hono teuteuʻi hoʻo fakamatalá.

ʻOku lava ke leaʻaki ʻo pehē ko e fetūkuaki ʻo e leʻó ʻa e meʻa fakaifo ʻo ha malanga. Kapau ʻoku ngāueʻaki ʻa e faʻahinga totonu pea ʻi he lahi totonu, te ne ʻomai ʻa e tuʻunga kakato ʻo hoʻo fakamatalá pea ʻai ia ko ha meʻa fakafiefia ki hoʻo kau fanongó.

FOUNGA KE FAI AI IÁ

  • Feʻunuʻaki ʻa e lahi ʻo e leʻó ʻi hono fakahaaʻi ʻa e ngaahi fekau fakavavevavé, tuipau mālohí pe fakahalaiaʻi. Fai ha tokanga lelei ki he ngaahi konga ʻo hoʻo malangá ʻoku fiemaʻu ai ke tuku hake ʻa e lahi ʻo e leʻó.

  • Liliu ʻa e vavé ʻaki ʻa e lea vave ange ʻi he ngaahi poini ʻoku siʻi hono mahuʻingá pea māmālie ange ʻi he ngaahi fakamatala mafatukitukí mo e ngaahi poini tefitó. Ke fakahaaʻi ʻa e fiefiá, lea vave.

  • ʻAi ke kehekehe ʻa e māʻolunga ʻo e leʻó, kapau ʻoku feʻungamālie, ke fakahaaʻi ʻa e ngaahi ongo ʻo e lotó pea aʻu ki he lotó. ʻI ha lea hiki tō, fakalahi pe fakasiʻisiʻi ʻa e tuʻunga ʻo ho leʻó.

  • ʻOku kamata ʻa e fetūkuaki ʻo e leʻó ʻi hoʻo filifili ʻa e fakamatala ki hoʻo malangá.

ONGO MEʻA KE FAI: (1) Lau kiate koe ʻa e 1 Samiuela 17:​17-​53, ʻo tokanga ki he ngaahi faingamālie ke ngāueʻaki ai ʻa e tuʻunga kehekehe feʻungamālie ʻi he lahi, vave mo e māʻolunga ʻo e leʻó. Lau leʻo-lahi leva ia ʻi ha founga ʻoku fakahaaʻi ai hoʻo ongoʻí kae ʻikai ke fuʻu tōtuʻa. Fai eni ʻi ha ngaahi taimi. (2) Ke fakatupu ʻa e ngaofengofua ʻi ho leʻó, lau leʻo-lahi ʻa e veesi 48-​51 ʻi he vave taha te ke malavá ʻo ʻikai nenu. ʻI he ʻikai liʻaki ʻa e ngaahi fehokotakí, lau tuʻo lahi ia, ʻo toutou hiki hake ʻa e vave hoʻo laú. Lau leva ʻa e fakamatala tatau ʻi he tuʻunga māmālie ʻe ala lavá, ʻo ʻai ke ʻasi mai ʻa e ngaahi ongó. Hokó, lea vave mo māmālie taufetongi kae ʻoua kuo fai ʻe ho leʻó ʻa e meʻa ʻokú ke loto ki aí.

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share