Talanoa ki he Moʻuí
Ko e Ngāue Ngaohi-Ākongá Kuó Ne Fakafuo ʻa ʻEku Moʻuí
Fakamatala fai ʻe Lynette Peters
Naʻa nau omi ke fetukutuku kimautolu. Naʻe tuʻu ha sinaipa ʻi he funga falé. Naʻe tālolo ʻa e kau sōtia tau-tahí ʻi he musié, ʻo teuteu pē ke fana. ʻI heʻemau fakavave ʻi he pongipongi Sāpate ko iá ki he helikopeta naʻe tatali maí, ko au mo hoku kaungā misinalé naʻa mau fakamālohituʻu kimautolu ke mau kei nonga ai pē. Naʻe ʻikai hano taimi kuo mau ʻi he ʻataá. ʻI he miniti ʻe hongofulu mei ai, naʻa mau malu ai ʻi ha vaka fakakautau, ʻa ia naʻe lī taula ʻo ofi ʻi he matāfangá.
ʻIHE pongipongi hono hokó, ne mau ʻiloʻi ai naʻe pomuʻi ʻe he kau angatuʻú ʻa e hōtele ne mau kumi hūfanga ai ʻi he pō ki muʻá. Ko e ngaahi taʻu ʻo e taʻemanonga fakalotofonua ʻi Siela Leoné ne fakalalahi ia ʻo hoko ko e tau lahi. Ko e kau muli kotoa pē, ʻo kau ai kimautolu, naʻe meimei pau ʻi ha fakatokanga fakavave ke mau hola mei he fonuá. Ke fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga naʻá ku ʻi he tuʻunga ai ko iá, tuku ke u kamata mei muʻa.
Naʻá ku tupu hake ʻi Kiana Pilitānia, ʻa ia naʻe ʻiloa ko Kiana talu mei he 1966. Ko ʻeku muʻaki moʻui ʻi ai ʻi he 1950 tupú naʻe nonga mo fiefia. Naʻe fakamahuʻingaʻi lahi ai ʻe he tokolahi taha ʻo e ngaahi mātuʻa tauhi fānaú ʻa e akó, pea naʻe ʻamanekina ke lelei e ako ʻa e toʻutupú. ʻOku ou manatuʻi ʻa e taimi naʻe ʻeke ai ʻe ha kalake ʻi ha pangikē ki heʻeku tamaí, “Ko e hā ʻokú ke totongi ai ʻa e paʻanga lahi pehē ki he ako ʻa hoʻo fānaú?” Naʻe tali ange ʻe he tangataʻeikí, “Ko e ako lelei taha pē ʻe ala maʻú te ne fakapapauʻi ʻenau lavameʻá.” ʻI he taimi ko iá, naʻá ne fakakaukau ai ko e ako lelei tahá ʻe maʻu ia ʻi he ngaahi ʻapiako ʻiloá. Naʻe vave e kehe ʻa ʻene fakakaukaú.
ʻI heʻeku taʻu 11, naʻe kamata ako Tohi Tapu ai ʻeku faʻeé mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻá ne ʻaʻahi mo ha kaungāʻapi ki ha Fale Fakatahaʻanga. Ko e meʻa naʻá na fanongo ai he pō ko iá naʻe fakatuipauʻi ai kia kinaua fakatouʻosi kuó na maʻu ʻa e moʻoní. Ki mui ai, naʻe fakahaaʻi ʻe heʻeku faʻeé ki ha toe kaungāʻapi ʻe taha ʻa e meʻa naʻe fai ki ai ʻa e lāuleá. Naʻe vave ʻa e ako kotoa ʻa e toko tolu ko iá mo e ongo misinale ko Daphne Harry (fakaiku Baird ki mui) mo Rose Cuffie. Teʻeki ke aʻu ki he taʻu ʻe tahá, naʻe papitaiso ai ʻa e fineʻeikí mo hono ongo kaumeʻá. ʻI he taʻu ʻe nima mei ai, naʻe mavahe ai ʻa ʻeku tamaí mei he Siasi ʻAho Fitú ʻo papitaiso ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
ʻI heʻemau kei siʻí, ko e toko ua ʻi hoku fanga tokouá pea mo au—ko e toko tolu lalahi taha ʻi he fānau ʻe toko hongofulu—naʻa mau fakamoleki ʻa e ngaahi houa fakafiefia lahi ʻi he ʻapi misinale ʻa ia naʻe nofo ai ʻa Daphne mo Rose. ʻI he ngaahi taimi ko iá naʻa mau fanongo ai ki heʻena fakamatala ki he ngaahi hokosia ʻi he malaʻe malangá. Ko e ongo misinalé ni naʻe tapua mai meia kinaua ʻa e fiefia ʻi heʻena tokanga taʻehelaʻia ki he lelei fakalaumālie ʻa e niʻihi kehé. Ko ʻena faʻifaʻitakiʻangá naʻe fakahūhū ai kiate au ʻa e holi ke hoko ko ha misinale.
Ko ia ko e hā naʻá ne tokoniʻi au ke u hanganaki tokangataha ki he ngāue fakafaifekau taimi-kakató ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi kāinga mo e kaungāako ʻa ia naʻa nau mātuʻaki tokanga kotoa ki he ako ke maʻu ha ngāue leleí? Naʻe lahi ʻaupito ʻa e ngaahi faingamālie naʻe hoko ko e fakatauele—naʻe lava ke u līʻoa au ki he ako laó, mūsiká, ako fakafaitoʻó, pe ko ha toe meʻa kehe pē. Ko e faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻa ʻeku ongo mātuʻá naʻá ne ʻomai kiate au ʻa e tataki naʻe fiemaʻú. Naʻá na ʻai e moʻoní ko ʻena meʻa, ako tōtōivi ʻa e Tohi Tapú, pea līʻoa kinaua ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ako fekauʻaki mo Sihova.a ʻIkai ko ia pē, naʻá na fakaafeʻi maʻu pē ʻa e kau faifekau taimi-kakató ki homau ʻapí. Ko e fiefia mo e fiemālie naʻe fakahāhā ʻe he fanga tuongaʻane mo e fanga tokoua ko ení naʻe fakalahiʻi ai ʻeku holi ke tuku ke fakafuo ʻeku moʻuí ʻe he ngāue ngaohi-ākongá.
Naʻá ku papitaiso ʻi hoku taʻu 15. Pea ʻi he ʻosi pē ʻeku ako he akoʻanga māʻolungá, naʻá ku hū leva ki he ngāue tāimuʻa taimi-kakató. Ko e fuofua tokotaha naʻá ku tokoniʻi ke ne fakalakalaka ʻo fakatapui mo papitaisó ko Philomena, ʻa ia naʻe ngāue ʻi ha falemahaki. Ko e fiefia he sio ki heʻene ʻofa kia Sihová naʻe ʻai ai ke mālohi ʻeku holi ke u hokohoko atu ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató. Taimi nounou mei ai, naʻe tuʻuaki mai ai kiate au ha ngāue lelei ange ʻi he ngāue fakapuleʻangá ʻa ia naʻá ku ngāue ai ko ha sekelitali. Naʻe ʻikai te u tali ia, ʻo fili ʻi hono kehé ke hokohoko atu ʻa e ngāue tāimuʻá.
Naʻá ku kei nofo pē ʻi ʻapi, pea naʻe hokohoko atu ʻa e ʻaʻahi mai ʻa e kau misinalé kia kimautolú. He fiefia ē ko au he fanongo ki heʻenau ngaahi hokosiá! Naʻe ʻai ʻe he meʻá ni kotoa ke mālohi ʻa ʻeku holi ke hoko ko ha misinalé, neongo naʻe hā ngali heʻikai ʻaupito malava. Ko e kau misinalé ʻi he taimi ko iá mo e lolotongá ni ʻoku kei vaheʻi kinautolu ki Kiana. ʻI he ʻaho ʻe taha ʻi he 1969, naʻá ku ʻohovale ai kae fiefia ʻi hono maʻu ha fakaafe ke u kau ki he Akoʻanga Tohi Tapu Taua Leʻo ko Kiliatí ʻi Brooklyn, Niu ʻIoke.
Ko ha Vāhenga-Ngāue Naʻe ʻIkai Te U ʻAmanekina
Naʻe ʻi ai ʻa e kau ako ʻe toko 54 mei he fonua ʻe 21 ʻi he kalasi hono 48 ʻi Kiliatí. Ko e toko 17 ʻo kimautolu ko e fanga tuofāfine taʻemali. Neongo ko e taʻu ia ʻe 37 kuohilí, ʻoku ou kei manatuʻi lelei pē ʻa e māhina ʻe nima ko iá. Naʻe lahi fau ʻa e meʻa ke akó—ʻo ʻikai ko e ngaahi moʻoni Fakatohitapú pē kae toe pehē foki ki he ngaahi fokotuʻu ʻaonga mo e faleʻi ki he moʻui ʻi he ʻamanaki ke hoko ko e kau misinalé. Ko e fakatātaá, naʻá ku ako ai ke muimui ʻi he fakahinohinó, ke mafamafatatau ʻi he fekauʻaki mo e hehema ki he ngaahi ākenga ʻo e kuongá, pea ke kītaki neongo ʻa e ngaahi tuʻunga ʻikai leleí.
Naʻe toutou fakamamafaʻi ʻe heʻeku ongo mātuʻá ʻa hono maʻu maʻu pē ʻa e fakatahá. Ko ha taha pē naʻe fakangalingali puke lahi ʻo ʻikai ke ne maʻu ʻa e fakataha ʻi he Sāpaté naʻe ʻikai fakaʻatā ia ke ne maʻu ha fakaʻaliʻali tā piano pe ko ha koniseti ʻi he pō hono hokó. Kae kehe, ʻi ha taimi he lolotonga ʻa e ʻi he Akoʻanga Kiliatí, naʻe ʻikai te u maʻu ai ʻa e ngaahi fakatahá kotoa. ʻI he efiafi Falaite ʻe taha, naʻá ku feinga ai ke fakatonuhiaʻi ʻeku liʻakí kia Don mo Dolores Adams, ko ha ongo meʻa Pēteli ʻa ia naʻá na uta au ki he ngaahi fakatahá. ʻOi, ko e lahi ʻa e homueká, ko e ngaahi līpōtí! ʻE lava fēfē ke u maʻu ʻa e Ako Fakafaifekau Fakateokalatí mo e Fakataha Ngāué? Hili haʻane fai mai ha fakaʻuhinga kiate au, naʻe pehē mai ʻe Tokoua Adams: “Tuku ke tataki koe ʻe ho konisēnisí.” Naʻá ku fai ki heʻene faleʻí pea naʻe ʻikai te u liʻaki ʻa e fakatahá ʻi he pō ko iá pe ko ha toe pō pē ʻi he hili iá. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, tuku kehe ʻa e ngaahi tuʻunga naʻe fuʻu faingataʻá, naʻe ʻikai te u fakaʻatā ha toe meʻa ke ne felei ʻa ʻeku maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané.
ʻI he kongaloto nai ʻo e teemi akó, naʻe ʻi ai ha talanoa fekauʻaki mo hono maʻu ʻemau ngaahi vāhenga-ngāué. ʻI heʻeku fakakaukaú, naʻá ku pehē maʻu pē ʻe vaheʻi au ki Kiana, ʻa ia naʻe fiemaʻu lahi ai ʻa e tokoni ʻi he ngāue fakamalangá. Fakaʻuta atu ki heʻeku ʻohovale ʻi he ʻiloʻi heʻikai te u toe foki ki aí. ʻI hono kehé, naʻe vaheʻi au ki Siela Leone, ʻAfilika Hihifo. He houngaʻia ē ko au ʻia Sihova ʻi he faifai ange pea fakahoko ʻa ʻeku holi ke hoko ko ha misinale ʻo mamaʻo mei ʻapí!
Meʻa Lahi ke Ako
Ko e “fakaʻofoʻofá” ʻa e foʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi lelei taha ʻeku ʻuluaki vakai ki Siela Leone, mo e lahi hono ngaahi foʻi māʻolungá mo hono ngaahi moʻungá, ngaahi fangaʻutá mo hono ngaahi matātahí. Neongo ia, ko e fakaʻofoʻofa moʻoni ʻo e fonua ʻAfilika Hihifo ko ení ʻoku maʻu ia ʻi hono kakaí, ʻa ia ko ʻenau ʻofá mo e anga-leleí ʻoku ʻai ai naʻa mo e kau solá ke nau ongoʻi lata. ʻOku hoko lahi eni ko e tokoni ki he kau misinale foʻoú ke nau ikuʻi ʻenau taʻelatá. Ko e kakai Siela Leoné ʻoku nau manako ke talanoa fekauʻaki mo honau anga mo e tōʻonga fakafonuá pea tautefito ki hono tokoniʻi ʻa e kau haʻu foʻoú ke nau lea faka-Kiliola, ʻa ia ko e lea fetuʻutaki anga-maheni ia ʻi he fonuá.
Ko e kakai lea faka-Kiliolá ʻoku lahi ʻaupito ʻenau ngaahi palōveepi mālié. Ko e fakatātaá, ʻoku ngāue ʻa e ngeli īkí, kae kai ʻa e ngeli lalahí, ko hono ʻuhingá ko e tokotaha tūtūʻí ʻoku ʻikai maʻu pē ko e tokotaha utú ia. He feʻungamālie ē ko hono fakamatalaʻi ʻe he meʻa ko iá ʻa e fakamaau taʻetotonu ʻoku lahi fau ʻi he māmaní!—Aisea 65:22.
Ko e ngāue fakamalangá mo e ngaohi-ākongá naʻe fakafiefia. Naʻe tātātaha ke maʻu ha taha naʻe ʻikai ke ne mahuʻingaʻia ʻi he Tohi Tapú. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, kuo tokoniʻi ai ʻe he kau misinalé mo e kau sevāniti ʻa Sihova kuo nau ngāue mai ʻi he ngaahi taʻu lahi ʻa e kakai—iiki mo e lalahi—mei he tafaʻaki kehekehe ʻo e moʻuí mo e ngaahi tupuʻanga fakamatakalí ke nau maʻu ʻa e moʻoní.
Ko Erla St. Hill, ʻa hoku ʻuluaki hoa misinalé, ko ha tokotaha ngāue taʻehelaʻia. Ko ʻene tōtōivi ʻi hono tokangaʻi ʻa hono ngaahi fatongia ʻi he ʻapi misinalé naʻe fika ua hake pē ia ki heʻene faivelenga ʻi he ngāue fakafaifekaú. Naʻá ne tokoniʻi au ke u mahinoʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi meʻa lahi, hangē ko e maheni mo e ngaahi kaungāʻapí, ʻaʻahi ki he Kau Fakamoʻoni naʻe puké mo e faʻahinga mahuʻingaʻiá, pea poupouʻi ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ki he putú ʻo ka malava. Naʻá ne toe ʻai ke maongo kiate au ʻa e mahuʻinga ʻo e ʻikai ʻaupito ke mavahe mei ha feituʻu ngāue hili ʻa e ngāue fakamalangá ʻo ʻikai tuʻu naʻa mo ha kiʻi taimi nounou, ke fakalea ki he fanga tuongaʻane mo e fanga tokoua ʻoku nofo ʻi he feituʻú. ʻI hono fai ʻo e ngaahi meʻá ni, naʻe vave ai ʻeku maʻu ʻa e ngaahi faʻē, fanga tuongaʻane, fanga tokoua, mo e ngaahi kaungāmeʻa, pea naʻe hoko ai hoku vāhenga-ngāué ko hoku ʻapi.—Maake 10:29, 30.
Naʻá ku toe feinga mālohi foki ke maʻu ha ngaahi haʻi mālohi ʻo e kaumeʻa mo e kau misinale lelei ʻa ia naʻa nau ngāue fakataha mo aú. Naʻe kau ʻi he faʻahingá ni ʻa hoku kaungā loki ko Adna Byrd, ʻa ia naʻe ngāue ʻi Siela Leone ʻi he vahaʻa ʻo e 1978 mo e 1981, mo Cheryl Ferguson, ʻa ia kuó ma kaungā loki ʻi he taʻu ʻe 24 fakamuimuí.
ʻOmai ʻe he Tau Fakalotofonuá ʻa e Ngaahi ʻAhiʻahi
ʻI he 1997, ʻi he māhina nai ʻe taha mei hono fakatapui ʻa e ngaahi fale ʻi he vaʻa foʻou ʻi Siela Leoné, naʻe fakamālohiʻi ai kimautolu ʻe he taú ke mau fetukutuku mei he fonuá, ʻo hangē ko ia naʻá ku lave ki ai ki muʻá. ʻI he taʻu ʻe ono ki muʻa ai, naʻe maongo kia kimautolu ʻa e tui ʻa e Kau Fakamoʻoni Laipīlia ʻa ia ne nau hola mai ki Siela Leone ke hao mei he tau ʻi Laipīliá. Naʻe tūʻuta mai ʻa e niʻihi ʻoku nau hala mo ha meʻa. Neongo ʻa e tuʻunga faingataʻá, naʻa nau kau he ʻaho kotoa pē ʻi he ngāue fakafaifekaú. Naʻe maongo ʻaupito e sio ki heʻenau ʻofa kia Sihova pea ki he kakaí.
ʻI he taimi ko eni ʻo ʻemau hoko tonu ko e kau kumi hūfanga ʻi he fonua ko Kiní, naʻa mau muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e fanga tokoua Laipīliá ʻo hokohoko atu ʻa e falala kia Sihova pea fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa ʻo e Puleʻangá. ʻI ha taʻu ʻe taha ki mui ai, naʻa mau malava ai ke foki ki Siela Leone, ka ʻi loto ʻi he māhina ʻe fitu, naʻe toe mapuna hake ʻa e taú pea naʻe pau ai ke mau toe fetukutuku ki Kini.
Naʻe tala mai leva ko e kau mēmipa ʻo e taha ʻo e ngaahi faʻahi ne taú kuo nau nofo ʻi homau ʻapi misinale ʻi Kissy pea ko e kotoa ʻemau ngaʻotoʻotá ne ʻave pe fakaʻauha. ʻI he ʻikai ongoʻi loto-siʻí, ne mau fakamālō pē heʻemau moʻuí. Ne siʻi e meʻa ne mau maʻú, ka naʻa mau lava pē ʻo fekuki mo ia.
Hili ʻemau fetukutuku hono uá, naʻá ku nofo ai pē ʻi Kini mo hoku kaungā lokí ʻa Cheryl. ʻI he meʻá ni naʻe fiemaʻu ai ke ma ako ʻa e lea faka-Falaniseé. Ko e niʻihi ʻo hoku kaungā misinalé ne vave ʻenau ngāueʻaki ʻa e lea faka-Falanisē ne nau akó, ʻo ʻikai ʻaupito hohaʻa ʻi heʻenau ngaahi fehālaakí. Ka kiate au, naʻá ku fehiʻa ʻi he fakakaukau atu ki he lea halá, ko ia ai naʻá ku toki lea faka-Falanisē pē ʻi he taimi naʻe mātuʻaki fiemaʻu aí. Naʻe mātuʻaki fakalotomamahi ʻaupito ia. Naʻe pau ke u fakamanatu fakaʻaho kiate au ʻa e ʻuhinga naʻá ku ʻi Kini aí—ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ʻiloʻi ʻa Sihova.
Naʻe māmālie ʻeku fakalakalaká ʻi he ako, ʻi he fanongo ki he faʻahinga ne nau poto lelei he leá, pea ʻi hono fakakau ki ai ʻa e tokoni ʻa e fānau ʻi he fakatahaʻangá, ʻa ia naʻa nau lea totonú. Naʻe hoko taʻeʻamanekina mai leva ʻa e ngaahi tokoni lelei mei he kautaha ʻa Sihová. Talu mei Sepitema 2001, mo hono ʻomai ʻi he ʻEtau Ngāue Fakafaifekau ʻo e Puleʻanga ʻa e ngaahi fokotuʻu ki hono tuʻuaki ʻo e ngaahi makasiní ʻo tānaki atu ki he ngaahi fakakaukau ki hono tuʻuaki ʻo e ʻū tohí mo e polosiuá ki he kakai ʻo e ngaahi tui fakalotu kehekehe. ʻOku ou ongoʻi loto-falala lahi ange he taimí ni ʻi heʻeku kau ʻi he ngāue fakafaifekaú, naʻa mo e taimi ʻoku ʻikai tonu mātē ai ʻeku leá.
Ko e tupu hake ʻi ha fuʻu fāmili tokolahí naʻe tokoni moʻoni ia kiate au ʻi he feʻunuʻaki ki he nofo mo e kakai tokolahí, ʻa ia ne aʻu ʻi he taimi ʻe taha ki he toko 17. Lolotonga ʻa e taʻu ʻe 37 ʻo ʻeku ngāue fakamisinalé, kuó u nofo ai mo e kau misinale kehe laka hake he toko 100. Ko ha monū ē ko ia ʻi he hoko ʻo ʻiloʻi ʻa e kakai tokolahi fau pehē, ʻa ia ʻoku nau maʻu kotoa ʻa e ngaahi angaʻitangata kehekehe neongo ia ʻoku nau ngāue kotoa fakataha mo e taumuʻa tatau! Pea ko ha meʻa fakafiefia ē ke hoko ko ha kaungāngāue mo e ʻOtuá pea ke kau ʻi he sio ki hono maʻu ʻe he kakaí ʻa e moʻoni Fakatohitapú!—1 Kolinito 3:9.
ʻI he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, kuó u tō ai mei he ngaahi meʻa lahi naʻe hoko ʻi he moʻui ʻa e ngaahi mēmipa tonu ʻo hoku fāmilí, hangē ko e mali ʻa e tokolahi taha ʻo hoku fanga tokouá mo e tuongaʻané. Pea kuo ʻikai faʻa lava ke u sio ki heʻenau fānaú ʻo hangē ko ʻeku fakaʻamú. Kuo hoko ia ko ha feilaulau kiate au pea ki hoku fāmilí, ʻa ia kuo nau fakalototoʻaʻi taʻesiokita au ke u nofo maʻu ʻi heʻeku ngāue fakamisinalé.
Neongo ia, ko e meʻa ko ia kuó u tō ai ʻi ʻapí, kuó u maʻu ia ʻi ha taimi ʻi he ngāue fakamisinalé. Neongo kuó u fili ke u nofo taʻemali, ʻoku tokolahi ʻeku fānau fakalaumālié, ʻo ʻikai ko e faʻahinga pē kuó u ako Tohi Tapu mo iá ka ko e niʻihi kehe kuó u vāofi mo kinautolu. Tānaki atu ki ai, kuó u mamata ʻi he tupu hake ʻenau fānaú ʻo mali, mo tauhi hake ʻenau fānaú tonu ʻi he hala ʻo e moʻoní. Ko e niʻihi ʻo kinautolu, hangē ko aú, kuo nau fakaʻatā foki ʻa e ngāue ngaohi-ākongá ke ne fakafuo ʻenau moʻuí.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Naʻe tāimuʻa ʻeku faʻeé ʻo laka hake he taʻu ʻe 25, pea ʻi he taimi naʻe mālōlō ai ʻeku tangataʻeikí mei he ngāué, naʻá ne hoko ko ha tāimuʻa tokoni.
[Mape ʻi he peesi 15]
(Ki he konga tohi kuo ʻosi fokotuʻú, sio ki he tohi)
Naʻe vaheʻi au ki Siela Leone, ʻAfilika Hihifo
KINI
SIELA LEONE
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Ko hoku ongo tokoua naʻa mau fakamoleki ʻa e ngaahi houa fakafiefia lahi mo e kau misinalé ʻi he 1950 tupú
[Fakatātā ʻi he peesi 14]
Mo e kaungāako ʻo e kalasi hono 48 ʻi Kiliatí
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Fakatapui ʻo e ngaahi fale vaʻa ʻi Siela Leoné