TALANOA KI HE MOʻUÍ
Fakapapauʻi ke Hoko ko ha Sōtia ʻa Kalaisi
ʻI he taholo mai ʻa e ngaahi foʻi mahafú, naʻá ku hiki māmālie hake ha holoholo hinehina. Naʻe kaila mai ʻa e kau sōtia naʻa nau fana maí ke u hū ki tuʻa mei hoku toitoiʻangá. ʻI he fakaolooló, naʻá ku fakaofiofi atu kiate kinautolu, ʻo ʻikai te u ʻilo pe te u moʻui pe mate. Naʻe anga-fēfē ʻeku ʻi he tuʻunga faingataʻa ko ení?
NAʻE fanauʻi au ko e fika fitu ʻi he fānau ʻe toko valu ʻe ha ongo mātuʻa ngāue mālohi ʻi Karítsa, ko ha kolo ʻi Kalisi. Ko e taʻú ko e 1926.
ʻI he taʻu ki muʻa aí, naʻe fetaulaki ʻeku ongo mātuʻá mo John Papparizos, ko ha tokotaha faivelenga mo faʻa talanoa naʻe kau ki he Kau Ako Tohi Tapú, ʻa ia ko e hingoa ia naʻe uiʻaki ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he taimi ko iá. ʻI he maongo kiate kinaua ʻa e fakaʻuhinga lelei ʻa John mei he Tohi Tapú, naʻe kamata ke na maʻu ʻa e ngaahi fakataha ʻa e Kau Ako Tohi Tapu ʻi homau koló. Naʻe tui taʻeueʻia ʻeku fineʻeikí kia Sihova ko e ʻOtuá, pea neongo naʻe ʻikai ke ne ako lelei, naʻá ne vahevahe ʻene tuí ki he niʻihi kehé ʻi he faingamālie kotoa pē naʻá ne maʻú. Ko e meʻa fakamamahí, naʻe tokangataha ʻeku tangataʻeikí ki he taʻehaohaoa ʻa e kakaí pea faifai atu pē ʻo ʻikai te ne toe maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané.
Ko au mo e toenga ʻo e fānaú naʻa mau tupu hake ʻo fakaʻapaʻapaʻi ʻa e Tohi Tapú ka naʻe fakaleluʻi kimautolu ʻe he holi fakatalavoú. ʻI he 1939 leva, naʻe kāpui ʻe he Tau II ʻa Māmaní ʻa ʻIulope, pea naʻe fakaʻohovaleʻi ai heni kimautolu ʻi homau koló. Ko homau kaungāʻapi pea ko e kāinga ofi ʻeku tamaí, ʻa Nicolas Psarras, ko ha Fakamoʻoni ʻosi papitaiso foʻou ia, naʻe ui ki he kau sōtia Kalisí. Naʻe tala ange loto-toʻa ʻe he taʻu 20 ko Nicolas ki he kau maʻu mafai fakakautaú, “Heʻikai lava ke u kau he taú koeʻuhí ko ha sōtia au ʻa Kalaisi.” Naʻe fakamāuʻi ia ʻi ha fakamaauʻanga fakakautau pea tautea ia ki he nofo pōpula ʻi he taʻu ʻe hongofulu. Naʻa mau ʻohovale ʻaupito!
Ko e meʻa fakafiefiá, ʻi he kamataʻanga ʻo e 1941, naʻe hū taimi nounou mai ʻa e kau tau Fakatahatahá ki Kalisi pea naʻe tukuange ai ʻa Nicolas mei he nofo pōpulá. Naʻá ne foki ki Karítsa, ʻo hanga ai ʻe hoku taʻokete ko Ilias ʻo nafuiʻaki ia ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e Tohi Tapú. Naʻá ku vēkeveke ke fanongo. Hili iá, naʻe kamata ke u ako ʻa e Tohi Tapú fakataha mo Ilias mo homa tuofefine siʻisiʻi tahá, ʻa Efmorfia, pea mau maʻu maʻu pē ʻa e ngaahi fakatahá mo e Kau Fakamoʻoní. ʻI he taʻu hokó, ko e toko tolu ʻo kimautolú naʻa mau fakatapui ʻemau moʻuí kia Sihova pea papitaiso. Ki mui ai, ko e toko fā kehe ʻo ʻemau fānaú naʻa nau toe hoko ko e Kau Fakamoʻoni faitōnunga.
ʻI he 1942, ko e Fakatahaʻanga Karítsa naʻe ʻi ai ʻa e tamaiki tangata mo e tamaiki fefine kei siʻi ʻe toko hiva mei he taʻu 15 ki he 25. Naʻa mau ʻiloʻi ʻoku toka mei muʻa ʻa e ʻahiʻahi kakaha. Ke fakaivimālohiʻi kimautolú, naʻa mau fakatahataha fakataha ʻi ha taimi pē ʻe malava aí ke ako ʻa e Tohi Tapú, hiva ʻa e ngaahi hiva fakalaumālie mo e lotu. Ko hono olá, naʻe fakaivimālohiʻi ai ʻemau tuí.
Demetrius mo e ngaahi kaungāmeʻá ʻi Karítsa
TAU FAKALOTOFONUA
ʻI he ngata pē ʻa e Tau II ʻa Māmaní, naʻe angatuʻu ʻa e kau kominiusi Kalisí ki he puleʻanga Kalisí, ʻo nau kamataʻi ha tau fakalotofonua anga-kakaha. Naʻe ʻalu fano holo ʻa e kau fakafepaki Kominiusí ʻi he koló, ʻo fakamālohiʻi ʻa e kakaí ke kau ʻi heʻenau faʻahí. ʻI heʻenau ʻohofi homau koló, naʻa nau puke fakamālohi ai ʻa e Kau Fakamoʻoni kei siʻi ʻe toko tolu—Antonio Tsoukaris, Ilias, mo au. Naʻa mau kōlenga ange ko e kau Kalisitiane tuʻu-ʻatā kimautolu; ka naʻa nau fakamālohiʻi kimautolu ke laka atu ki he Moʻunga Olympus, ʻa ia ʻoku houa nai ʻe 12 mei homau koló.
Taimi nounou mei ai, naʻe fekauʻi kimautolu ʻe ha ʻōfisa kominiusi ke mau kau ʻi ha faʻahi fakafepaki. ʻI he taimi naʻa mau fakamatalaʻi ai ko e kau Kalisitiane moʻoní ʻoku ʻikai te nau faitau mo homau kaungātangatá, naʻe fau leleakiʻi atu kimautolu ʻe ha ʻōfisa ʻita tōlili ki he ʻao ʻo ha seniale. ʻI he taimi naʻa mau leaʻaki ai ʻa e meʻa tatau, naʻe tuʻutuʻuni mai ʻa e senialé, “Peʻi taki ha miuli ki he malaʻe taú ʻo fakaheka ki ai ʻa e kau laveá ʻo ʻave ki he fale mahakí.”
“Kae fēfē kapau ʻe puke kimautolu ʻe he kau sōtia ʻa e puleʻangá?” ko ʻemau talí ange ia. “ʻIkai te nau vakai mai nai ko e kau tau kimautolu?” “Peʻi ʻave ʻa e maá ki he laine taú,” ko ʻene leá ia. “Kae fēfē kapau ʻe sio mai ʻa e ʻōfisá kia kimautolu mo e miulí pea tuʻutuʻuni mai ke mau ʻave ʻa e meʻataú ki he laine taú?” ko ʻemau fakaʻuhingá atu ia. Naʻe fakakaukau lahi mo fakamātoato ʻa e senialé. Fakaʻosí, naʻá ne pehē mai: “Sai, ʻe lava moʻoni ke mou tauhi ʻa e fanga sipí! Mou nofo ʻi he moʻungá ʻo tokangaʻi ʻa e ngaahi tākangá.”
ʻI he toe fakalalahi ange ʻa e tau fakalotofonuá takatakai ʻiate kimautolú, naʻe ongoʻi ʻe he toko tolu ʻo kimautolú naʻe fakaʻatā ʻe homau konisēnisí ke mau tokangaʻi ʻa e fanga sipí. ʻI he taʻu ʻe taha ki mui ai, ko Ilias, ʻa e foha lahi tahá, naʻe fakaʻatā ke ne foki ki ʻapi ʻo tokangaʻi ʻemau fineʻeiki uitoú. Naʻe puke ʻa Antonio pea naʻe tukuange ia. Kae kehe, naʻá ku kei nofo pōpula pē.
Lolotonga iá, naʻe fakaofiofi mai ʻa e kau tau Kalisí ki he kau kominiusí. Ko e kulupu naʻa nau puke aú naʻa nau hola ʻi he ʻotu moʻungá ki he kaungāʻapi ʻo ʻAlipēniá. ʻI he ofi atu ki he kauʻāfonuá, naʻa mau fakatokangaʻi hake kuo ʻātakaiʻi kimautolu ʻe he kau sōtia Kalisí. Naʻe ilifia lahi ʻa e kau angatuʻú pea nau hola. Naʻá ku toitoi ʻi ha fuʻu ʻakau naʻe holo, pea iku atu ʻo u fetaulaki mo ha kau sōtia ʻa ia naʻá ku lave ki ai ʻi he kamatá.
ʻI he taimi naʻá ku tala ange ai ki he kau sōtia Kalisí naʻe puke pōpula au ʻe he kau kominiusí, naʻa nau ʻave au ke toe fakaʻekeʻeke ʻi ha kemi fakakautau ofi ki Véroia, ʻa ia ko Pēlea ia ko ha kolo ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú. Naʻe tuʻutuʻuni mai ai ke u keli ha ngaahi luo maʻá e kau sōtiá. ʻI heʻeku fakafisí, naʻe tuʻutuʻuni mai ʻa e ʻōfisa pulé ke fakaheeʻi au ki he feituʻu fakailifia ʻo e motu ko Makrónisos (Makronisi).
MOTU FAKAILIFIA
Ko e maka vela, pakukā mo matamatakovi ʻoku ui ko Makrónisos ʻoku tuʻu ia ʻi he ʻĀtiká, ko e matāfonua ʻi he maile ʻe 30 (kilomita ʻe 50) mei ʻAtenisi. Ko e motú ʻoku maile pē ʻe valu (kilomita ʻe 13) hono lōloá pea maile ʻe 1.5 (kilomita ʻe 2.5) hono fālahí. Neongo ia, mei he 1947 ki he 1958, naʻe ʻi ai ʻa e kau pōpula laka hake ʻi he toko 100,000, kau ai ʻa e kau kominiusi longomoʻui mo huʻuhuʻu, kau fakafepaki ki he taú mo e tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoni faitōnunga ʻa Sihová.
ʻI heʻeku aʻu atu ki ai ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1949, naʻe vahevahe ʻa e kau pōpulá ki he ngaahi kemi kehekehe. Naʻe tuku au ʻi ha kemi malu fakataha mo e kakai tangata kehe ʻe lauingeau. Ko e toko 40 nai ʻo kimautolu naʻa mau mohe ʻi he falikí ʻi ha tēniti lalahi naʻe fakataumuʻa ki he toko 10. Naʻa mau inu ʻa e vai ʻuli pea lahilahi kai lenitile mo e paingani. Naʻe toe faingataʻa ange ʻa e moʻuí koeʻuhí naʻe efua mo havili maʻu pē. Ka ko e meʻa naʻe saiʻakí ko e ʻikai ke mau fetuku ʻa e maká, ʻa ia ko ha ngāue fakamamahi naʻe maumau ai ʻa e sino mo e ʻatamai ʻo e kau pōpula faingataʻaʻia tokolahi.
Fakataha mo e Kau Fakamoʻoni naʻe fakaheeʻi ki he Motu ko Makrónisos
ʻI he ʻaho ʻe taha lolotonga ʻa e luelue atu ʻi he matātahí, naʻá ku fetaulaki ai mo ha Kau Fakamoʻoni ʻe niʻihi mei he ngaahi kemi kehé. He fakafiefia ē ko ʻemau fakatahá! Ke fakaʻehiʻehi mei hono ʻiloʻí, naʻa mau fakataha ʻi ha feituʻu pē ʻe malavá. Naʻa mau toe fakapotopoto ʻi he malanga ki he kau pōpula kehé, ʻa ia naʻe hoko ha niʻihi ki mui ai ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova. Ko e ngāue ko iá mo e lotu loto-moʻoní naʻa mau mālohi fakalaumālie ai pē.
ʻI HA FŌNISE AFI
Hili ʻa e māhina ʻe hongofulu ʻo e “feinga ke liliu ʻeku fakakaukaú,” naʻe pehē ai ʻe he faʻahinga naʻa nau puke aú kuo taimi ke u tui ʻa e teunga sōtiá. ʻI heʻeku fakafisí, naʻa nau tekelele au ki he pule ʻo e kemí. Naʻá ku ʻoange ki he tangatá ha tohi, ʻoku pehē ai, “ʻOku ou loto pē ke hoko ko ha sōtia ʻa Kalaisi.” Hili hono fakamanamanaʻi aú, naʻe ʻave au ʻe he pulé ki he tokoni pulé, ko ha pīsope-pule ʻOfotokisī Kalisi ʻoku tuʻu mai mo hono teunga kakató. ʻI heʻeku tali loto-toʻa ange ʻene fehuʻí mei he Folofolá, naʻe kaila ʻita mai: “ʻAve ia mamaʻo. ʻOkú ne tuʻukāivi pē!”
ʻI he pongipongi hokó, naʻe toe tuʻutuʻuni mai ʻe he kau sōtiá ke u tui ʻa e teunga sōtiá. ʻI heʻeku fakafisí, naʻa nau tuki au mo tāʻaki ʻa e pōvaí. Naʻa nau ʻave leva au ki he falemahaki ʻi he kemí ke fakapapauʻi ʻoku ʻikai ke motu hoku ngaahi huí pea toe toho au ki hoku tēnití. Naʻe fai fakaʻaho ʻa e tōʻonga ko ení ʻi he māhina ʻe ua.
Koeʻuhí naʻe ʻikai ke u fakangaloku ʻeku tuí, naʻe faifai atu pē ʻo ʻahiʻahiʻi ʻe he kau sōtia ʻita tōlili ko ení ha founga foʻou. ʻI hono haʻi ʻe he kau sōtiá hoku nimá ki hoku tuʻá, naʻa nau tā lahi hoku laʻivaʻé ʻaki ʻa e maea. ʻI he fuʻu mamahi ko iá, naʻá ku manatuʻi ai ʻa e ngaahi lea ʻa Sīsuú: “Fiefia ē ka ko kimoutolu ʻo ka lumaʻi kimoutolu ʻe he kakaí mo fakatangaʻi kimoutolu . . . Mou fiefia mo tomeʻe, he ʻoku lahi hoʻomou totongí ʻi hēvani, he naʻe pehē ʻenau fakatangaʻi ʻa e kau palōfita naʻe ʻi muʻa ʻiate kimoutolú.” (Māt. 5:11, 12) Faifai atu pē, hili ʻa e meʻa naʻe hā ngali tuʻuloá, naʻe ʻikai te u toe ongoʻi ha meʻa.
Naʻá ku ake hake ʻi ha loki pilīsone mokoʻīʻī ʻo ʻikai ha mā, vai, pe ko ha sipi kafu. Neongo ia, naʻá ku ongoʻi nonga mo fiemālie pē. Hangē ko ia naʻe talaʻofaʻaki ʻe he Tohi Tapú, ko e “nonga ʻa e ʻOtuá” naʻá ne ‘maluʻi hoku lotó pea mo ʻeku ngaahi mafai fakaefakakaukaú.’ (Fil. 4:7) ʻI he ʻaho hokó, naʻe anga-lelei ha sōtia ʻo ne ʻomai kiate au ha mā mo e vai mo ha kote. Naʻe ʻomai leva ʻe ha sōtia ʻe taha ʻene meʻakaí maʻaku. ʻI he founga ko ení mo e founga kehe, naʻá ku ongoʻi ai ʻa e tokanga anga-ʻofa ʻa Sihová.
Naʻe vakai mai ʻa e kau maʻu mafaí kiate au ko ha tokotaha angatuʻu matengataʻa pea ʻave au ki ʻAtenisi ke hopoʻi ʻi he fakamaauʻanga fakakautaú. Naʻe tautea ai au ki he taʻu ʻe tolu ʻi he pilīsone ʻi Yíaros (Gyaros), ko ha motu ʻoku maile nai ʻe 30 (kilomita ʻe 50) ki he fakahahake ʻo Makrónisos.
“ʻE LAVA KE MAU FALALA KIATE KIMOUTOLU”
Ko e pilīsone Yíaros ko e fuʻu fale piliki lanu kulokula naʻe ʻi ai ʻa e kau pōpula fakapolitikale ʻe toko 5,000 tupu. Naʻe toe ʻi ai mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻe toko fitu, ʻa ia naʻe tuku pilīsone kotoa kinautolu ko ʻenau tuʻu-ʻatā faka-Kalisitiané. Neongo naʻe tapui ʻaupito, ko e toko fitu ʻo kimautolú naʻa mau fakatahataha fakapulipuli ʻo ako ʻa e Tohi Tapú. Naʻe aʻu ʻo mau maʻu fakafufū maʻu pē ʻa e Taua Leʻo, ʻa ia naʻa mau hiki-tatau tohi-nima ke ngāueʻaki ʻi heʻemau ngaahi akó.
ʻI he ʻaho ʻe taha lolotonga ʻemau ako fakapulipulí, naʻe ʻiloʻi ʻe ha sela ʻi he pilīsoné ʻemau fakatahatahá peá ne ʻave ʻemau ʻū tohí. Naʻe ʻave kimautolu ki he ʻōfisi ʻo e pulé, ʻo ʻamanekina ʻe toe fakalahi homau tauteá. ʻI hono kehé, naʻe pehē mai ʻe he pulé: “ʻOku mau ʻiloʻi kimoutolu, pea ʻoku mau tokaʻi homou tuʻungá. ʻOku mau ʻilo ʻe lava ke mau falala kiate kimoutolu. Foki ki he ngāué.” Naʻe aʻu ʻo ne vaheʻi ki he niʻihi ʻo kimautolu ha ngāue faingofua ange. Naʻa mau houngaʻia lahi ʻaupito. Neongo ʻemau ʻi he pilīsoné ʻoku lava ke ʻoatu ʻe heʻemau anga-tonu faka-Kalisitiané ʻa e fakahīkihiki kia Sihova.
Ko ʻemau tuʻumaʻú naʻe toe ʻomai ai ha ngaahi ola lelei. Hili hono siofi fakalelei ʻemau ʻulungaanga leleí, ko ha pōpula ʻa ia ko ha palōfesa ʻi he fiká naʻe ueʻi ia ke ne fie ʻilo fekauʻaki mo ʻenau tuí. ʻI he taimi naʻe tukuange ai kimautolu Kau Fakamoʻoní ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1951, naʻe fakaʻatā foki mo ia. Ki mui ai, naʻá ne hoko ko ha Fakamoʻoni ʻosi papitaiso pea ko ha ʻevangeliō taimi-kakato.
KEI SŌTIA PĒ
Mo hoku uaifí, ʻa Janette
Hili hono tukuange aú, naʻá ku foki ki hoku fāmilí ki Karítsa. Ki mui ai, naʻá ku hiki ki Melipoane, ʻAositelēlia fakataha mo e tokolahi ʻo e kau tangata ʻi homau fonuá. Naʻá ku fetaulaki ai mo ha tuofefine Kalisitiane lelei ko Janette peá ma mali, ʻo ma ʻohake ai ha foha mo e ʻofefine ʻe toko tolu ʻi he founga faka-Kalisitiané.
ʻI he ʻahó ni, ʻi he ʻosi hoku taʻu 90, ʻoku ou kei longomoʻui pē ko ha mātuʻa Kalisitiane. Koeʻuhí ko hoku ngaahi kafo ʻi he kuohilí, ʻoku faʻa langa ai hoku sinó mo e vaʻé, tautefito ki he hili ʻeku kau atu ki he ngāue fakamalangá. Neongo ia, ʻoku ou kei fakapapauʻi pē ke hoko ko ha ‘sōtia ʻa Kalaisi.’—2 Tīm. 2:3.