Masiva Kae Tuʻumālie—ʻOku Malava Fēfē ke Hoko Ia?
ʻI he laui senituli kuohilí naʻe lotu ai ha tangata poto ke ʻoua naʻá ne hoko ʻo masiva. Ko e hā naʻe kole pehē aí? Koeʻuhi he naʻá ne manavahē naʻa fakaʻaiʻai nai ʻe he masivá ha ngaahi fakakaukau mo e tōʻonga ʻe ngali hoko ʻo fakatuʻutāmaki ki hono vā mo e ʻOtuá. ʻOku hā mahino ʻeni mei heʻene ngaahi leá: “Fafangaʻaki au ʻa e meʻakai ʻo hoku ʻinasi; . . . naʻa ʻiloange te u masiva, ʻo kaihaʻa; pea u talakaaʻi ʻa e huafa ʻo hoku ʻOtua.”—PALOVEPI 30:8, 9.
ʻOKU ʻuhinga ʻení heʻikai malava ia ʻe ha tokotaha masiva ke tauhi anga-tonu ki he ʻOtuá? ʻIkai ʻaupito! ʻI he kotoa ʻo e hisitōliá kuo tauhi maʻu ʻe he kau sevāniti taʻefaʻalaua ʻa e ʻOtua ko Sihová ʻenau mateaki-angatonú kiate ia neongo ʻa e faingataʻa ʻoku hoko mai ʻi he masivá. Ko hono hokó leva, ʻoku ʻofa ʻa Sihova ʻi he faʻahinga ʻoku falala kiate iá pea tokonaki maʻa kinautolu.
Faʻahinga Anga-Tonu ʻo e Kuonga Muʻá
Naʻe hokosia ʻe he ʻaposetolo ko Paulá tonu ʻa e ngaahi taimi masiva. (2 Kolinito 6:3, 4) Naʻá ne toe fakamatalaʻi foki ha ‘ʻao’ ʻo e kau fakamoʻoni anga-tonu ki muʻa ʻi he Kalisitiané, ʻa ia ko e niʻihi “naʻa nau hēhētuʻu, ʻo kofu kiliʻi sipi mo kiliʻi kosi, he kuo nau masiva . . . naʻa nau nofo holo ʻi he ngaahi toafa mo e ngaahi moʻunga mo e ngaahi ʻana ʻo e fonua.”—Hepelu 11:37, 38; 12:1.
Ko e taha ʻi he faʻahinga anga-tonu ko ʻení ko e palōfita ko ʻIlaisiaá. Lolotonga ʻo ha taʻu laʻalaʻā ʻe tolu mo e konga, naʻe tokonaki maʻu pē ʻe Sihova ʻa e meʻakai maʻana. ʻUluakí, naʻe ʻai ʻe he ʻOtuá ʻa e fanga lēveni ke nau ʻomai ki he palōfitá ʻa e mā mo e kanomate. (1 Tuʻi 17:2-6) Ki mui mai, naʻe fakatolonga fakaemana ʻe Sihova ʻa e falukunga mahoaʻa mo e lolo ʻa ia naʻe fai ai ha tokonaki ʻa ha uitou maʻa ʻIlaisiā. (1 Tuʻi 17:8-16) Ko e meʻakai mātuʻaki maʻamaʻa pē naʻe ngaohí, ka naʻá ne tauhi ke moʻui ʻa e palōfitá, ko e fefiné, mo hono fohá.
Naʻe pehē pē ʻa hono fafanga ʻe Sihova ʻa e palōfita anga-tonu ko Selemaiá lolotonga ʻa e taimi faingataʻa fakaʻikonōmiká. Naʻe hao ʻa Selemaia ʻi hono ʻākoloʻi ʻe Pāpilone ʻa Selusalemá, ʻa ia ko e kakaí naʻe pau ke “nau kai ʻenau meʻakai kuo fua, ʻo kai mo e hohaʻa.” (Isikeli 4:16) Faifai atu pē, naʻe hoko ʻo fuʻu mafatukituki ʻa e hongé ʻi he koló ʻa ia naʻe kai ai ʻe he kakai fefine ʻe niʻihi ʻa e kakano ʻo ʻenau fānaú tonu. (Tangilaulau 2:20) Neongo naʻe leʻohi ʻa Selemaia koeʻuhi ko ʻene malanga taʻemanavaheé, naʻe fakapapauʻi ʻe Sihova naʻe ʻoange fakaʻaho “ha foʻi ma” kiate ia “kaeʻoua ke ʻosiʻosingamalie ʻa e ma ʻi he kolo.”—Selemaia 37:21.
Ko ia naʻe hangē ʻa Selemaia ko ʻIlaisiaá, ʻo siʻi ʻa e meʻa ke kaí. ʻOku ʻikai tala mai kiate kitautolu ʻe he ngaahi Konga Tohitapú pe ko e hā pe naʻe tuʻo lahi fēfē ʻa e kai ʻa Selemaia ʻi he hili ʻa e hala mā ʻa Selusalemá. Neongo ia, ʻoku tau ʻilo naʻe fafangaʻi ia ʻe Sihova pea naʻá ne hao ʻi he taimi fakalilifu ko ia ʻo e hongé.
ʻI he ʻahó ni ʻoku ʻi ai ʻa e honge ʻi he tapa kotoa pē ʻo e māmaní. Fakatatau ki he Ngaahi Puleʻanga Fakatahatahá, ʻoku maʻu ʻi ʻAfilika ʻa e tokanga lahi taha ki he masivá. Naʻe fakamatala ʻi ha pepa ʻa e UN naʻe tuku ange mai ki he ongoongó ʻi he 1996: “Ko e vaeua fakakātoa ʻo e kau ʻAfiliká ʻoku fakamasivaʻi.” Neongo ʻa e tupulekina ʻo e ngaahi tuʻunga fakamamahi fakaʻikonōmiká, ʻoku fakautuutu ʻa e tokolahi ʻo e kau ʻAfilika ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa e Tohitapú ʻi he moʻuí pea tauhi anga-tonu ki he ʻOtuá, ʻo tuipau te ne fafangaʻi kinautolu. Fakakaukau angé ki he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻe niʻihi mei he tafaʻaki ʻe taha ʻo hotau māmani faingataʻaʻiá.
Tauhi Maʻu ʻa e Faitotonú
Ko Maikolo,a ko ha tangata faama ia ʻoku nofo ʻi Naisīlia, mo e fānau ʻe toko ono ke tauhi. “ʻOku faingataʻa ke faitotonu ʻi he ʻikai ke ʻi ai haʻo paʻanga ke tokangaʻiʻaki ho fāmilí,” ko ʻene laú ia. “Kae kehe, ʻi he taimi ʻoku fakataueleʻi ai au ke u taʻefaitotonú, ʻoku ou fakamanatuʻi ʻa e Efeso 4:28, ʻa ia ʻoku pehē: ‘Ke ʻoua naʻa kei kaihaʻa ʻe he kaihaʻá: ka ne fakafitefitaʻa muʻa, ʻo ngaueʻaki ʻa e ongo nima ko iá ki he meʻa ʻoku leleí.’ Ko ia kapau ʻoku fakataueleʻi au, ʻoku ou ʻeke hifo pē kiate au, ‘Kuó u ngāue ki he paʻanga ko ʻení?’”
“Ko e fakatātaá,” ʻoku tānaki mai ʻe Maikolo, “ʻi heʻeku luelue atu he ʻaho ʻe taha, naʻá ku sio ki ha kato naʻe tō mei mui ʻi ha paiki. Naʻe ʻikai te u lava ʻo taʻofi ʻa e tokotaha heka paikí, ko ia naʻá ku toʻo hake ʻa e kató ʻo ʻilo naʻe fonu paʻanga! ʻI hono ngāueʻaki ʻa e fakapapauʻiʻanga ʻi he kató, naʻá ku maʻu ʻa e tokotaha ʻoku ʻaʻaná pea fakafoki kiate ia ʻa e kató.”
Tauʻi ʻo e Loto-Mafasiá
Naʻe fakamatala ha tangata ʻi ʻAfilika Tokelau: “Ko e masivá ʻoku [hangē] ia ko e hoko ʻo fihia ʻi ha luo loloto, ʻo malava ke sio hake ki he māmá mo e lue takai faʻiteliha holo ʻa e kakaí, kae ʻikai ʻi ai ha leʻo ia ke ui ki ha tokoni pe ko ha tuʻunga ke kaka hake ai.” ʻOku siʻi ha ofo ia ʻi hono faʻa ʻomai ʻe he masivá ʻa e ongoʻi loto-mafasia mo feifeitamaki! Naʻa mo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻoku nau sio nai ki he tuʻumālie ʻa e niʻihi kehé pea kamata ke fakakaukau ko e moʻui mateaki-angatonú ia ʻoku ʻikai kei taau. (Fakafehoanaki mo Sāme 73:2-13.) ʻE fakaleleiʻi fēfē nai ʻa e ngaahi ongo peheé?
Ko Pita, ko ha tangata ʻAfilika Hihifo, naʻá ne mālōlō hili ia ʻa ʻene ngāue fakapuleʻanga ʻi he taʻu ʻe 19. ʻOkú ne hokohoko atu he taimí ni fakatefito ʻi ha vāhenga mālōlō siʻisiʻi. “ʻI he ʻi ai ʻa e ngaahi taimi ʻoku ou loto-siʻi aí,” ʻoku pehē ʻe Pita, “ʻoku ou fakamanatuʻi ʻa e meʻa kuó u lau ʻi he Tohitapú mo e ngaahi tohi ʻa e Sōsaieti Taua Leʻó. Ko e fokotuʻutuʻu motuʻá ni ʻoku vave ke mole atu ia, pea ʻoku tau tatali ki ha fokotuʻutuʻu lelei ange.
“Pehē foki, ʻoku ou fakakaukau ki he 1 Pita 5:9, ʻa ia ʻoku pehē: ‘Ke mou talitekeʻi [ʻa Sētane], he tuʻu maʻumaʻuluta he tui; mo mou ʻilo ʻoku tatau ʻaupito mo e ngaahi mamahí na ʻa e ngaahi meʻa ʻoku moʻua ai homou faʻahinga ʻi mamaní.’ Ko ia ʻoku ʻikai ko au tokotaha pē ʻoku mamahi ʻi he ngaahi faingataʻá. ʻOku tokoniʻi au ʻe he ngaahi fakamanatu ko ʻení ke liʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau ʻoku fakalotosiʻi mo fakalotomafasiá.”
“Ko e taha,” ʻoku tānaki mai ʻe Pita, “ʻi he taimi naʻe ʻi he māmaní ai ʻa Sīsuú naʻá ne fai ʻa e ngaahi mana lahi, neongo ia naʻe ʻikai te ne ʻai ʻe ia ha taha ke tuʻumālie fakamatelie. Ko e hā leva ke u ʻamanekina ai ia ke ne ʻai au ke u koloaʻiá?”
Ko e Mālohi ʻo e Lotú
Ko e ʻunuʻunu ke ofi ki he ʻOtua ko Sihová ʻi he lotú ko e founga ia ʻe taha ke tauʻiʻaki ʻa e fakakaukau taʻepaú. ʻI he hoko ʻa Mele ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he 1960, naʻe liʻaki ia ʻe hono fāmilí. ʻI he taʻemali pea ʻi hono 50 tupú he taimí ni, ʻokú ne ngāvaivai pea ko e meʻa mātuʻaki siʻisiʻi pē ʻokú ne maʻu ʻi he tafaʻaki fakamatelié. Ka neongo ia, ʻokú ne faivelenga ʻi he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané.
ʻOku pehē ʻe Mele: “ʻI he taimi ʻoku ou ongoʻi loto-siʻi aí, ʻoku ou hū kia Sihova ʻi he lotu. ʻOku ou ʻiloʻi ʻe ʻikai lava ʻe ha taha ʻo tokoniʻi au ʻo lahi ange ia ʻi heʻene malavá. Kuó u ʻiloʻi ko e taimi ko ē ʻokú ke falala ai kia Sihová, ʻokú ne tokoniʻi koe. ʻOku ou fakamanatuʻi maʻu pē ʻa e ngaahi lea ʻa Tuʻi Tēvita, naʻe ʻi he Sāme 37:25: ‘Naʻá ku talavou, pea kuó u motuʻá ni: Ka kuo teʻeki te u mamata ki ha maʻoniʻoni kuo liʻaki, pe ko hono hakó ʻoku nofo ke kole meʻakai.’
“ʻOku ou toe maʻu ʻa e fakalototoʻa mei he ngaahi meʻa ʻoku hokosia ʻe he ngaahi tokoua mo e tuofāfine taʻumotuʻa ʻa ē naʻe fakamatalaʻi ʻi he Taua Leʻo. Naʻe tokoniʻi kinautolu ʻe Sihova ko e ʻOtuá, ko ia ʻoku ou ʻilo te ne hokohoko atu ʻo tokoniʻi mo au foki. ʻOkú ne tokoniʻi ʻeku kiʻi ngāue ko e fakatau fufu [ko ha meʻakai mei he mānioké], pea ʻoku ou lava ʻo maʻu ʻeku ngaahi fiemaʻu fakaʻahó. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻi he ʻikai meimei ʻi ai haʻaku paʻangá peá u fifili pe ko e hā ke faí, ʻoku fekau mai ʻe Sihova ʻa e tokotaha ʻa ia ʻokú ne foaki mai kiate au ha meʻaʻofa mo pehē, ‘Kātaki tuofefine, ʻo toʻo ʻeni.’ Kuo ʻikai teitei ʻai ʻe Sihova ke siva ʻeku ʻamanakí.”
Ko e Mahuʻinga ʻo e Ako Tohitapú
ʻOku fakamahuʻingaʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ako ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá, ko e Tohitapú, pea ʻoku ʻikai pehē ke taʻekau ai ʻa e kau masiva ʻi honau lotolotongá. Ko Sione ʻoku taʻu onongofulu, ʻoku ngāue ia ko ha tāimuʻa (ko ha tokotaha malanga taimi-kakato ʻo e Puleʻangá) pea ko ha sevāniti fakafaifekau ʻi he fakatahaʻangá. ʻOkú ne nofo ʻi ha fale fungavaka ua kuo meimei holo, fakataha mo e ngaahi fāmili ʻe 13. Ko hono lokí ko ha konga ia ʻi he hala vahaʻa loki ʻo e fungavaka ʻuluakí, ʻoku vaheʻiʻaki ia ha palaiuti. ʻOku ʻi ai ha ongo sea motuʻa ʻe ua mo ha tēpile ʻoku fokotuʻuna ai ʻa e ngaahi tohi tokoni ki he ako Tohitapú. ʻOkú ne mohe ʻi ha fala saafa.
Naʻe faʻa maʻu ʻe Sione ha tola ʻe taha ʻi he ʻaho ʻi he fakatau atu ʻa e maá, ka ʻi he taimi naʻe taʻofi ai ʻa hono hū mai ʻo e uité, naʻe mole ai ʻa e meʻa ko ʻeni naʻe maʻu moʻui mei aí. ʻOkú ne pehē: “ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku fuʻu faingataʻa ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e moʻuí, ka ʻoku ou hokohoko atu pē ʻa e tāimuʻá. Ko Sihova ia ʻokú ne fafangaʻi aú. ʻOku ou fai ha ngāue pē ʻoku lava ke u maʻú pea ʻoku ʻikai te u fakafalala ki ha taha pē ke ne tokoniʻi pe fafanga au, neongo ia ʻoku tokoni lahi ʻa e ngaahi tokoua ʻi he fakatahaʻangá. ʻOku nau tokoniʻi au ʻi he kumi ki ha ngāué pea ʻomai kiate au ʻa e ngaahi meʻaʻofa ko e paʻanga ʻi he taimi ʻe niʻihi.
“ʻOku ou tuku maʻu pē ʻa e taimi ke lau ai ʻa e Tohitapú mo e ngaahi tohi ʻa e Sōsaieti Taua Leʻó. ʻOku ou ako ʻi he ngaahi houa pongipongia ʻi he pongipongí ʻi he taimi ʻoku lōngonoa ai ʻa e falé pea lau tohi ʻi he tuʻuapō ʻi he taimi pē ʻoku ʻi ai ai haʻamau ʻuhilá. ʻOku ou ʻilo kuo pau ke hokohoko ʻeku ako fakafoʻituituí.”
Akoʻi ʻa e Fānaú ki he Moʻuí
Ko Taniela ko ha uitou ia ʻoku ʻi ai ʻene fānau ʻe toko ono. ʻI he 1985 naʻe mole ai ʻene ngāue kuó ne maʻu ʻi he taʻu ʻe 25, ka naʻá ne maʻu ha ngāue ko ha faifakatau. “ʻOku faingataʻa ʻa e moʻuí ki he fāmilí fakaʻikonōmika,” ko ʻene laú ia. “ʻI he taimi ní ʻoku lava ke mau kai tuʻo taha pē ʻi he ʻaho. ʻI he taimi ʻe taha naʻa mau taʻekai ʻi he ʻaho ʻe tolu. Naʻe malava pē ke mau inu vai ke moʻui ai.”
ʻOku ngāue ʻa Taniela ko ha mātuʻa ia ʻi he fakatahaʻangá. “ʻOku ʻikai te u teitei liʻaki ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané, pea ʻoku ou hanganaki femoʻuekina ʻi he ngaahi ngāue kuo vaheʻi mai fakateokalatí,” ko ʻene laú ia. “ʻI ha taimi pē ʻoku ʻi ai ai ha ngāue ke fai ʻi he Fale Fakatahaʻangá, ʻoku ou fakapapauʻi ke u ʻi ai. Pea ʻi he taimi ʻoku faingataʻa ai ʻa e ngaahi meʻá, ʻoku ou fakamanatuʻi ʻa e ngaahi lea ʻa Pita kia Sīsū, naʻe hiki ʻi he Sione 6:68: ‘ʻEiki, te mau ʻalú kia hai?’ Kapau ʻe tuku ʻeku tauhi ʻa Sihová, te u ʻalú ki fē? Ko e ngaahi lea ʻa Paula ʻoku tau maʻu ʻi he Loma 8:35-39 ʻokú ne toe fakafonuʻaki au ʻa e loto fakapapau koeʻuhi he ʻoku nau fakahaaʻi ʻe ʻikai ha meʻa ʻe lava ke ne fakamāvaeʻi kitautolu mei he ʻofa ʻa e ʻOtuá mo Kalaisí. Ko e fakakaukau ʻeni ʻoku ou fakahūhū ki heʻeku fānaú. ʻOku ou toutou tala kiate kinautolu kuo pau ke ʻoua naʻa mau teitei liʻaki ʻa Sihova.” Ko e faivelenga ʻa Tanielá, fakataha mo ha ako Tohitapu fakafāmili maʻu pē, kuo ʻosi ʻi ai ʻene uesia pau ʻa ʻene fānaú.
Ko ha Laumālie ʻo e Foaki Atu
ʻE pehē nai ʻe ha taha ko e faʻahinga ko ia ʻoku moʻui masiva fakaʻuliá ʻe faingataʻa ke nau ʻi ha tuʻunga ke tokoni fakapaʻanga ki hono pouaki ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e Puleʻangá. Ka ʻoku ʻikai ke pehē ia. (Fakafehoanaki mo Luke 21:1-4.) Ko e Kau Fakamoʻoni ʻe niʻihi ʻi Kana ʻa ia ko ʻenau maʻuʻanga moʻui tefitó ko e kiʻi ngoue peé ʻoku nau vaheʻi ke ngāueʻaki ʻa e konga ʻo honau kelekelé ki hono pouaki ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻI he taimi ʻoku fakatau atu ai ʻa e fua ʻo e konga ko ia ʻo honau kelekelé, ʻoku ngāueʻaki maʻataʻatā pē ʻa e paʻangá ki he taumuʻa ko iá, ʻa ia ʻoku kau ki ai ʻa e fai ʻo e ngaahi tokoni ʻi he Fale Fakatahaʻanga fakakolo ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
Ko Sōana, ko ha tāimuʻa ia ʻoku nofo ʻi ʻAfilika Lotoloto. Ke tokangaʻi ha husepāniti mamatea mo e faʻahinga kehe ke tauhi ʻe toko fā, ʻokú ne fakatau atu ʻa e mā. ʻI he taimi naʻe fiemaʻu ai ʻe he fakatahaʻanga ʻokú ne kau ki aí ha ngaahi sea ki he Fale Fakatahaʻangá, naʻe fakapapauʻi ʻe he fāmili ʻo Sōaná ke meʻaʻofaʻaki ʻa e paʻanga kotoa naʻa nau maʻú. Naʻe halaʻatā ke toe haʻanau meʻa. Kae kehe, ʻi he ʻaho hono hokó, naʻe taʻeʻamanekina ʻa e totongi mai ʻe ha tokotaha ha moʻua fuoloa, ʻo ʻoange ai kiate kinautolu ʻa e paʻanga naʻe ʻikai ʻaupito ke nau ʻamanekina te nau toe maʻu!
ʻOku fiefia ʻa Sōana pea ʻoku ʻikai ke tōtuʻa ʻene hohaʻa fekauʻaki mo e paʻangá. “ʻOku ou fakamatalaʻi ʻa hoku tuʻungá kia Sihova ʻi he lotu, peá u toki ʻalu ʻi he ngāue fakamalangá. ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku siʻi pē ʻa e ʻamanaki ki ha ngaahi taimi lelei ange ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu ní. Ka, ʻoku tau ʻilo ʻe tokonaki mai ʻa Sihova ki heʻetau ngaahi fiemaʻú.”
Fakahāhā ʻa e Ngāue Tōtōivi
ʻOku ʻiloʻi ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi heʻenau feʻofaʻakí. (Sione 13:35) ʻOku tokoniʻi ʻe kinautolu ʻoku ʻi ai ʻenau paʻangá ʻa honau kaungā Kalisitiane ʻa ē ʻoku masivá. ʻOku faʻa hoko mai ʻeni ko ha meʻaʻofa pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ko ha tokoni ke maʻu ha ngāue.
Ko Maʻake, ʻa ia ʻoku nofo ʻi Kongo, ʻoku faingataʻaʻia ia ʻi he kiliá. Kuo fakameleʻi ai hono ngaahi louhiʻi vaʻé mo e louhiʻi nimá. Ko ia ai, ke luelué naʻe fakafalala ia ki hano ongo vaʻakau tokoni. ʻI he taimi naʻe fakapapauʻi ai ʻe Maʻake ke tauhi ʻa Sihová, naʻe kamata ke ne fai ha ngaahi liliu lahi ʻi heʻene moʻuí. ʻI he ʻikai ke kolekole meʻakai ʻo hangē ko ia naʻá ne fai ki muʻá, naʻe kamata ke ne tō ʻene meʻakai pē ʻaʻana. Naʻá ne toe ngaohi foki mo e piliki ʻumea, ʻa ia naʻá ne fakatau atu.
Neongo ʻa ʻene faingataʻaʻia fakasinó, naʻe hokohoko atu pē ʻa e ngāue tōtōivi ʻa Maʻaké. Naʻe faifai atu pē ʻo ne fakatau ha konga kelekele pea langa ai ha fale feʻunga. ʻI he ʻahó ni, ʻoku hoko ʻa Maʻake ko ha mātuʻa ʻi he fakatahaʻangá pea ʻoku fakaʻapaʻapaʻi moʻoni ia ʻi he kolo ʻokú ne nofo aí. ʻI he taimi ní ʻokú ne tokoniʻi ʻa e faʻahinga kehe ʻoku masivá.
Ko e moʻoni, ʻoku meimei faingataʻa ke maʻu ha ngāue ʻi he ngaahi feituʻu lahi. Naʻe tohi ʻe ha tokotaha mātuʻa Kalisitiane ʻa ia ʻoku ngāue ʻi he taha ʻo e ngaahi ʻōfisi vaʻa ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó ʻi ʻAfilika Lotoloto: “ʻOku tokolahi ʻi heni ʻa e ngaahi tokoua ʻoku ʻikai haʻanau ngāue. ʻOku feinga ʻa e niʻihi ke kamata ʻa e ngaahi ngāue pē ʻanautolu, ka ʻoku faingataʻa ʻeni. Kuo fakaʻuhinga ʻa e tokolahi neongo te nau faingataʻaʻia, tatau ai pē pe ko e hā te nau faí, te nau fai ʻa e ngaahi feilaulau fakamatelie ke hoko ko e kau faifekau tāimuʻa. ʻI hono fai iá, ʻoku ʻilo ʻe he tokolahi ʻoku faitāpuekina ai kinautolu ʻo hulu ange ia kapau naʻe ʻi ai haʻanau ngāue vāhenga siʻisiʻi pe ʻikai ha vāhenga.”
Tokoniʻi ʻe Sihova ʻa Hono Kakaí
Naʻe lea ʻa Sīsū Kalaisi ʻo kau kiate ia tonu: “Ko e fanga fokisi ʻoku ai hanau tafu, mo e fanga manupuna ʻo e ʻatā hanau pununga; ka ko e Fanautama ʻa Tangata ʻoku ʻikai siʻa potu ke ʻolunga ki ai hono ʻulu.” (Luke 9:58) ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe tohi ʻa e ʻaposetolo ko Paulá: “Naʻa mo e houa ni, pea ʻoku ʻikai ko e toki meʻa, ʻoku mau masiva meʻakai, masiva meʻa inu, masiva kofu; ʻoku taute[a] kovia kimautolu, ʻoku mau hēhētuʻu pe.”—1 Kolinito 4:11.
Naʻe fili fakatouʻosi ʻe Sīsū mo Paula ke moʻui ʻi ha moʻui ʻoku fakangatangata ʻa hono ngaahi tuʻunga fakaʻikonōmiká koeʻuhi ke lava ʻo na tuli ke kakato ange ki heʻena ngāue fakafaifekaú. ʻOku masiva ʻa e kau Kalisitiane tokolahi ʻi he ʻaho ní koeʻuhi ko e ʻikai haʻanau toe fili kehé. Ka neongo ia, ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa e Tohitapú ʻi he moʻuí pea kumi faivelenga ke tauhi ʻa e ʻOtuá. ʻOku nau ʻiloʻi ʻoku ʻofeina lahi kinautolu ʻe Sihova ʻi heʻenau aʻusia ʻa e moʻoni ʻo e fakapapau ʻa Sīsuú: “Mou kumi muʻa ki hono puleʻanga, mo e maʻoniʻoni aʻana, pea ʻe ʻatu mo ia foki ʻa e ngāhi meʻa [fakamatelie] ko ia kotoa.” (Mātiu 6:25-33) ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni ʻa e kau sevāniti masiva ʻa e ʻOtuá “ko e tapuaki ʻa Sihova, ko ia ia ʻoku fakakoloa.”—Palovepi 10:22.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku fetongi ʻa e ngaahi hingoa ʻoku ngāueʻaki ʻi he kupu ko ʻení.
[Puha ʻi he peesi 6]
Ko Hai ʻa e “Kau Fai ki he Folofola”?
FAKATATAU ki ha savea Gallup ʻi he 1994, ʻoku “tui ki he ʻOtuá pe ko ha laumālie fakaeʻuniveesi ʻa e peseti ʻe 96 ʻo e kau ʻAmeliká.” Naʻe pehē ʻe he U.S.News & World Report, ʻoku toe “lahi ange ʻa e ngaahi siasí ʻo fakatatau ki he tokolahi ʻo e kakai ʻi he ʻIunaite Seteté ʻi ha toe puleʻanga kehe pē ʻi Māmani.” Neongo ʻa e ngaahi hā līʻoa fakalotu peheé, ʻoku pehē ʻe he tokotaha faisavea taukei ko George Gallup, Jr.: “Ko e foʻi moʻoni fakaʻaufulí, ko e tokolahi taha ʻo e kau ʻAmeliká ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa e meʻa ʻoku nau tui ki aí pe ko e hā hono ʻuhingá.”
ʻOku toe hā ʻi he ngaahi fakafuofuá ʻoku ʻi ai ha fuʻu vā mamaʻo lahi ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi tui fakalotu ʻa e kakai tokolahi mo ʻenau ngaahi tōʻongá. Hangē ko ʻení, “ʻoku pehē ʻe he kau saienisi sōsialé ko e niʻihi ʻo e ngaahi feituʻu faihia lahi taha ʻi he fonuá, ʻoku toe hoko foki ko e ngaahi feituʻu ia ʻoku mālohi taha ai ʻa hono ngāueʻaki ʻo e tui fakalotú,” ko e lau ia ʻa e tokotaha faʻutohi ko Jeffery Sheler.
ʻOku ʻikai totonu ke fai ha ofo he meʻá ni. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻi he toe foki ki he ʻuluaki senitulí, naʻe fakatokanga ʻa e ʻaposetolo ko Paulá ki he kaungā Kalisitiané ke tokanga ki he faʻahinga ko ia ʻoku “nau lau ʻoku nau ʻilo ʻa e ʻOtua, ka ʻi heʻenau ngaahi ngaue ʻoku nau fakaʻikaiʻi ia.” (Taitusi 1:16) Tānaki atu ki ai, naʻe tala ʻe Paula ki he talavou ko Tīmoté ko e “kuonga fakamui” ʻe fakaʻilongaʻiʻaki ia ʻa e kakai “ʻoku maʻu ʻa e ngeʻesi ʻo e lotu, ka kuo nau liʻaki hono kakano.”—2 Timote 3:1, 5.
Kae kehe, ko e kau Kalisitiane moʻoní, ʻoku nau fai honau lelei tahá ke muimui ʻi he tuʻutuʻuni ʻa Sīsū ke “ō, ʻo ngaohi ʻa e ngāhi kakai kotoa pe ko ʻeku kau ako.” (Mātiu 28:19) ʻI he foungá ni ʻoku nau “hoko ko e kau fai ki he folofola, ʻo ʻikai ko e kau fanongo pe.”—Semisi 1:22.
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻOku fakamahuʻingaʻi ʻa e ako Tohitapú ʻe he kakaí ʻi he māmaní takatakai