Leza a Kaisara
“Mbubo, amupe Kaisara zintu zya-Kaisara, akuli-Leza zintu zya-Leza.”—LUKA 20:25.
1. (a) Ino Jehova ulaa cuuno nzi cisumpukide? (b) Ncinzi ncotweelede kupa kuli Jehova calo ncotutakonzi kupa kuli Kaisara?
ICIINDI Jesu Kristo naakapa malailile aayo, kwakanyina kuzumbauzya kumizeezo yakwe kuti nzyayanda Leza kubabelesi Bakwe zili ambele aazili zyoonse nzyanga wayanda kulimbabo Kaisara, naa Bulelo. Jesu wakalizi kwiinda muntu uuli woonse kuti uliluzi mupailo wasintembauzyo kuli Jehova iwakuti: “Bwami bwako mbwami buteeli; bweendelezi [bulelo] bwako mbwamazyalani amazyalani.” (Intembauzyo 145:13) Ciindi Diabolosi naakasola kumupa Jesu bweendelezi bwamami aanyika, Jesu wakaingula ategwa: “Kulilembedwe kuti, Komba Jehova, Leza wako, umumanine milimo walo alike.” (Luka 4:5-8) Bukombi taakwe nobwaali kukonzya kupegwa kuli “Kaisara” pe, naba mwami wa Roma ooyo Kaisara, naa uumbi muntu muleli, naa Bulelo kubugama.
2. (a) Ino Saatani ulaa cuuno nzi cijatikizya nyika eeyi? (b) Nguni uumuzumizizye kubaa cuuno eci Saatani?
2 Jesu taakwe naakakazya pe kuti Saatani nguwakali kweelede kupa mami aanyika. Kumbele Saatani wakazoomwamba kuti “Mwami wenyika.” (Johane 12:31; 16:11) Ikuya kumamanino aamwaanda wamyaka wakusaanguna C.E., mwaapostolo Johane wakalemba kuti: “Tulizi kuti tuli bakwe Leza, nikuba kuti bantunsi boonse mba Mubi.” (1 Joni 5:19, Ci) Eeci tacaambi kuti Jehova wabulekezya bwami bwakwe bujatikizya nyika. Amuyeeye kuti Saatani, ciindi naakali kusola kupa Jesu bulelo bwamami ibwamapolitikisi, wakati: “Ndakupa bwami obu boonse . . . nkaambo ndabupegwa.” (Luka 4:6) Saatani uzumizidwe buya a Leza kubaa nguzu zyakweendelezya mami aanyika.
3. (a) Nciimo nzi mfwulumende zyamasi ncezijisi kubusyu bwa Jehova? (b) Mbuti mbotunga twati ikulibombya kumfwulumende zyanyika eyi tacaambi kulibombya kuli Saatani, leza waansi ano?
3 Ncimwi buyo abwalo Bulelo, bulaa nguzu zyakweendelezya akaambo buyo kakuti Leza uuli ngo Mwami Uulela, ulibuzumizizye kucita boobo. (Johane 19:11) Aboobo, “maami aaliwo” alakonzya kwaambwa kuti “alibikidwe kwa-Leza.” Alibikkidwe abusena bwao kweelana ambwaa andeene abweendelezi bwa Jehova bwalo buli mbobupati kampatila, ibweendelezi bwao mbusyoonto kule-kule buyo. Pesi “ngumulanda wa-Leza,” “mbibasimilimo ba-Leza,” mukuti babeleka milimo iiyandika, ikweendelezya milawo abulondo, kusubula bamucita zibi. (Ba-Roma 13:1, 4, 6) Aboobo Banakristo beelede kuteelela kuti Saatani mbwali ngomuleli uutalibonyi wanyika eyi, naa wabweende obu, ciindi nobazumina kulibombya bweelede ku Bulelo, tacaambi kuti balibombya kuli nguwe pe. Bali mukumvwida Leza. Mumwaka uuno wa 1996, Bulelo bwamapolitikisi bucili cibeela “[ca]cintu cibikwa kwa-Leza,” antela ibubambe Leza mbwazumizizye kubawo, eelyo mbobweelede kulangwa oobu kubabelesi ba Jehova baanyika.—Ba-Roma 13:2.
Babelesi ba Jehova Bansiku a Bulelo
4. Nkaambo nzi Jehova ncaakazumizya Josefa kuba walupati-pati mumfwulumende ya Egepita?
4 Mazubaayo nobwatakalinasika Bunakristo, Jehova ibamwi babelesi bakwe wakabazumizya kubeleka muzyuuno zyalupati-pati mu Malelo aamfwulumende. Mucikozyanyo, mumwaanda wamyaka wa 18 B.C.E., Josefa wakaba minista mutaanzi mu Egepita, wakali kutobela Farao wakali kulela kuciindeeco. (Matalikilo 41:39-43) Izintu zyakatobela zyakatondezya kuti Jehova nguwakabamba zintu kutegwa Josefa akonzye kucita mulimo wakufwutula ‘lunyungu lwa Abrahamu,’ antela luzubo lwakwe, kutegwa azuzikizigwe makanze Akwe. Aino tweelede kuyeeya kuti Josefa wakasambalwa buya kuya ku Egepita, alimwi akuti wakali kupona kuciindi bantu ba Leza nobatakalina kubaa Mulawo wa Musa nuuba “mulao wa-Kristo.”—Matalikilo 15:5-7; 50:19-21; Ba-Galatiya 6:2.
5. Nkaambo nzi bama Juda bakagwisidwe mumunzi ncobakalaililwa “kuleta coolwe” ku Babuloni?
5 Kwiinde myaanda yamyaka, musinsimi uusyomeka Jeremiya mulugwasyo lwamuuya wa Jehova wakaambila ba Juda bakagwisyidwe mumunzi wabo kuti kabalibombya kubaleli ciindi nobali mu Babuloni mobakatoledwe mane kabakombela aluumuno lwamunzi ooyo. Mulugwalo ndwaakabalembela wakati: “Mbuboobu Jehova wamakamu Leza wa-Israeli mbwaambila boonse batandidwe . . . Amubike myoyo yanu kukuleta coolwe kumunzi oyo nkundamulonzezya. Amukombele nguwo kuli-Jehova, nkaambo coolwe cawo ncecoolwe canu.” (Jeremiya 29:4, 7) Lyoonse bantu ba Jehova balaa kaambo kakuti “[b]ayandaule luumuno” lwabo beni alimwi alwamucisi mobakkala, kutegwa kabaangulukide ikukomba Jehova.—1 Petro 3:11.
6. Nokuba kuti bakapegwa zyuuno zyalupati-pati mumfwulumende, muunzila nzi Daniele abeenzinyina botatwe mobakakaka kujokoloka kumakani aa Mulawo wa Leza?
6 Ciindi nobakali baange ku Babuloni, Daniele abama Juda bambi basyomi botatwe ibakatoledwe buzike ku Babuloni bakalibombya kulwiiyo lwa Bulelo akuzooba babelesi bamfwulumende balupati-pati mu Babuloni. (Daniele 1:3-7; 2:48, 49) Pesi nobayiisigwa boobo, bakasalide kutalya cilyaalye kuzyakulya zyalo zyakali kunga zilabapa kutyola Mulawo oyo Jehova Leza wabo ngwaakapede kwiinda muli Musa. Eeci cakabapa kulongezyegwa. (Daniele 1:8-17) Ciindi Mwami Nebukadinezara naakaimika Cinkozya ca Bulelo, Daniele abeenzinyina botatwe ba Hebrayo kulibonya kuti bakasinikizigwa kujanika kukufwoolwa antoomwe abeendelezinyina mu Bulelo. Nokuba boobo bakakaka “kuvundama akucikotamina” cibumbwa icakali mutuni wa Bulelo. Alimwi Jehova wakabacitila bulumbu akaambo kakusyomeka kwabo. (Daniele 3:1-6, 13-28) Ncimwi buyo asunu, Bakamboni ba Jehova baliilemeka ndembela yacisi oomo mobakkala, pesi tabakabi nobacita kufwumbwa cintu cabukombi kulinjiyo.—Kulonga 20:4, 5; 1 Johane 5:21.
7. (a) Nciimo nzi cibotu Daniele ncaakasala, nokuba kuti wakalaa cuuno calupati-pati mububambe bwamfwulumende ya Babuloni? (b) Nkucinca nzi kwakacitika nokwakanjilwa muciindi ca Bunakristo?
7 Nobwakamana kuwa Bulelo bwa Babuloni, Daniele wakapegwa cuuno calupati-pati mumfwulumende yabulelo bupya ya Medo-Persia iyakatobela mu Babuloni. (Daniele 5:30, 31; 6:1-3) Pesi takwe naakalekela cuuno cakwe calupati-pati kumupa kujokoloka mukusyomeka kwakwe. Ciindi mu Bulelo nokwakaba mulawo umwi uulailila kuti akombe Mwami Dariyo muciindi ca Jehova, wakakaka. Akaambo kaceeco wakawisyilwa muli basyuumbwa, pesi Jehova wakamuvwuna. (Daniele 6:4-24) Aino eeci cakali ciindi Bunakristo nobwatakalinasika. Kuzwa lyakatalisyigwa mbungano ya Bunakristo, babelesi ba Leza bakaba “kunsi ku-Mulao wa-Kristo.” Izintu zinji zyakazumizidwe mubweende bwazintu bwaci Juda zyakayandika kuzilanga bumbi, kweelana anzila njaakali kweendelezya bantu bakwe lino Jehova.—1 Ba-Korinto 9:21; Matayo 5:31, 32; 19:3-9.
Jesu Mbwaakali Kububona Bulelo
8. Ncinzi cakacitika icitondezya kuti Jesu wakayuma kutantamuka kubaa lubazu luli loonse mumapolitikisi?
8 Ciindi Jesu Kristo naakali anyika, wakababikkila zyeelelo zisumpukide loko basikumutobela, eelyo wakakaka kubaa lubazu luli loonse mutwaambo twamapolitikisi atwalumamba. Iciindi Jesu naakamana kusanina zyuulu zyabantu zili mbozibede kabelesya zinkwa zisyoonto buyo atuswi tobile, bamaalumi ba Juda bakayanda kumujata akumucita mwami munzila yamapolitikisi. Pesi Jesu wakabatantamuka kwiinda mukupola kuya kumalundu. (Johane 6:5-15) Kumakani aaya, ibbuku lya The New International Commentary on the New Testament lyaamba kuti: “Kuciindeeco bama Juda banji bakali kupya myoyo ikulombozya kulilela mucisi, alimwi cakutadooneka bunji bwabaabo ibakaabona maleele bakali kwiide kuti ngooyu musololi uusalidwe a Leza, iweelela kabotu ikubasolweda mukulwana ba Roma. Aboobo bakalibambila kumubikka bwami.” Lilayungizya akwaamba kuti Jesu “wakabukaka cakutazumbauzya” oobu busololi bwamapolitikisi mbobakali kusola kumupa. Kwiina lugwasyo Kristo ndwaakapa kubuzangi buli boonse bwaba Juda kubweendelezi bwa Roma. Ncobeni, mane wakaambilizya acakali kuzootobela kuzanga ikwakali kuza kalwiindide lufwu lwakwe—imapenzi aataambiki kubantu ba Jerusalelmu alimwi akunyonyoonwa kwamunzi ooyo.—Luka 21:20-24.
9. (a) Mbuti Jesu mbwaakapandulula mbobwiimvwi Bwami bwakwe kweezyanya anyika eyi? (b) Mbusolozi nzi Jesu mbwaakapa basikumutobela ibujatikizya mbobeendelezyanya amfwulumende zyanyika?
9 Kakuceede buyo ciindi cisyoonto kuti afwe, Jesu wakaambila mwiiminizi wamwami wa Roma waalubazu mu Judaya kuti: “Bwami bwangu tabuli bwaansi ano, bwami bwangu nobwali bwaansi ano, abazike bangu nobandilwanina, kuti entatolwa ba-Juda. Pe, bwami bwangu tabuli bwakokuno.” (Johane 18:36) Kusikila mane Bwami bwakwe bukamanizye bulelo bwamfwulumende zyamapolitikisi, basiciiya ba Kristo balacitobela cikozyanyo cakwe. Balabumvwida bweendelezi buliwo, pesi tabanjilili pe mukukutauka kwabo kwamapolitikisi. (Daniele 2:44; Matayo 4:8-10) Jesu wakabasiila busolozi basiciiya bakwe, kaamba kuti: “Amupe Kaisara zintu zya-Kaisara, akwa-Leza zintu zya-Leza.” (Matayo 22:21) Kuciindi cimbi musule mu Makani aakwe Aamulundu, Jesu wakati: “Muntu [uuli mubweendelezi, NW] uukusungilizya kuyumuna musinzo omwe, musindikile misinzo yobile.” (Matayo 5:41) Mucibalo cisindikizya makani aaya, Jesu wakali kutondezya njiisyo yakulisungula kulibombya kuziyandika izyamumulawo, kube kubantu kube kumfwulumende niiyanda zintu zyeendelene amulawo wa Leza.—Luka 6:27-31; Johane 17:14, 15.
Banakristo a Kaisara
10. Kweelana acakaamba sikwiiya zyaciindi umwi, nciimo nzi citobela manjezeezya Ibanakristo bakusaanguna ncobakajisi kujatikizya Kaisara?
10 Aaya malailile aakosawidwe-kosawidwe akali akunooendelezya bweende bwazintu akati ka Banakristo alimwi a Bulelo. Mubbuku lyakwe litegwa The Rise of Christianity [Kusumpuka kwa Bunakristo], sikwiiya zyaciindi E. W. Barnes wakalemba kuti: “Kwamyaanda yamyaka yakatobela, kuti Munakristo wadooneka naa ncinzi ceelede kucitila Cisi, wakali kunga nkulanga kuyiisya kwa Kristo ikwakali kulemekwa. Wakali kunga ulapa mitelo: nokuminya buti kuseswa—kwalo ikwakaindila buya nobwakaamba kuwa Bwami Bwakumbo—pele Munakristo wakali kunga nkwiide kuliyumya. Alimwi wakali kunga nkuzumina kucita zimbi nziciyanda Cisi, kufwumbwa kuti taambilwi kupa Kaisara zintu zyeelede kupegwa Leza.”
11. Ino Paulo wakabalaya buti Banakristo kujatikizya kulemeka baleli?
11 Kweendelana amuzeezo oyu, noyakainda-inda buyo myaka iili 20 kafwide Kristo, imwaapostolo Paulo wakaambila Banakristo baku Roma kuti: “Bantu boonse abalibombye kumaami aacisi.” (Ba-Roma 13:1) Kwiinde myaka iili kkumi, kakusyeede buyo ciindi cisyoonto kuti aangwe lwabili akujaigwa mu Roma, Paulo wakalembela Tito kuti: “Kobayeezya kuti kabanga kabalitesya kubabetesi akubami, kabacita coonse ncobaambilwa kulimbabo, akucita cintu ciluzi coonse. Batanoosampaula muntu pe, batabi bandwane, pele ababe batontozi akuba babombe-moyo kubantu boonse.”—Tito 3:1, 2.
Kuteelela “Beendelezi” Buce-Buce
12. (a) Ino ncinzi Charles Taze Russell ncaakali kubona kuti nceciimo ciluzi ca Munakristo kujatikizya bweendeelezi bwamfwulumende? (b) Kumakani aakugwasilila lumamba, nziimo nzi ziindene-indene nzyobakasala Banakristo bananike mu Nkondo Yanyika Ya I?
12 Noliba leelyo kaindi mu 1886, Charles Taze Russell wakalemba mubbuku lyakwe litegwa The Plan of the Ages [Mulongo Waziindi] kuti: “Naba Jesu nobaba Baapostolo kwiina nobakanjilila mumilimo yabulelo munzila iili yoonse. . . . Cikombelo bakaciyiisya kumvwa milawo, akulemeka baabo balela akaambo kazyuuno zyabo, . . . ikubapa mitelo njobaitila, alimwi ccita kuti kwaba kwiimpana amulawo wa Leza (Incito 4:19; 5:29) bakali kubayiisya kutakazya mulawo uuli woonse uubikkidwe. (Rom. 13:1-7; Mt. 22:21) Jesu a Baapostolo alimwi acikombelo cakusaanguna bakali bantu bamvwa milawo, nokuba kuti bakali zandukide, alimwi teebakalaa lubazu mumfulumende zyanyika eeyi.” Eeli bbuku lyakakonzya kupandulula “baleli,” antela “maami,” mbwaamba mwaapostolo Paulo, kuti mbeendelezi bamfwulumende zyabuntu. (Baloma 13:1, Ci) Mu 1904 ibbuku litegwa The New Creation [Kulenga Kupya] lyakaamba kuti Banakristo beni-beni “beelede kujanika akati kabantu bainda kumvwa milawo kuciindi cili coonse—kutali bazangi pe, basikumulomo, kabatali batongoosi.” Bamwi eeci bakaciteelela kuti nkulibombya cakumaninina kubweendelezi bwamfwulumende, kusikila mane nokuba kukuzumina mulimo mulumamba mu Nkondo Yanyika Ya I. Pesi ibambi bakacibona kwiimpana amajwi aa Jesu aakuti: “Boonse babweza ipanga bazoovwinyaunwa kupanga.” (Matayo 26:52) Kulalibonya kuti kakacili kuyandika kusalazya kaambo aka ikakulibombya kwa Bunakristo kubeendelezi.
13. Ino nkucinca nzi mukuteelela kwabupanduluzi bwabeendelezi bwaambwa ikwakapegwa mu 1929, alimwi mbuti ooku mbukwakagwasya?
13 Mu 1929, iciindi milawo yamfwulumende ziindene-indene noyakali kutalika kukasya zintu Leza nzyalailila naa kuyanda zintu mulawo wa Leza nzyuukasya, kwakayeeyegwa kuti beendelezi baambwa ngu Jehova Leza alimwi a Jesu Kristo.a Ooku nkukwakali kuteelela kwababelesi ba Jehova muciindi cikatazya cakatobelwa Nkondo Yanyika Ya II mane kwiinda amulinjiyo kusika mu Nkondo Yakukongana, yalo yakali yakuyoowana bweelene akukkala kamulibambilide lumamba. Twalanga musule sunu, kulakonzya kwaambwa kuti nzila eeyi yakulanga zintu, mbuyakali kusumpula Jehova a Kristo wakwe kuti mbabapati kwiinda, yakabagwasya bantu ba Leza kuzumanana muciimo cakutabaa kulubazu lumwi muciindi coonse eeci cikatazya.
Kulibombya Kwakweeleka
14. Mbuti mumuni mbuwakavwula ikumunika ku Ba-Roma 13:1, 2 alimwi amagwalo eendelaamwi anjiyo mu 1962?
14 Mu 1961 New World Translation of the Holy Scriptures yakamana kulembwa. Kubambwa kwanjiyo kwakayandika kuti kuyiigwe kapati myaambo yamalembe aa Magwalo. Ibusanduluzi bwini-bwini bwamabala aabelesyedwe kutali buyo ku Ba-Roma caandaano ca 13, pele amwalo muzibalo zili mbuli Tito 3:1, 2 alimwi a 1 Petro 2:13, 17 bwakatondezya kuti ijwi lya “maami [beendelezi]” talyaambi bweendelezi Bupati Kwiinda, ibwa Jehova a Mwanaakwe Jesu, pele lyakali kwaamba bweendelezi bwamfwulumende zyabantunsi. Kumamanino aa 1962, kwakamwaigwa zibalo mu Watchtower [Ngazi Yamulindizi] izyakapa bupanduluzi buluzi ibwa Ba-Roma caandaano ca 13 alimwi zyakakasalazya kaambo kwiinda mbukakali kuteelelwa kuciindi ca C. T. Russell. Eezi zibalo zyakatondezya kuti kulibombya kwa Banakristo kubeendelezi takukonzi kuti kakumaninide pe. Kweelede kuba kwakweeleka, kakucitwa buyo nokujanika kutapa babelesi ba Leza kukazyanya amilawo ya Leza. Izibalo zyatobela mu The Watchtower zyali kukaambisya kaambo kapati aaka.b
15, 16. (a) Mbuti kuteelela kupya kujatikizya Ba-Roma caandaano ca 13 mbokwagwasya kweeleka kabotu? (b) Mmibuzyo nzi iiciyandika kwiingula?
15 Ooyu kkii wakuteelela Ba-Roma caandaano ca 13 wabagwasya bantu ba Jehova kweeleka kabotu bulemu bweelede beendelezi basimapolitikisi alimwi aciimo citazungaani pe kunjiisyo zya Magwalo izipati. (Intembauzyo 97:11; Jeremiya 3:15) Wabapa kukonzya kukulanga bweelede kuyanzana kwabo a Leza alimwi akubeleka kwabo a Bulelo. Wabasinizya kuti nokuba kuti balapa zintu zya Kaisara kuli Kaisara, batayambaali cakutapa zintu zya Leza kuli Leza.
16 Ino nzintu nzi kuzigama izya Kaisara? Nzintu nzi Bulelo nzyobunga bwalailila Banakristo izyeelede? Eeyi mibuzyo iyooingulwa mucibalo citobela.
Bupanduluzi buyungizidwe
a The Watchtower [Ngazi Yamulindizi], June 1 a 15, yamu 1929.
b Amubone The Watchtower [Nsanja Ya Olonda], November 1 a 15, December 1, 1962; November 1, 1990; February 1, 1993; July 1, 1994.
Kujanika kuti mubupanduluzi bwakwe bwa Ba-Roma caandaano ca 13, Professor F. F. Bruce ulembede kuti: “Kulalibonya muzibalo zisindikizya izyaafwaafwi, mbubonya mbuli mulizyoonse zibalo zyamalembe aabaapostolo, ikuti bulelo bukonzya buyo kulailila kuti bumvwidwe mukati kaminyinza yamulimo ngobubikkilidwe a Leza—masimpe, bulelo bulakonzya alimwi buleelede kukazigwa ciindi nobuyanda kutobelwa ooko ikweelede Leza alikke.”
Sena Inga Mwapandulula?
◻ Nkaambo nzi kulibombya kubeendelezi ncocitaambi kulibombya kuli Saatani?
◻ Ino Jesu wakali kwaalanga buti mapolitikisi aakuciindi cakwe?
◻ Ino Jesu wakabalaya buti basikumutobela kumakani aakubelekelaamwi a Kaisara?
◻ Mbuti Paulo mbwakalaya Banakristo kuti kababelekelaamwi abaleli bamasi?
◻ Mbuti kubateelela beendelezi mbokwayaambele mukwiinda kwamyaka?
[Cifwanikiso icili apeeji 10]
Iciindi Saatani naakasola kumupa nguzu zyamapolitikisi, Jesu wakakaka
[Cifwanikiso icili apeeji 10]
Russell wakalemba kuti Banakristo beni-beni “beelede kujanika akati kabantu bainda kumvwa milawo kuciindi cili coonse”