As na Em i Senisim Tingting Long Wanem Samting i Bikpela Samting
WANPELA MAN LONG BRITEN I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
Wantu tasol na gutpela krai i kamap. Krai i klia tru na i olsem i no inap pinis. Mi sanap tasol—mi no inap toktok. Jeremy i tok isi isi olsem: “Em wanpela naitingel!” Isi isi mipela i raunim ol liklik diwai bilong lukim pisin i kamapim dispela gutpela krai. Em nau, mipela i lukim wanpela pisin naitingel i gat braunpela gras i hait insait tru long ol liklik diwai. Taim mipela lusim dispela hap Jeremy i tok: “Gutpela tru yumi lukim em. Wan wan man tasol i save lukim.”
MI KAM bilong i stap wanpela de wantaim Jeremy, em wasman bilong Minsmer, em wanpela hap graun (800 hekta) bilong lukautim ol pisin long hap is tru bilong Inglan, na lain RSPB (Royal Society for the Protection of Birds) i save bosim. Long taim bilong Namba 2 Pait, Inglan i kamapim bikpela tait long nambis bilong dispela hap bilong solwara Not Si, nogut ami bilong Jemani i kam long Inglan long dispela rot. Dispela i mekim na bihain wel pitpit i kamap, na sampela kain pisin bilong ples tais i kam na putim kiau. Long 1947, ol man i kirap nogut taim 8-pela pisin avoset i putim kiau, long wanem, winim 100 yia na dispela pisin i no bin mekim olsem long Briten.
Kwiktaim lain RSPB i kisim dispela hap graun, na nau long olgeta hap em i gat nem olsem wanpela ples bilong lukautim ol pisin samting. Tru dispela hap i gat wel pitpit, tasol i gat ol liklik raunwara tu—sampela i gat sol na sampela nogat—bikpela raunwara i gat nem Skrep. Na i gat ol liklik ston olsem karanas, na ol liklik maunten wesan, na sampela ples tais, na gras, na graun malumalum, na kain kain diwai, em sampela i save lusim lip na sampela nogat. Winim 330 kain pisin i bin kam long Minsmer, na winim 100 kain i save putim kiau. Ol dispela planti kain pisin i save kam, long wanem, taim ol i lusim hap tru bilong ol bilong i go long narapela hap, ol i save flai long hap is bilong nambis. Tasol save bilong ol man i lukautim Minsmer, em tu i mekim na planti pisin i kam.
Jeremy i tok: “Mi bin kam long Minsmer long 1975, long wanem, mi save hatwok bilong mi bai i narapela kain. Kirap long 1966, pisin avoset i kamap olsem mak bilong lain RSPB. Long nau planti man i ting Minsmer i olsem nambawan ples bilong lain RSPB, na long olgeta yia inap 80,000 manmeri i save raun long en.”
Namba Wan Hatwok
Taim mipela wokabaut i go Jeremy i tok: “Skul i bin kirapim laik bilong mi long ol pisin. Long skul mi kisim save long pasim ring long lek bilong ol pisin na long skelim raun bilong ol long i go long ol narapela hap. Long 1968 samting, mi bin wok long pasim ring long lek bilong 12,000 i go inap 20,000 pisin long ol wan wan yia. Orait, Chris Mead bilong lain British Trust for Ornithology, i askim mi long i go wantaim em na sampela moa long Spen bilong mekim wok long pasim ring long lek bilong wanpela kain pisin i save flai i go na brukim bikpela ples wesan Sahara. Mipela i save mekim wok long wanpela kain blakpela umben ol rop bilong en i liklik tru, na sampela i sotpela olsem 6-pela mita, na sampela i longpela olsem 18 mita. Taim mipela hangamapim umben em i slek liklik na baksait long en ol diwai i stap, em nau, ol pisin i no save lukim umben. Ol pisin i no kisim bagarap, na taim mipela i rausim ol long umben, mipela kisim wanpela liklik ring ol i save wokim long ain monel, na mipela i pasim long wanpela lek bilong ol pisin bilong makim ol.a Man i mekim dispela wok em i mas save gut taim em i laik lusim ol pisin. Em i no save tromoi ol i go antap na ol i flai i go olsem yumi save lukim sampela taim long televisen, nogat. Em i wetim taim pisin yet i redi long i go. Pisin swif bai hangamap long klos bilong yu inap long taim em yet i redi long flai i go.
“Mi amamas tru long go long Spen na mekim dispela kain wok, na mi bin kisim 6-pela wik malolo bilong mekim. Tasol taim mi kam bek, mi no gat wok mani moa! Orait, mi tingting long mekim dispela wok mi gat bikpela laik long mekim—lukautim ol animal pisin samting, na mekim moa yet long ol pisin. Mi amamas tru taim lain RSPB i askim mi long wok wantaim ol long 1967.”
Krai Bilong Pisin i Bikpela Samting
Olsem wanem yu ken save long wanpela pisin? Sampela taim yu bai save taim yu lukim pisin, tasol krai bilong en i makim tru em i dispela kain pisin. Jeremy i gat nem olsem man i gat bikpela save long dispela samting. Saveman David Tomlinson i raitim tok olsem: Jeremy “i no save tasol long krai bilong pisin, mi ting em i save long pasin bilong ol long pulim win bilong mekim krai!”
Jeremy i tok: “Ol pisin i save toktok. Wan wan krai bilong ol i makim wanpela samting. Olsem: Taim birua i stap, ol pisin avoset na lapwing na gal na retsank—olgeta i gat narapela narapela kain krai, tasol olgeta krai i makim wankain samting tasol. ‘Foks i raun!’ Mi inap kirap long slip, harim krai bilong wanpela kain pisin na save wantu tasol foks i stap we. Tasol yumi no ken lusim tingting—ol foks tu i gat gutpela yau. Wanpela yia mipela i tingting planti i gat wanem as na ol pisin tern i no kamapim gut pikinini, tasol bihain mipela i save. Wanpela foks i raun painim ol kiau em krai bilong ol pikinini i laik brukim kiau i kamap long en. Taim em i painim kain kiau olsem, wantu em i kaikaim ol!”
Pasin Bilong Lukim Gut Ol Pisin
Long Briten, sapos wanpela man i gat save long painim ol pisin, em inap lukim 220 kain long wanpela yia. Ol man i save glasim ol kain pisin i gat wan wan tasol i stap, ol i save resis long husat inap lukim ol dispela kain pisin. Ol dispela man inap luksave long 320 kain pisin. Sapos ol i harim tok olsem wanpela kain pisin i kam long wanpela hap, wantu bai ol i go bilong lukim, maski ol i mas i go longwe. Jeremy i no save mekim olsem. Em i tok: “Bilong lukim wanpela kain pisin i gat wan wan tasol i stap, mi no ken draiv i go longwe tumas—mi bai go inap 16 kilomita tasol. I gat 3-pela kain pisin tasol mi bin raun longwe liklik bilong lukim, em wanpela natkreka, na wanpela sanpaipa, na wanpela bikpela bastat—olgeta i no stap longwe—inap 16 kilomita tasol. Mi save gut long 500 kain pisin, tasol mi save em liklik lain pisin sapos yumi tingim olgeta pisin. Olsem wanem? Yu save i gat inap olsem 9,000 kain pisin long olgeta hap?”
Taim mipela lukluk long glas bilong lukluk longwe long ples tais, Jeremy i tok: “Mi no ting mi inap kisim bikpela amamas na gutpela wok i winim amamas na wok olsem mi bin mekim insait long ol yia i go pinis, na dispela 16 yia mi bin wok long Minsmer i gutpela moa yet!” Mi lukluk stret long Jeremy na tingim wanpela stori nau tasol em i kamap long nius The Times bilong Landon. Nius i tok: “Long Minsmer em [Jeremy] i kamapim nambawan wok tru, em wok tru bilong em.” Jeremy bai lusim Minsmer. Bilong wanem em bai lusim?
Planim Pikinini na i Go Bikpela
Long moningtaim mipela i lukim narapela kain pasin tru bilong tupela pisin avoset i poroman wantaim bilong kamapim pikinini. Jeremy i tok: “Yumi no ken tru bilip long evolusen taim yumi lukim dispela kain gutpela pasin. Tasol mi tingim sampela yia i go pinis na wanpela i bin askim mi—mi bilip long God o nogat, mi bin tok: ‘Mi no save—na olsem wanem mi inap save?’ Olsem na taim wanpela i kirapim mi long stadi long Baibel, mi amamas long mekim olsem. Mi gat liklik save tasol long Baibel, olsem na mi ting, sapos mi stadi long Baibel, dispela i no inap bagarapim mi—ating em bai helpim mi. Em nau, save mi bin kisim long Baibel i as na mi bai lusim Minsmer. Bai mi kamap wanpela man bilong mekim wok bilong God long olgeta de.”
Inap 10-pela yia, Michael, em brata bilong Jeremy, em i bin mekim wok “painia.” Ol Witnes Bilong Jehova i save kolim dispela nem long ol Witnes i save mekim wok bilong God long olgeta de. Mipela i sindaun na dring ti, na Jeremy i stori long ol samting em bai mekim bilong wok wantaim brata bilong em. Jeremy i tok: “Ol wanwok bilong mi i orait long samting mi laik mekim. Lain RSPB i tingim wok mi laik mekim na ol i tingim mi. Ol i sambai long mi na ol i bin askim gavman long givim prais long mi.”
Tasol mi save sampela i bin sutim tok long Jeremy.
Mas Kisim Stretpela Tingting
Jeremy i tok: “Planti man ol i bin sambai long mi, tasol sori tru, sampela i gat tingting kranki long wok bilong mi long hia. Ol i ting nambawan samting bilong helpim man long spirit em long stap klostu long ol samting God i bin wokim, olsem lukautim ol animal pisin samting bilong bus—mekim wok bilong helpim ol dispela samting na ol i no ken bagarap. Ol i save tokim mi, dispela i olsem mi stap long paradais, olsem na bilong wanem mi laik lusim wok?
“Tru, dispela kain wok i save helpim mi long tingim God, tasol dispela wok i no wankain olsem ol samting bilong spirit. Pasin bilong tingim ol samting bilong spirit em i wanpela pasin man yet i holim, na em i no inap kisim kwik. Em i mas bung wantaim na lukautim kongrigesen Kristen, na mekim ol tok inap strongim ol man na ol yet i mas strongim em. Sampela taim mi ting mi laik mekim wankain samting Jisas i tok yumi no inap mekim—wok bilong tupela bos. Nau mi save, pasin bilong insait tru long kongrigesen Kristen i rot bilong i stap gutpela, na rot bilong mekim olsem, em wok painia!”
Ol Bikpela Samting
“No ken tingting kranki long mi. Wok wasman i gutpela wok na wok bilong amamas, maski sampela taim mi bel hevi. Olsem: Bikpela hap pipia nogut, em PCB, na marasin nogut mekuri, i wok long bagarapim dispela ples bilong ol pisin. Mipela tingting planti long dispela samting, na mipela i no save gut olsem wanem na dispela hevi i kamap, tasol mipela i ting ol maleo i bringim i kam.b Na samting mi inap mekim bilong stretim dispela hevi i liklik samting. I no gat wanpela man i olsem nambawan saveman tru bilong ol samting bilong graun. Yumi olgeta i traim traim tasol na popaia nabaut, na yumi wok long lain lain i go. Wanpela man i mas soim rot long yumi. Man bilong wokim yumi, em tasol i save olsem wanem yumi mas i stap na lukautim graun na ol planti kain samting bilong en.”
Jeremy em i tok: “Mi no dediketim laip bilong mi long Jehova bilong lukautim ol animal samting bilong bus; em yet inap mekim dispela samting. Long rot bilong Kingdom bilong em, em bai wokim rot na yumi mas lukautim gut ol animal samting bilong bus i go inap oltaim long laik bilong em. Wok bilong autim gutnius bilong Kingdom i bikpela wok mi mas mekim long nau sapos mi laik mekim gut wok bilong mi long helpim ol man.”
Nau tasol mi bungim Jeremy gen. Tripela yia i go pinis na mipela i bin amamas long dispela wanpela de long Minsmer. Long nau Jeremy i save sindaun long wanpela hap i longwe long Minsmer olsem 8-pela kilomita, em dispela ples em i save laikim tumas, na em i amamas long wok painia bilong em wantaim brata bilong em. Em i tokim mi, sampela man i hatwok yet long save olsem wanem em inap lusim wok bilong em long Minsmer. Olsem wanem? I hatwok long yu tu? I no hatwok long Jeremy—em i tingim tasol wanem ol samting i bikpela samting.
[Ol Futnot]
a Ain monel i olsem wanpela kain strongpela bras i no save ros.
b PCB em polychlorinated biphenyl, wanpela marasin nogut bilong faktori.
[Blok long pes 13]
Narapela Kain Amamas
Long olgeta 10-pela 10-pela man i harim krai bilong naitingel, wanpela tasol bai lukim, tasol ol man i harim krai bilong en, ol i no inap lusim tingting long en. Long nius The Times bilong Landon, Simon Jenkins i tok: “Em i gutpela musik tru, wanpela samting i stret olgeta.” Naitingel bai krai i go i go—i no gat malolo bilong en. Wanpela naitingel i bin krai inap 5-pela aua na 25 minit. Bilong wanem krai bilong en i narapela kain? Nek bilong naitingel inap kamapim 4-pela narapela narapela kain krai long wankain taim na i stret olgeta. Na em inap mekim olsem maski maus bilong en i no op o kaikai bilong ol pikinini bilong en i pulap long maus. Bilong wanem em i krai strong? Sampela man i lukim em i tok, em i mekim olsem bilong amamas tasol. Jenkins i tok: “Olsem wanem? I gat narapela samting long graun i winim nek bilong naitingel?”
[Kredit Lain]
Roger Wilmshurst/RSPB
[Piksa long pes 11]
Raunwara Skrep
[Kredit Lain]
Courtesy Geoff Welch
[Piksa long pes 12]
Gal i gat blakpela het
[Kredit Lain]
Courtesy Hilary & Geoff Welch
[Piksa long pes 12]
Avoset
[Piksa long pes 14]
Sanwis tern
[Piksa long pes 14]
Retsank