As na Ol Pikinini i Kamap Gutpela Soldia
YU BIN KILIM I DAI MAN? “Nogat.”
YU BIN HOLIM GAN? “Yes.”
YU BIN MAKIM GAN LONG OL MAN? “Yes.”
YU BIN SUT LONG GAN? “Yes.”
WANEM SAMTING I KAMAP? “Ol i pundaun tasol.”—Nius World Press Review, Janueri 1996.
DISPELA toktok i bin kamap namel long wanpela man i mekim wok olsem welfe na wanpela pikinini soldia long Afrika, na dispela tok i kamapim klia olsem tingting bilong dispela yangpela i paul na em i hatwok long tingim ol samting i bin kamap pinis.
Long nau long 25 kantri, ol pikinini i no winim yet 16 krismas ol i insait long ol pait. Long 1988, inap olsem 200,000 pikinini ol i insait long ol pait. Ol man i bin stiaim tingting na pasin bilong ol pikinini, olsem na ol pikinini soldia tu i save kisim nogut.
Ol i Nambawan Soldia
Long bipo, taim ol ami i pait wantaim spia na bainat, wanpela pikinini i hatwok tru long abrusim bagarap sapos wanpela man i holim kain samting olsem na pait long em. Tasol nau, ol samting bilong pait i no hevi. Long nau, sapos wanpela pikinini i holim gan—gan AK-47 ol Rasia i save wokim o gan M16 ol Amerika i save wokim—em inap pait long man.
Ol dispela kain gan i no hevi, na i no hatwok long mekim wok long ol o long lukautim ol tu. Pikinini i gat 10-pela krismas em inap rausim olgeta wan wan hap bilong wanpela gan AK-47 na putim ol hap i go bek long ples stret bilong en. Na i gat planti bilong ol dispela kain gan. Ol man i bin baim 55 milion gan AK-47. Long wanpela kantri long Afrika ol man inap baim dispela kain gan long 6 dola tasol. Na ol gan M16 tu i planti na ol man inap baim long liklik pe.
Ol pikinini i gat save long mekim wok long ol dispela kain gan, tasol i no dispela tasol i mekim na ol man i laikim pikinini soldia, nogat; i gat sampela narapela as tu. Ol i no strong long kisim pe, na wan wan tasol i save ranawe. Na ol pikinini i gat bikpela laik long amamasim ol bikman bilong ol. Ol i no pilim moa wanem pasin i stret na wanem pasin i no stret, long wanem, ol i laik dispela lain o ami i save birua long gavman na ol i insait long en olsem “famili” bilong ol, ol i mas orait long ol.
Na planti pikinini i no save pret. Wanpela man long Wes Afrika i save skelim ol samting bilong ami, em i tok: ‘I olsem tingting bilong ol pikinini long indai i narapela kain long tingting bilong ol soldia i bikpela pinis, olsem na sapos hevi i kamap na i olsem ol i no gat rot, ol i no save putim ol yet long han bilong birua.’ Wanpela manki bilong Laibiria i gat nem olsem Kepten Bilong Kilim i Dai Man, em i hambak na em i tok: “Taim ol man i bikpela pinis i baut na ranawe, mipela ol manki i bin i stap na pait.”
Maski ol manki i gutpela soldia, tingting bilong planti man i olsem, sapos ol i dai i gat planti moa bilong kisim ples bilong ol. Long wanpela pait long hap bilong Midel-Is, ol bikman bilong ami i bin givim tok long ol lain soldia i pikinini yet ol i mas go pas long ol hap graun ol birua i bin haitim ol liklik bom insait long en.
Insait Long Ami na Pasin Bilong Lain
Sampela pikinini i save insait long ol ami o ol lain bikhetman, long wanem, ol i laik raun na painim amamas. Na tu, taim hevi i kamap na ol famili i longlong nabaut, ami i olsem wanpela ples bilong ol pikinini i ken pilim olsem samting nogut i no inap painim ol, na ami i kamap olsem nambatu famili bilong ol. Wanpela lain (United Nations Children’s Fund) i tok: “Ol pikinini i bin go bikpela namel long pasin bilong pait na bagarapim man, ol i ting i no gat narapela kain sindaun, em tasol. Ol i stap wanpis, na ol i no gat papamama, na ol i pret, na ol i les na bel hevi, olsem na planti bilong ol i laik insait long pait.”
Sampela pikinini i save insait long ol ami, long wanem, ol i ting i no gat narapela samting bilong mekim. Taim kaikai i sot na bagarap i laik painim ol, ol pikinini i ting pasin bilong insait long ami, dispela tasol i rot bilong abrusim bagarap.
Sampela taim ol pikinini i ting ol i pait bilong painim gutpela sindaun, o bilong helpim lotu o lain bilong ol. Yumi ken tingim kantri Peru. Ol pikinini ol i bin subim ol long go insait long ol lain i save birua long gavman, ol i mas skul inap longpela taim long ol samting bilong daunim gavman. Tasol planti taim i no olsem ol i mas mekim olsem. Saveman Brian Milne i bin skelim ol pikinini soldia long hap bilong Saut-Is Esia, em i tok: “Planti pikinini i no gat wanpela bilip o strongpela tingting. Wanpela lain i save pulim ol na givim wok long ol.”
Tasol sampela pikinini ol i save subim ol long insait long wanpela lain bilong pait. Long taim bilong sampela pait long Afrika, sampela lain bilong pait i save go insait long ol liklik ples na mekim pait na kisim ol pikinini. Ol dispela pikinini i mas lukluk o mekim ol samting bilong givim pen long famili bilong ol na kilim ol i dai. Sampela taim ol pikinini i mas sut long gan na kilim i dai papamama bilong ol o ol i mas katim nek bilong ol. Orait, taim ol dispela manki i pret, em nau, ol i kirapim ol long pretim ol narapela man. Planti taim ol dispela pikinini, em ol i bin mekim nogut long ol, ol i save mekim ol pasin nogut i save givim bikpela pen long man na em ol pasin ol man i stap soldia longpela taim ol i no laik mekim.
Kisim Gen Sindaun Olsem Ol Narapela
Long ol dispela kain pikinini i hatwok tru long senisim sindaun bilong ol na lusim pasin bilong pait na bagarapim man. Dairekta bilong wanpela lain i gat wok long helpim ol pikinini long wanpela kantri long Wes Afrika, em i tok: ‘Ol pikinini mipela i bin helpim ol, ol i gat kain kain bikpela bel hevi. Ol i bin reipim meri, kilim i dai man, na givim bikpela pen nogut tru long man. Ol i bin givim dring o ol drak olsem mariwana long planti bilong ol dispela pikinini, na sampela taim ol i bin givim drak heroin long ol. Ol dispela samting i save bagarapim tru tingting bilong ol pikinini, em sampela bilong ol i gat 8-pela o 9-pela krismas tasol.’
Wankain samting i save kamap long Laibiria, em wanpela kantri klostu long Wes Afrika. Planti tausen tausen pikinini i save raun na pretim ol manmeri. I hatwok long ol yangpela i gat namba olsem meja na jeneral long lusim biknem bilong ol na strong wanpela gan AK-47 i save givim long ol. Wanpela man long Somalia i tok: “Sapos yu gat wanpela gan, yu inap stap laip. Sapos yu no gat wanpela gan, yu no inap stap laip.”
Planti pikinini soldia i no inap go bek long ples, long wanem, ol man bai bekim nogut long ol o famili i sakim ol. Wanpela man long Laibiria em i gat wok long helpim ol pikinini, em i tok: “Ol mama i save tokim mipela olsem, ‘Kisim em. Mipela i no laikim dispela pikinini nogut long haus bilong mipela.’ ”
Tru, planti pikinini i bin senisim sindaun bilong ol na ol i stap bel isi, tasol bilong mekim olsem ol man i stap klostu long ol, ol i mas sori tru long ol, na helpim ol, na pilim hevi bilong ol. Ol pikinini na famili bilong ol tu i gat hatwok. Wanpela man i mekim wok olsem welfe long Mosambik, em i tok: “Tingim sindaun bilong pikinini em inap kisim wanem wanem samting em i laik kisim, na em inap bosim ol narapela na tokim ol long ol samting ol i mas mekim, na skelim dispela wantaim sindaun bilong em taim em i go bek long ples. Na tingim dispela sapos pikinini i gat 17 krismas na em i no inap rit na em i no gat save long mekim wanpela wok. Em bai les tru long i stap bilong em. Em bai hatwok tru long go bek long ples na nau ol narapela i tokim em long ol samting em i mas mekim, na long kirap gen long namba wan gret long skul.”
[Blok/Piksa long pes 5]
Anwar i gat 13 krismas na em i stap long Afganistan. Em i no nupela long pait, em i bin insait long 6-pela pait. Long namba 7 pait em namba wan taim na em i kilim i dai ol man. Taim tupela soldia i stap klostu long em, em i sut long gan na kilim ol i dai, na bihain em i sutim as bilong gan i go long skin bilong ol bilong save ol i dai pinis o nogat. Taim ol i askim em, em i pilim olsem wanem long dispela samting, Anwar i tingting planti long dispela kain askim. Em i tok: “Mi amamas, long wanem, mi kilim tupela i dai.”
Long dispela wankain pait, sampela wansoldia bilong Anwar ol i bin holim 4-pela birua soldia. Ol i pasim ol long rop, na pasim laplap long ai bilong ol, na bihain ol i sutim ol. Anwar i pilim olsem wanem long dispela samting? Dispela yangpela man bilong pait i apim gras antap long wanpela ai bilong em na isi isi em i bekim tok olsem em i toktok long wanpela man i no gat save liklik: “Mi amamas.”
[Blok/Piksa long pes 6]
Em taim bilong wanpela kalabusman long Wes Afrika i ken lusim kalabus tasol hankap i stap long han bilong em na kepten bilong ami i bin lusim ol ki. Kepten i stretim dispela hevi long rot bilong wanpela manki soldia. Em i tokim manki long katim na rausim han bilong kalabusman. Manki i tok: “Taim mi driman, mi inap harim yet singaut bilong dispela man. Long olgeta taim mi save tingim em, mi bel hevi long samting mi bin mekim.”