Ol Gutpela Samting Bilong Kon
HARLIN i bin mekim wok olsem fama bilong kon long Finger Lakes, New York, long Amerika, i kam inap long sampela yia i go pinis. Taim ol pren na ol visita i kam lukim em, em i save amamas long stori long ol gutpela samting bilong kon. Lain bilong wokim nius Kirap! i singautim Harlin long stori long sampela samting bilong kon na bai ol man i ken ritim long Kirap! Na i gat sampela narapela samting tu bilong kon em bai yumi stori long en. Olsem: Kon i bin kamap long wanem hap pastaim? Olsem wanem em i go kamap long olgeta hap bilong graun? Na ol man inap mekim wanem wok long kon? Orait nau yumi ken tingim stori em Harlin i mekim long ol gutpela samting bilong kon.
Lukluk Bilong Kon i Kamapim Samting Em i Sot Long En
Harlin i tok: “Long tingting bilong mi, kon em samting i gutpela tru. Olgeta samting bilong kon, ol lip na ol wan wan sid i raunim bun bilong en, i luk naispela tru. Na tu, taim kon i wok long gro, lukluk bilong en i save tokim yu long samting em i sot long en, olsem em i sot long wara o graun i no gat gutpela gris. Ol bebi i save krai taim ol i laikim susu o kaikai, na olsem tasol, kala na mak bilong lip bilong kon bai toksave long yu long ol samting em i sot long en. Bilong kon i ken kamap gut, fama i mas save long samting ol dispela sain i makim.
“Taim kala bilong lip i retpela na pepol, dispela inap makim olsem kon i sot long mineral fosfet. Sampela narapela sain inap makim olsem kon i sot long mineral magnisiam, naitrojen, o potas. Taim fama i lukim kon, em inap save tu olsem kon i gat sik o i gat sampela kemikal i bin mekim nogut long en.
“Wankain olsem ol narapela fama bilong kon, mi tu mi save planim kon long taim bilong san, long wanem, hat bilong graun i save helpim ol sid long kru. Taim kon mi planim i gat 4-pela o 6-pela mun na i bikpela pinis, longpela bilong en i olsem 2 mita.
“Yumi inap save long ol samting bilong kon long hamas lip kon i gat. Taim kon i gat 5-pela lip, ol rop bilong en bai skelim gris bilong graun. Save kon i kisim bai makim olsem kaikai em i karim bai kamap patpela o bun nating. Kaikai bai patpela sapos i gat planti lain sid i raunim bun bilong kon. Taim kon i gat 12 i go inap 17 lip, kon i save skelim gen graun na dispela i helpim kon long makim hamas sid bai kamap long ol wan wan longpela lain. Narapela gutpela samting bilong kon, em wok bilong en long karim kaikai.”
Ol Plaua na Gras Bilong En
“Olgeta wan wan stik kon i gat wok olsem man na meri wantaim. Plaua long het bilong kon i save mekim wok olsem man. Dispela plaua i gat olsem 6,000 liklik liklik plaua long en. Ol dispela liklik liklik plaua i save kamapim planti milion hap paura, ol i kolim polen. Win i save karim ol dispela polen i go pas long ol kiau bilong ol kon i sanap klostu. Ol kiau i hait i stap aninit long skin bilong kon.
“Olsem wanem dispela polen inap kamap long ol kiau i stap hait aninit long skin bilong kon? I gat ol waitpela gras, inap olsem planti handet, i hangamap long ol wan wan kaikai bilong kon. Sapos yu bihainim wanpela gras i go daun, bai yu kamap long wanpela kiau. Wanpela gras i bilong wanpela kiau. Wanpela kiau i kamapim wanpela sid.
“Ol hap bilong gras i hangamap ausait, ol i save kisim polen. Orait nau dispela polen i salim wanpela liklik rop i go daun insait long gras bilong kamap long kiau, na nau kiau i redi long kamapim pikinini.
“Taim yu lukim sampela spes long bun bilong kon, dispela i makim olsem sampela gras i no bin kisim polen—ating ol i no bin gro kwik. Kain samting olsem inap kamap sapos graun i drai tumas. Tasol sapos fama i save gut long ol sain, em inap mekim sampela samting bilong stretim dispela hevi na bai kon i karim gut. Sapos em i no inap helpim kon long dispela taim, orait em i ken mekim long nupela gaden kon. Wanpela samting mi bin mekim bilong helpim gaden kon bilong mi long karim gut, i olsem: Wanpela yia mi save planim kon, na narapela yia mi save planim soibin. Soibin em wanpela kain bin i save givim naitrojen long graun na em samting ol liklik snek i save kaikai kon ol i no inap kaikai.
“Mi save amamas tru taim wanpela hap graun nating i kamapim ol samting i gat planti grinpela lip na bihain planti kaikai i kamap. Mi bilip tru olsem kon—wankain long olgeta narapela kaikai—em i wanpela gutpela samting tru God i bin wokim. Tasol samting mi kisim save pinis long en i liklik tasol.”
Olsem wanem? Stori bilong Harlin i bin kirapim tingting bilong yu long kisim sampela save moa long kon? Orait nau yumi ken tingim kon i bin kamap long wanem hap pastaim na ol kain kain wok ol man inap mekim long en.
Kamap Long Meksiko na i Go Long Olgeta Hap!
Kon i bin kamap long Not na Sentral na Saut Amerika, ating long Meksiko pastaim, na bihain em i go kamap long ol narapela hap. Paslain long taim bilong ol Inka bilong Peru, ol lain bilong Peru i bin lotu long wanpela god meri bilong kon i gat ol kon i raunim het bilong em olsem bilas. Wanpela man bilong raitim buk, Joseph Kastner, i tok ol Indian bilong Not na Sentral na Saut Amerika i bin “lotuim [kon] olsem samting ol god yet i bin wokim, na em samting ol i bin wokim man long en . . . I no hatwok long kamapim planti kon—wanpela stik kon tasol inap givim kaikai long man inap long wanpela de olgeta.” Tasol ol i save kaikai ol bin tu, em wanpela pasin i stap yet long Latin-Amerika.
Namba wan taim ol man bilong Yurop i kisim save long kon em long 1492, taim Christopher Columbus, em wanpela man bilong raun, i kamap long hap bilong Karibian. Pikinini man bilong Columbus, em Ferdinand, i tok papa bilong em i bin lukim wanpela kaikai “ol i kolim kon na i swit tru taim ol i boilim, kukim long paia, o memeim i kamap plaua.” Columbus i kisim sampela sid i go bek long ples, na Kastner i tok, “long yia 1550 samting, i gat kon long Spen, na long Balgeria na Teki tu. Ol man insait long wok bilong baim na salim ol slev, ol i kisim kon i go long Afrika . . . Ol wokman bilong [Ferdinand] Magellan [em wanpela man bilong Potugal i save raun] i kisim sid long Meksiko na bringim i go long Filipins na Esia.” Orait nau planti man moa i kirap long mekim wok long kon.
Long taim bilong yumi, taim yumi skelim kon, wit, na rais, wit em i namba wan bikpela kaikai, kon em i namba tu, na rais i namba 3. Dispela 3-pela kaikai em kaikai tru bilong planti man, na bilong ol animal tu, olsem bulmakau.
I gat planti kain kain kon. Long Yunaitet Stets i gat olsem 1,000 narapela narapela kain kon—ol haibrid tu i insait long dispela namba. Sampela stik kon i no longpela tumas, ol i go antap inap 60 sentimita, tasol sampela i go longpela tru, inap olsem 6 mita! Longpela bilong kaikai bilong kon em tu i narapela narapela. Sampela em 5 sentimita tasol, na sampela i longpela tru, olsem 60 sentimita. Buk Latin American Cooking i tok: “Sampela kain kon ol i groim long Saut Amerika long nau, kaikai bilong en i bikpela tru olsem ragbi bal, na longpela na braitpela bilong ol wan wan sid, em 2.5 sentimita.”
Na tu, kaikai bilong kon i gat kain kain kala. Planti em yelopela, tasol i gat retpela, blupela, pinkpela, na blakpela tu. Na sampela kon i gat mak mak long en. Taim kon i luk naispela tru, sampela i save hangamapim olsem bilas na ol i no laik kaikai.
Kain Kain Wok Bilong En
Ol i bungim kon i go long 6-pela bikpela lain: dent kon, flint kon, plaua kon, swit kon, waxy kon, na popkon. Ol i no save groim planti tumas swit kon. Swit kon em i swit tru, long wanem, i gat planti suga long en, winim ol narapela kain kon. Planti kon, inap olsem 60 pesen, em ol animal, olsem bulmakau samting, i save kaikai, na 20 pesen tasol em ol man i save kaikai. Narapela 20 pesen i bilong mekim ol narapela kain wok long en o bilong draim bilong planim gen. Tasol long ol wan wan kantri, wok ol i mekim long kon i no wankain.
I gat kain kain wok ol i mekim long kon. Ol i yusim bilong wokim glu, wanpela kain kaikai ol i kolim maionais, bia, na ol nepi bilong bebi. Na tu, ol inap wokim wanpela kain petrol long kon, ol i kolim etanol. Tasol i no dispela samting tasol, nogat. I gat planti wok moa bilong kon ol i wok long kisim save long en.
[Blok long pes 17]
Haibrid Kon
Long planti kantri ol fama bilong kon i save groim ol haibrid kon, long wanem, ol haibrid i save kamapim planti kaikai. Ol i save kamapim ol haibrid, em dent kon i wanpela bilong ol, long rot bilong maritim tupela kon i narapela narapela kain, em ol i gat ol gutpela samting bilong en bilong kamapim wanpela kain kon i gutpela tru. Tasol dispela i mekim na taim fama i laik planim nupela gaden, em i mas baim ol nupela sid bilong planim. Bilong wanem? Long wanem, sapos fama i planim sid em i bin kisim long ol haibrid kon em i bin planim bipo, kaikai i kamap bai i no planti tumas na i no inap kamap gut.
[Piksa long pes 16]
Long olgeta hap bilong graun, i gat planti handet kain kon
[Ol Kredit Lain]
Courtesy Sam Fentress
Courtesy Jenny Mealing/flickr.com