Bungim “Man Bilong Bikbus” Bilong Indonesia
WANPELA traipela animal i holimpas wanpela han bilong diwai i no strong tumas na i lukluk strong long mipela. Ai bilong mipela op tru na mipela i lukluk tasol long em. Em i no bisi long mipela, tasol mipela i kirap nogut tru. Mipela i lukluk long wanpela orangutan, em bikpela animal tru i save stap long ol diwai, na i no gat narapela animal olsem i save stap long ol diwai!
Ol orangutan i wanpela bilong ol traipela monki, kain olsem ol gorila samting. Dispela animal i save stap isi na i no laik i stap klostu long ol narapela. Em i save stap long bikbus bilong Borneo na Sumatra, tupela bikpela ailan bilong Saut-is Esia. Ol i kisim nem bilong ol long tupela tok Indonesia em orang na hutan, mining bilong en olsem “man bilong bikbus.”
Olsem wanem? Yu laik save gut moa long ol dispela bikpela retpela monki? Orait, bihainim mipela taim mipela i go raun insait tru long Borneo bilong bungim ol long asples bilong ol.
Bungim Ol Orangutan
Bilong lukim ol orangutan, mipela i go long Tanjung Puting Nesenel Pak, em ples we i gat planti animal tru. Planti tausen orangutan i stap long dispela hap na ol i nambawan samting ol man i kam lukim.
Raun bilong mipela i kirap long liklik pasis bilong Kumai, we mipela i kalap long wanpela bot em ol i wokim long diwai na i gat moto, ol kolim klotok. Taim mipela ron long wara, mipela i go insait tru long bikbus. Long arere bilong wara i gat planti nipa pam, na ol pukpuk i stap long wara i blak na i no meknais liklik. Ol narapela narapela kain nois i kamap long olgeta hap bilong bikbus, na dispela i wok long kirapim amamas bilong mipela.
Taim mipela i lusim bot, mipela i putim marasin long skin bilong sakim ol natnat na mipela i go insait long bus. Insait long sampela minit tasol, mipela i lukim namba wan orangutan—em traipela orangutan man, em pastaim mipela i bin stori long em. Longpela retpela gras bilong em i lait olsem kopa long san bilong apinun. Ol traipela masol aninit long gras bilong em i mekim na em i luk nais tru!
Ol orangutan man bilong bikbus, ol i longpela inap olsem 1.7 mita na hevi bilong ol inap 90 kilogram samting, em dabol long hevi bilong ol orangutan meri. Ol orangutan man i gat bikpela wasket, dispela i mekim na pes bilong ol i luk raunpela. Na tu, ol i gat wanpela samting long nek bilong ol i olsem bag i hangamap i go daun, ol i yusim dispela bilong mekim ol bikpela pairap na singaut. Sampela taim ol i save mekim ol strongpela krai i stap inap 5-pela minit, na ol man i stap longwe olsem 2-pela kilomita inap harim! Olsem na ol i kolim “longpela singaut”! Ol orangutan man i save singaut bilong pulim ol orangutan meri na pretim ol narapela orangutan man.
Ol i Save Stap Long Ol Diwai
Taim mipela i wokabaut i go, mipela i lukim ol orangutan i kalap i go i kam long ol diwai. Lek na han bilong ol i strong tru na i luk olsem huk—ol pinga bilong han i longpela, na ol pinga bilong lek i bikpela. Em i isi tru long ol i holim han bilong ol diwai na i no hatwok long ol i muv i go i kam na i olsem ol i no hariap liklik.
Skin kala bilong ol orangutan i wankain olsem kala bilong ol diwai, olsem na i hatwok long luksave long ol taim ol i stap long ol diwai. Tasol long graun ol i save wokabaut isi isi, na ol man inap winim ol.
Klostu long laip olgeta ol i save stap antap long ol diwai, ol narapela bikpela monki i no save mekim olsem. Long apinun taim san i laik i go daun ol i save painim wanpela han bilong diwai i luk olsem leta Y na ol i bungim ol liklik han bilong diwai samting na wokim bet antap long en—dispela bet i stap antap long ol diwai inap olsem 20 mita. Bilong ren i no ken wasim ol, sampela taim ol i save putim sampela han bilong diwai olsem rup bilong ol, em samting sampela narapela monki na ol gorila i no save mekim. Ol i save mekim olgeta dispela wok insait long 5-pela minit tasol!
Na tu, ol diwai i save kamapim nambawan gutpela kaikai bilong ol orangutan—em ol prut. Ol i save tingim gut ol samting, olsem na ol i save gut long wanem taim na long wanem hap ol i ken painim ol prut i mau. Na tu, ol i save kaikai ol lip, skin bilong diwai, ol kru bilong diwai, hani, na ol binatang. Sampela taim ol i save yusim ol stik bilong rausim hani o ol binatang long ol hul bilong ol diwai. Ol orangutan i save kaikai inap 400 narapela narapela kain kaikai!
Taim mipela i wokabaut i go moa, mipela i lukim narapela kain samting—ol orangutan i wok long kaikai banana ol i hipim i stap. Dispela ol animal i bin stap long banis bilong ol animal na bihain ol i larim ol i go bek long bikbus. Ol i no gat save long painim kaikai na lukautim ol yet olsem ol narapela orangutan i stap long bikbus i save mekim, olsem na ol i givim sampela kaikai moa long ol antap long kaikai ol yet i save painim.
Famili Laip Bilong Ol Orangutan
Mipela i lukim ol naispela liklik bebi i holimpasim ol mama bilong ol na ol liklik i pilai long graun na antap long ol diwai. Ol orangutan meri i save stap laip inap 45 yia samting. Taim ol i winim pinis 15 o 16 krismas ol i bikpela pinis, na kirap long dispela taim ol i save karim pikinini inap wanpela taim long olgeta 7-pela o 8-pela yia. Wanpela orangutan meri i save karim 3-pela pikinini tasol long laip olgeta bilong en. Dispela i mekim na ol i no save kamap planti hariap olsem sampela narapela animal.
Mama na bebi i save pas gut tru wantaim. Ol orangutan meri i save lukautim na givim skul long ol pikinini bilong ol inap 8-pela yia o moa. Long namba wan yia long laip bilong ol, ol orangutan bebi i save pas strong tru wantaim mama bilong ol. Bihain long dispela, ol bai raun, tasol ol i no go longwe tumas long mama bilong ol inap long taim mama i karim nupela bebi. Taim ol orangutan meri i kamap bikpela liklik, ol i save stap yet wantaim mama bilong ol na lukim pasin bilong mama long lukautim nupela bebi.
Tasol ol yangpela orangutan man, mama i save rausim ol taim em i karim nupela bebi. Na ol yet bai raun long bikbus em bikpela bilong en inap olsem 15 skwe kilomita o moa. Ol i save abrusim ol narapela orangutan man na ol i save bung tasol wantaim ol orangutan meri bilong kamapim pikinini.
Ol orangutan meri i save stap tasol long wanpela liklik hap bilong bikbus long laip olgeta bilong ol. Wan wan taim tasol ol i save kaikai wantaim ol narapela meri long wankain diwai, tasol long dispela taim tu ol i no save bung tumas wantaim ol narapela. Pasin bilong ol long stap longwe long ol narapela i mekim na ol i narapela kain long ol narapela monki. Tasol bilong kisim save moa long “man bilong bikbus,” i gat wanpela hap moa mipela i mas go lukim.
Ol Monki i Wok Long Pinis
Insait long nesenel pak i gat wanpela banis, nem bilong en Camp Leaky—em bilong lukautim na mekim wok painimaut long ol orangutan. Dispela banis i kisim nem long wanpela saveman, em Louis Leakey. Long dispela hap, ol orangutan i no stap longwe long ol man. Sampela bilong ol i bin kam klostu long mipela na sanap o kalap i go i kam na mekim ol stail bilong ol. Wanpela orangutan meri i bin pulim saket bilong pren bilong mi! Mipela i amamas tru long stap klostu long ol dispela naispela animal.
Tasol Camp Leakey i kamapim wanpela bikpela tok lukaut olsem: Ol orangutan i wok long pinis. Sampela saveman i ting olsem ol orangutan i stap long bikbus bai pinis insait long 10-pela yia samting. Tingim tripela bikpela hevi i wok long bagarapim ol.
Katim ol diwai. Inap olsem 80 pesen bilong bikbus em ol orangutan i save stap long en i bin lus insait long 20 yia i go pinis. Indonesia i save lusim 51 skwe kilomita bilong bikbus bilong ol insait long wanpela de. Dispela i olsem 5-pela soka fil insait long olgeta wan wan minit.
Wok hait na kilim ol. Ol man i wok long katim ol bikbus, na ol orangutan i no gat ples bilong i stap long en na i isi long ol man i kilim ol. Pe bilong bun bilong het bilong wanpela orangutan em inap olsem 70 dola (U.S.) long ol blak maket. Sampela i kilim ol orangutan, long wanem, ol i ting olsem ol i save bagarapim ol gaden kaikai, na sampela i kilim ol bilong kaikai.
Ol i salim ol. Ol i salim ol naispela bebi orangutan long ol blak maket na pe bilong ol inap olsem sampela handet i go sampela tausen dola. Ol i ting long olgeta wan wan yia ol man i save salim inap olsem 1,000 orangutan bebi.
Gavman na sampela narapela lain i traim bes long helpim ol orangutan bambai ol i no ken pinis olgeta. Ol i wok long mekim ol banis bilong lukautim ol orangutan, kamapim ol program bilong skulim ol man long no ken bagarapim ol, kamapim ol nesenel pak samting, na tambuim pasin bilong katim nating ol diwai.
Baibel i kamapim klia olsem klostu nau God bai “bagarapim ol man i bin bagarapim graun,” na em bai kamapim paradais long graun olgeta. (KTH 11:18; Aisaia. 11:4-9; Matyu 6:10) Long dispela taim, tok bilong man bilong raitim song bai kamap tru: “Olgeta diwai bilong bikbus bai i mekim song bilong amamas.” (Song 96:12, 13) Ol animal—kain olsem ol orangutan, em ol “man bilong bikbus” bilong Indonesia—ol bai stap gut na ol bai i no pret moa long ol man i wok long bagarapim ol.
[Mep long pes 15]
MALESIA
Borneo
INDONESIA
Sumatra
AUSTRALIA
[Piksa long pes 16]
Pes bilong ol orangutan man i gat bikpela wasket
[Kredit Lain long pes 16]
© imagebroker/Alamy
[Piksa long pes 17]
Ol orangutan i no hatwok long i go i kam long ol diwai, tasol long graun ol i save wokabaut isi isi
[Ol Kredit Lain long pes 17]
Top: © moodboard/Alamy; bottom: Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut
[Ol Piksa Kredit Lain long pes 15]
Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut
[Piksa Kredit Lain long pes 18]
Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut