Strongpela Banis Terezín—I No Inap Pasim Pen na Hevi
TAUN Theresienstadt (o Terezín) i stap namel long Dresden na Prague, em tupela biktaun bilong sentral Yurop. Dispela taun i gat wanpela traipela strongpela banis i go antap tru. Ol i wokim dispela banis bilong pasim ol ami bilong ol narapela kantri long kam insait long kantri na i lukautim ol manmeri long ol ples i stap klostu long dispela hap.
Josep Namba 2, em king bilong Jemani na Gavman Holi Bilong Rom, em i givim tok long ol i wokim traipela strongpela banis i raunim taun, na em i bin i stap taim ol i skelim hap bilong wokim dispela banis, na tu, long taim ol i putim ol as ston bilong wokim banis klostu long pinis bilong yia 1780. Ol i wokim dispela strongpela banis bilong givim biknem long mama bilong em, Kwin Maria Teresia, olsem na ol i givim nem Terezín long en—tokples Sek—mining bilong en, “Taun Bilong Teresia.”a Inap olsem 14,000 wokman i bin wok long dispela banis. Ol i bin pinisim planti wok insait long fopela yia.
Taim ol i pinisim olgeta wok long 1784, Terezín i stap olsem bikpela strongpela banis tru long ol hap bilong Hapsburg. Save ol ensinia i yusim bilong wokim dispela banis, em i nupela kain save long dispela taim bipo na i winim save ol i bin yusim bilong wokim ol kain bikpela samting olsem. Tasol paslain long dispela wok i pinis olgeta, ol kain stail na pasin bilong ol ami long mekim ol wok i bin senis wantu.
Taim ol birua i kam insait long wanpela kantri, ol no moa go raunim haus bilong king. Ol i save go raunim ol ples i stap klostu na bagarapim na stilim ol samting bilong ol. Olsem na long 1888, Terezín i no gat nem moa olsem ples hait bilong ol ami. Ol i wokim ol ples ausait long banis i kamap olsem ol naispela gaden i gat ol rot bilong wokabaut na ol fom bilong sindaun.
Strongpela Banis na Taun
Ol i bin wokim Terezín olsem wanpela strongpela taun. Insait long dispela banis i gat ol haus bilong ol soldia, famili bilong ol, na ol narapela manmeri.
Klostu long dispela traipela banis, ol i bin wokim wanpela liklik strongpela banis olsem ples kalabus bilong ol ami. Kirap long 1800, ol bikman bilong King Bilong Hapsburg husat i birua long gavman, ol i bin kalabusim ol long dispela hap. Inap handret yia bihain, sampela man na ol yangpela tu, em ol i bin kilim i dai Bikman Francis Ferdinand long Sarajevo long 1914, ol i stap kalabus long dispela hap. Tasol ol i no kilim ol dispela yangpela man, long wanem, ol i no winim yet 20 krismas. Bihain planti bilong ol i dai insait long banis kalabus. Ol i givim bikpela pen long ol, na sampela i kamap longlong. Gavrilo Princip, em man i bin kilim Bikman Ferdinand, dispela man i dai long dispela banis kalabus long taim bilong Wol Woa 1.
Liklik kalabus i gat strongpela banis na i gat nem olsem wanpela kalabus nogut tru aninit long gavman Ostria na Hangari. Planti taim ol i save pasim ol kalabusman long sen i hevi tru long rum kalabus we i kol nogut tru na i wet, na i stap insait long graun. Long taim bilong Wol Woa 2, ol i yusim dispela banis kalabus long mekim ol wok i nogut moa.
Ples Bilong Kisim Helpim—Em Wanem Samting?
Bihain long ol Natsi i kisim kantri em nau ol i kolim Ripablik Sek, ol i kirap long kisim ol Juda na putim ol long dispela traipela banis long 1941. Gavman Natsi i mekim taun Theresienstadt i kamap ples ol Juda i ken sindaun long en. Ol i tok ol lain bilong Juda na ol narapela lain i no ken i stap wantaim, nogut tok pait na kros i kamap namel long ol. Ol Natsi i tok Theresienstadt em taun we ol Juda i ken kisim helpim long sait bilong helt, tasol tingting tru bilong ol em long kilim i dai na pinisim olgeta Juda.
Long hap is bilong Yurop, ol Natsi i wokim pinis ol haus kalabus bilong kilim ol man, na ol i save kisim ol Juda bilong taun Theresienstadt na ol narapela hap olsem, i go long ol dispela haus kalabus na kilim ol i dai.b Long 1930 samting, ol man i save pinis olsem i gat ol kain ples kalabus olsem i stap, tasol ol Natsi i tok dispela hap em bilong helpim ol man long senisim pasin bilong ol. Tasol stori bilong ol samting nogut i kamap insait long dispela hap i go bikpela. Dispela i mekim na ol bikman bilong Natsi i mas tokaut olsem ol dispela tok em i tru o nogat. Ol Natsi i wokim plen long kamapim klia olsem ol stori ol man i harim long ol samting nogut ol i kamap insait long dispela banis, ol dispela stori i no tru. Ol i mekim olsem wanem?
Long taim bilong Wol Woa 2, long 1944 na 1945, ol Natsi i singautim lain bilong Intenesenel Ret Kros i go bilong skelim wanem ol samting tru i wok long kamap insait long dispela traipela banis. Tasol ol i giaman na mekim olsem dispela taun em i ples we ol Juda i save kisim helpim long sait bilong helt, olsem na ol i wokim ol samting bilong mekim ples i luk nais tru.
Ol i senisim ol namba bilong ol banis kalabus na putim ol naispela nem bilong ol strit. Ol i wokim ol giaman benk, giaman elementri skul, na ol giaman stua. Ol i wokim tu wanpela haus ol man i ken go sindaun na dring ti samting. Ol i stretim ol wol bilong ol haus, wokim ol gaden, na ol i wokim wanpela haus we ol man i ken sindaun na harim naispela musik.
Bihain ol i singautim lain bilong Ret Kros i go raun lukim dispela hap. Ol i larim lain bilong Ret Kros long toktok wantaim ol man em ol Natsi i tok ol i mausman bilong gavman bilong Juda insait long dispela banis. Ol Natsi yet i makim ol dispela mausman na ol i bin lainim ol long wanem kain tok ol bai bekim taim lain bilong Ret Kros i askim ol. Tupela taim lain bilong Ret Kros i kam sekim dispela hap, tasol ol Natsi i giamanim gut tru ol. Olsem na lain bilong Ret Kros i raitim ripot i no stret na ol i tok ol Natsi i lukautim gut ol Juda i stap long taun Theresienstadt. Taim lain bilong Intenesenel Ret Kros i lusim Theresienstadt, ol Juda i stap long dispela hap ol i wok yet long kisim pen na hevi, na ol i stap hangre na planti i dai. Wan wan tasol i stap yet na lukim pinis bilong Wol Woa 2.
Liklik Banis Kalabus
Ol Natsi i yusim tu dispela liklik banis olsem ples kalabus. I stap bilong ol kalabusman na meri long dispela banis i wankain long ol narapela banis kalabus nogut. Dispela liklik banis kalabus i stap olsem ples we planti tausen kalabusman na meri i kam i stap liklik taim tasol bilong i go long ol bikpela ples kalabus long ol hap em Gavman Jemani i bosim.
Inap olsem 20 Witnes Bilong Jehova long Prague, Pilsen, na ol narapela hap bilong dispela kantri, ol i stap kalabus long dispela liklik banis kalabus. Bilong wanem ol i kalabus? Ol i no laik sapotim lain Natsi na ol i no insait long wanpela wok politik. Maski ol i putim tambu long wok autim tok bilong ol Witnes Bilong Jehova, ol i wok yet long autim gutnius bilong Baibel long ol man. Ol i karim pen na hevi, long wanem, ol i holimpas bilip bilong ol, sampela ol i kilim ol i dai na sampela ol i givim bikpela pen long ol i go inap long ol i dai.
Skul Yumi Kisim
Baibel i tok: “Ol king na ol man bilong graun i no inap kisim bek yu. Olsem na nogut yu bilip long ol. Taim ol i dai ol i tanim i kamap graun gen. Na long dispela taim ol i no inap mekim olgeta samting ol i bin tok long mekim.” (Song 146:3, 4) Banis Bilong Terezín i kamapim olsem tok bilong dispela skripsa em i tru.
[Ol Futnot]
a Kwin Maria Teresia, em i mama tu bilong Mari Antonet, bihain Mari Antonet i kamap kwin bilong Frans.
b Bilong kisim sampela save moa, lukim Awake!, Ogas 22, 1995, pes 3-15, na Awake!, Epril 8, 1989, pes 3-20.
[Blok long pes 28]
OL WITNES BILONG JEHOVA LONG LIKLIK BANIS KALABUS
Planti bilong ol Witnes Bilong Jehova i kalabus long Theresienstadt em ol Natsi i bin mekim nogut long ol pastaim long hetkota bilong ol Gestapo—lain polis bilong Hitler—long Prague. Bihain long Theresienstadt, ol i salim ol i go long ol narapela banis kalabus nogut long Jemani. Olsem wanem ol inap karim hevi long pasin nogut ol Natsi i mekim long ol na tu, taim ol i stap wanpis long sel?
Wanpela Witnes Bilong Jehova i bin kalabus long Theresienstadt, i tok: “Mi no laik lusim tingting long ol tok bilong Baibel, olsem na mi kolim kolim planti taim. Long olgeta kalabus mi go long en, mi traim long painim ol Witnes; sapos mi painim ol mi traim long bungim ol. Long wankain taim, mi save strong long autim tok taim rot i op.”
Gutpela samting i kamap long dispela. Em i stap gut long God i go inap long taim em i pinis long kalabus, na tu, long ol narapela yia bihain.
[Piksa long pes 26]
Stem i gat piksa bilong Terezín long Wol Woa 2
[Piksa long pes 27]
Ol i kisim ol nupela kalabusman i go insait long banis kalabus. Rait i stap long tokples Jeman olsem: “Arbeit Macht Frei” (Wok i Mekim Man i Kamap Fri)
[Piksa long pes 27]
Ol palang bet long kalabus bilong ol meri
[Piksa long pes 27]
Both photos: With courtesy of the Memorial Terezín
[Piksa Kredit Lain long pes 28]
Bikpela geit bilong liklik banis kalabus