Stretpela Kot—Wanem Taim na Olsem Wanem Em Bai Kamap?
MAN i no gat asua, em i no ken pret long stretpela kot. Tru tumas, i gat as na ol manmeri bilong klostu olgeta kantri i ken tenkyu sapos kantri bilong ol i gat wanpela pasin bilong kot i save wok strong bambai i gat stretpela kot bilong ol man. Insait long dispela pasin bilong mekim kot, i gat ol lo, na lain polis i strong long ol man i mas bihainim ol dispela lo, na ol haus kot bilong mekim kot long ol man i mekim rong. Ol Kristen tru i daun long dispela pasin bilong mekim kot i stap long hap bilong ol, bambai ol i ken bihainim tok bilong Baibel olsem yumi mas “i stap aninit long ol gavman.”—Rom 13:1-7.
Tasol sampela haus kot long sampela kantri i bin mekim ol bikpela popaia i semim ol na i mekim nogut long sampela man.a Sampela taim ol kot i no givim strafe long ol man i bin mekim rong na lukautim ol man i no gat asua—ol man i no gat asua ol yet i kisim strafe long ol rong ol i no bin mekim. Na sampela man ol i bin stap long haus kalabus inap planti yia, tasol bihain i gat tok i kamap olsem ol i bin mekim tru dispela rong na i stret ol i bin kalabus o nogat; olsem na kot i pinisim kalabus bilong ol, maski ol i no pinisim yet taim bilong ol. Planti man i tingim ol dispela samting na ol i tingting, Bihain bai i gat stretpela kot bilong olgeta man o nogat? Na sapos olsem, orait wanem taim na olsem wanem em bai kamap? Wanem man yumi inap bilip olsem em bai lukautim ol man i no gat asua na ol i no ken kisim nating strafe bilong kot? Na ol man i bin kisim strafe bilong kot na ol i no bin mekim rong, ol inap wetim wanem gutpela samting i kamap?
Ol Kot i Popaia
Long 1985 samting, wanpela bikpela kot tru i bin kamap long Jemani. Ol i mekim kot long wanpela meri na kot i tokaut olsem em i bin kilim i dai tupela pikinini meri bilong em, na ol i makim strafe bilong em olsem em i mas kalabus i go inap long taim em i dai. Tasol planti yia bihain, kot i skelim gen dispela samting, na ol i larim em i lusim kalabus pastaim na bai i gat nupela kot bilong em i kamap. Long 1995 nius Die Zeit i tok, ‘ating namba wan kot i bin popaia.’ Inap long dispela taim mipela i raitim dispela stori, meri hia i bin kalabus inap 9-pela yia na ol i no save gut olsem em i bin mekim tru dispela rong o em i no bin mekim.
Wanpela taim long nait long Novemba 1974, insait long taun Bemingham, long Inglan, tupela bom i pairap na i kilim i dai 21 manmeri. Chris Mullen, em wanpela memba bilong palamen, em i tok, ‘I no gat wanpela man long Bemingham bai lusim tingting long dispela samting i bin kamap.’ Bihain, ‘sikspela man i no gat asua, em kot i tokaut olsem ol i gat rong long kilim i dai planti man; bipo i no gat pasin bilong kilim i dai planti man olsem long Briten.’ Orait bihain, taim ol dispela man i lusim 16 yia pinis long kalabus, kot i tokaut olsem ol i no bin mekim dispela rong.
Wanpela man olsem loya, em Ken Crispin, em i kamapim stori bilong wanpela samting “i bin kirapim tru tingting bilong ol man, winim olgeta narapela kot i bin kamap long Ostrelia.” Wanpela famili ol i bin kem klostu long Ers Rok na liklik pikinini bilong ol i lus, na i no gat wanpela man i bin painim. Orait mama i kot na kot i tok em i bin kilim i dai dispela pikinini, na ol i makim strafe bilong em olsem em i mas kalabus i go inap long taim em i dai. Orait long 1987, taim em i lusim 3-pela yia pinis long kalabus, kot i skelim gen dispela samting i bin kamap na i lukim olsem i no gat wanpela samting i makim klia tru olsem i stret em i mas kalabus. Ol i lusim em na mekim dai kot bilong em.
Long 1986, ol i bin kilim i dai wanpela yangpela meri i gat 18 krismas em i bin sindaun long Yunaitet Stets long hap bilong saut. Ol i mekim kot long wanpela man i gat olsem 50 krismas samting na kot i tok em i bin mekim dispela rong na ol i makim strafe bilong em olsem em i mas i dai. Em i lusim 6-pela yia long wanpela hap bilong haus kalabus i bilong ol man em kot i makim ol bilong i dai. Orait bihain kot i tokaut olsem em i no bin insait long dispela rong.
Dispela pasin bilong kot long popaia, yu ting em i bin kamap long wan wan taim tasol? David Rudovsky bilong wanpela yunivesiti long Pensilvenia (University of Pennsylvania Law School) em i tok: ‘Inap 25 yia pinis mi insait long wok loya na mi bin lukim kot bilong planti man. Ol man em kot i makim bilong kisim strafe, tasol ol i no gat asua, mi ken tok ol inap olsem 5 pesen i go inap 10 pesen.’ Crispin i mekim wanpela askim yumi tingting planti long en, olsem: “Olsem wanem? I gat sampela man moa i no gat asua na ol i bel hevi na sindaun i stap insait long ol sel long haus kalabus?” Olsem wanem ol kot inap mekim ol bikpela popaia olsem?
Kot Bilong Ol Man i Gat Pasin Bilong Ol Man Long Popaia
Long 1991, Kot Bilong Apil long Briten i tok, ‘I no gat wanpela wok bilong ol man em yumi ken ting em bai wok gutpela olgeta.’ Pasin bilong mekim kot em bai wankain olsem pasin bilong ol man em ol i bin kamapim na bosim dispela pasin. Pasin bilong ol man, em ol i save popaia, na mekim pasin i no stret, na tingting nogut long sampela lain. Olsem na yumi no ken kirap nogut taim ol dispela kain pasin yet i kamap ples klia long kot bilong ol man. Tingim ol dispela tok daunbilo.
Jas Rolf Bender bilong Jemani em i tok, long klostu olgeta kot bilong skelim ol bikpela rong, tok bilong ol man i stap olsem witnes long kot, dispela i save stiaim jas na em bai skelim man long dispela tok yet. Tasol olsem wanem? Inap ol i ken bilip long tok bilong olgeta man i stap olsem witnes long kot? Jas Bender i ting nogat. Em i ting planti, olsem 50 pesen, bilong ol man i stap olsem witnes long kot ol i save mekim tok giaman. Bernd Schünemann, em wanpela profesa bilong ol lo bilong stretim rong, long Yunivesiti Bilong Munik long Jemani, em tu i gat wankain tingting. Ol lain bilong nius Die Zeit i toktok wantaim Schünemann na em i strongim dispela tok olsem ol tok bilong ol man i stap olsem witnes long kot, dispela em i nambawan samting jas i skelim bilong makim olsem man i gat rong o em i no gat rong, maski tok bilong dispela witnes i no inap long man i ken bilip long en. Dispela profesa i tok: ‘Wanpela bikpela as bilong ol popaia i save kamap long kot, em jas i save bilip long tok bilong ol man i stap olsem witnes long kot, tasol tok bilong ol i no inap long ol man i ken bilip long en.’
Ol man i stap olsem witnes long kot ol inap popaia; ol polis tu i olsem. Na taim wanpela bikpela rong i kamap na ol manmeri bilong dispela hap ol i kros nogut tru long dispela samting, ol i strong long ol polis i mas painim na holim man i bin mekim dispela rong. Long kain taim olsem, sampela polis i bin giaman na kolim sampela samting ol i tok i bin kamap na ol i kotim nating wanpela man, o taim ol i holim wanpela man ol i ting em i bin mekim dispela rong, ol i mekim nogut long em bilong subim em long tokaut olsem em i bin mekim dispela samting. Ol dispela 6-pela man i bin kalabus long tromoi tupela bom long Bemingham, taim kot i tok long ol i ken lusim kalabus, wanpela nius bilong Briten (The Independent) i putim wanpela het-tok long nius olsem: “Ol i Tok Ol Polis i Paulim Kot na Sikspela i Kalabus.” Narapela nius (The Times) i tok: “Ol polis i mekim tok giaman, na ol i pasim tok wantaim long mekim pasin giaman, na ol i giamanim kot.”
Long sampela taim, ol polis na ol manmeri bilong ples ol i bel nogut long ol man bilong wanpela kain skin, o wanpela lotu, o wanpela kantri, na dispela i mekim na ol i sutim tok long wanpela man olsem. Wanpela nius (U.S.News & World Report) i tok, dispela inap mekim na taim ol i laik painim man i bin mekim wanpela rong, ‘ol i larim pasin bilong bel nogut long sampela lain i stiaim tingting bilong ol, na ol i no skelim gut ol samting long tingting.’
Taim kot bilong wanpela man i kamap, tok bilong ol man i stap olsem witnes long kot, na ol samting bilong dispela rong ol i bin painim long rot bilong ol save bilong saiens, dispela inap stiaim tingting bilong jas taim em i mas skelim olsem man i bin mekim dispela rong o nogat. Na long nau i gat kain kain save ol i kisim, olsem na sampela taim jas o lain bilong harim kot i mas skelim ol samting olsem gan o katres i pairap olsem wanem, o mak bilong pinga i bilong husat, o wanpela rait em man i bin raitim long han, o ol i mas skelim hap blut, o kala bilong gras, o sampela tret bilong klos, o wanpela samting long skin ol i kolim DNA, na nau ol i ken makim olsem man i bin mekim dispela rong o em i no bin mekim. Wanpela loya i tok, planti taim i gat ‘ol saientis i save kamapim ol kain kain tok long kot i hatwok long kisim gut.’
Na wanpela nius (Nature) i tok, i no olgeta saientis i wanbel long ol samting ol i kamapim long kot na i soim olsem husat i bin mekim dispela rong. Nius i tok, ‘sampela taim ol saientis i gat wok long kamapim ol tok samting long kot ol i no wanbel long ol dispela tok.’ Sori tru, ‘sampela popaia ol i bin mekim long kot, dispela i as bilong planti popaia bilong kot long kalabusim nating ol man.’
Maski yumi sindaun long wanem hap, olgeta pasin bilong mekim kot long nau i save kamapim pasin kranki na popaia bilong ol man bilong graun. Orait wanem man yumi inap bilip olsem em bai lukautim ol man i no gat asua na bai ol i no ken kisim nating strafe bilong kot? Yumi inap bilip olsem bihain bai i gat stretpela kot tasol i stap? Na ol man em kot i bin popaia na makim ol bilong kisim strafe, ol inap wetim wanem gutpela samting i kamap?
“Mi Save Laikim Stretpela Pasin Tasol”
Sapos yu o wanpela long famili bilong yu i bin kisim hevi long wanpela popaia bilong kot, God Jehova na Pikinini bilong em Jisas ol i save long ol hevi yu karim. I gat wanpela pasin nogut tru em kot i bin mekim bipo—em i bin kamap taim ol i pasim Krais long wanpela pos na kilim em i dai. Aposel Pita i tok, Jisas “i no bin mekim sin.” Tasol ol man i stap olsem witnes long kot ol i sutim tok giaman long em, na kot i tok em i bin mekim rong, na ol i kilim em i dai.—1 Pita 2:22; Matyu 26:3, 4, 59-62.
Tingim bel hevi Jehova i bin kisim taim ol i mekim nogut olsem long Pikinini bilong em na em i no bin mekim rong! Stretpela pasin em wanpela pasin bilong Jehova. Baibel i tok: “Pasin bilong en i gutpela na stretpela tasol.”—Lo 32:4; Song 33:5.
Jehova i bin givim long lain Israel wanpela gutpela pasin tru bilong mekim kot. Sapos wanpela man i kisim birua na ol i no inap painim man i bin kilim em i dai, orait ol bai mekim wanpela ofa bilong tekewe dispela rong. Ol i no subim ol jas long ol i mas painim olgeta man i bin kilim man i dai, nogut ol i makim nating wanpela man i no gat asua na em i kisim strafe. Jas i no ken tingim wanpela tok em i bin harim o sampela samting ol i bin painim na long dispela as tasol em i makim wanpela man olsem kilman, nogat; i mas i gat tupela man i bin lukim samting long ai bilong ol. (Lo 17:6; 21:1-9) Ol dispela pasin bilong kot long Israel i soim yumi olsem Jehova i gat ol strongpela lo bilong dispela samting na em i laik bai ol man bilong wokim kot ol i mas mekim long stretpela pasin. Em i tok: “Mi save laikim stretpela pasin tasol.”—Aisaia 61:8.
Tru, ol kot bilong Israel i stap long han bilong ol man bilong graun i gat ol pasin kranki olsem yumi. Sampela taim ol i no mekim stretpela kot. King Solomon i tok: “Yu no ken kirap nogut taim yu lukim gavman i putim hevi long ol rabisman, na i no stretim gut kot bilong ol na i no larim ol i sindaun gut.”—Saveman 5:8.
Jehova em inap stretim dispela rong ol i bin mekim long Pikinini bilong em. Jisas i bilip tru long dispela samting na dispela i strongim em, na em “i save, sapos em i bihainim tru tok bilong God, orait bihain em bai i stap gut na amamas moa yet. Na em i tingting long dispela na em i stap strong, na em i karim pen na i dai long diwai.” Na yumi tu, taim yumi tingting long gutpela sindaun bai yumi kisim long Paradais aninit long wok king bilong Mesaia, na i gat stretpela pasin tasol bai stap, dispela tingting inap strongim yumi long sanap strong taim yumi harim stori bilong ol man em ol kot samting i no mekim stretpela pasin long ol, o dispela samting i painim yumi yet nau long dispela taim yumi stap long en. I no gat wanpela samting nogut ol i mekim long yumi em Jehova i no inap stretim long taim em yet i makim. Na ol man i bin dai long popaia bilong kot, ol tu inap kirap bek long matmat.—Hibru 12:2; Aposel 24:15.
Sapos yumi bin kisim hevi long wanpela pasin i no stret em kot i bin mekim long yumi, orait yumi ken tenkyu long ol lo bilong mekim kot i stap long planti kantri, em ol i save mekim wok long rot bilong ol samting i stret long lo bilong gavman, olsem ol loya samting, na ating ol inap helpim yumi long stretim dispela hevi bilong yumi. Ol Kristen inap mekim wok long ol dispela samting. Tasol ol i tingim dispela samting: Ol kot bilong graun i save popaia, ol i wankain olsem pasin bilong dispela graun i gat planti samting bilong en ol i mas senisim olgeta na wokim i kamap nupela gen. Klostu nau dispela samting bai kamap—long han bilong God yet.
Liklik taim Jehova bai pinisim dispela pasin i no stret i stap long graun na em bai kamapim nupela pasin long graun, na “stretpela pasin tasol bai i stap long en.” Yumi inap bilip tru olsem Man bilong wokim yumi em bai bosim ol man long stretpela pasin long rot bilong King Mesaia, em Krais Jisas. Klostu nau bai i gat stretpela kot bilong olgeta man! Yumi mas tenkyu tru long dispela samting yumi inap wet long en.—2 Pita 3:13.
[Futnot]
a Long ol dispela stori yumi kamapim long hia, Wastaua i no laik tok long husat i bin mekim rong o husat i no gat asua, na dispela nius i no laik tok olsem pasin bilong kot long wanpela kantri i winim bilong narapela kantri, nogat. Na tu, dispela nius i no laik kirapim ol man long tingim wanpela kain strafe i winim narapela kain strafe. Dispela nius i kolim tasol ol samting i kamap olsem ol man i bin save long en long taim mipela i raitim dispela stori.
[Blok long pes 28]
Tok Bilong Baibel i Mekim Gut Bel Bilong Em
Long Novemba 1952, tupela yangpela man, em Derek Bentley na Christopher Craig, ol i brukim wanpela bakstua long Kroiden, klostu long Landon, Inglan. Bentley i gat 19 krismas, na Craig i gat 16 krismas. Ol man i singautim ol polis i kam, na Craig i sutim wanpela plisman long gan na em i dai. Craig i kalabus inap 9-pela yia, tasol ol i hangamapim Bentley long Janueri 1953, long wanem, kot i tok em i bin kilim man i dai.
Susa bilong Bentley, nem bilong em Iris, em i bin wok strong inap 40 yia bilong kamapim long ples klia olsem Bentley i no bin kilim i dai wanpela man. Orait long 1993, gavman i tokaut olsem Derek Bentley i no bin mekim dispela rong, na i no stret ol i hangamapim em. Iris Bentley i raitim stori bilong dispela samting long wanpela buk (Let Him Have Justice).
“Wanpela yia samting paslain long taim [Craig] i bin sutim dispela plisman, Derek i bin bungim wanpela Witnes Bilong Jehova long rot . . . Sista Lane i sindaun klostu long mipela long Rot Feviu na em i singautim Derek i go long haus bilong em bilong harim sampela stori bilong Baibel. . . . Gutpela tru Sista Lane i gat sampela plet bilong pikap i gat ol stori bilong Baibel long en, na em i givim long Derek bilong holim inap sotpela taim na harim ol dispela stori [long wanem, Derek i no save gut long kaunim buk]. . . . Em i save kam bek na stori long mi long ol tok Sista Lane i bin givim long em, olsem taim yumi dai pinis, bai yumi kam bek gen.”
Iris Bentley i go lukim brata bilong em long sel klostu long taim ol i kilim em i dai. Bentley i pilim olsem wanem? ‘Ol tok Sista Lane i bin givim long em i helpim em long karim hevi bilong em long ol dispela de klostu long taim em i mas i dai.’
Sapos yu kisim hevi long wanpela popaia bilong kot, i gutpela sapos yu kaunim na tingim tingim long bel ol tok i tru bilong Baibel. Dispela inap mekim gut bel bilong yu, long wanem, God Jehova em i “as bilong olgeta pasin marimari na pasin sori. Em i God bilong mekim isi bel bilong olgeta man i gat hevi. Long olgeta hevi i kamap long [yumi], em i save mekim isi bel bilong [yumi].”—2 Korin 1:3, 4.
[Piksa long pes 29]
I gat wanpela pasin nogut tru em kot i bin mekim bipo—em i bin kamap taim ol i kilim i dai Krais