Stori Bilong Ol Jarawa
Man bilong nius Kirap! long India i raitim
“SAPOS yu sik, o mak bilong blut i go antap, o yu les long ol samting, o bel bilong yu i no stap isi, yu ken go malolo long wanpela liklik ailan long solwara na yu ken stap bel isi!” Sapos yu les long i stap wantaim planti man o long i stap long taun na yu kirap ranawe i go i stap long wanpela ailan olsem, ating em gutpela, a? Orait, nau yumi ken go long ol ailan Andaman, em as ples bilong lain Jarawa.
Ol ailan Andaman i stap long wanem hap? Husat dispela ol Jarawa? Ating yu no save long ol, a? Ol i stap long wanpela hap em ol turis i no save go long en. Long mep yu ken lukim ol ailan Andaman i stap insait long pasis bilong Bengol, namel long India na Miyanma (bipo ol i kolim Bema). I gat 300 ailan, na Ripablik bilong India i bosim.
Ol i Welman o Nogat?
I gat 4-pela kain lain man long ol dispela ailan—i gat lain Andaman, na lain Jarawa, na lain Sentinel, na lain Onge. Olgeta ol i hap lain bilong ol Nigro, na ol man i ting bipo ol tumbuna bilong ol i bin stap long hap bilong Saut Is Esia na long ol ailan long solwara Pasifik. Ol ailan bilong ol i stap longwe long ol narapela hap, olsem na bipo ol i marit long lain bilong ol yet na ol i wankain yet olsem ol tumbuna bilong ol.
Long 1858 Inglan i putim banis kalabus long dispela hap, na long dispela taim i gat planti tausen lain Andaman i stap, tasol ol ausaitman i bringim ol sik i kam, em sik misels na sik sifilis na sampela sik moa, na ol i bringim drak opiam na dring i kam, na dispela i bagarapim ol Andaman. Nau liklik hap lain tasol i stap long ailan ol i kolim Stret, na ol i hapkas. Wankain samting i bagarapim ol Onge tu.
Inap planti planti yia ol Jarawa na ol Sentinel i bin sakim ol narapela lain bilong ausait na ol i no inap i kam long hap bilong ol, olsem na ol man i tok ol i man bilong birua na kaikai man. I no planti yia bipo sampela ofisa bilong gavman i bin i go long bot na ol i laik bungim ol dispela lain, tasol ol i sut long ol long banara, na spia i go insait long lek bilong wanpela man i gat kamera na i laik kisim piksa bilong ol.
Wanem samting i mekim na ol i kros? Klostu wan handet yia bipo wanpela bikman bilong Inglan i bin go long hap bilong ol na i tok: ‘Mipela bungim ol na ol i no mekim wanpela samting long mipela, tasol bihain mipela i mekim pasin nogut long ol na kirapim ol nambisman long pait wantaim ol, na bihain moa ol i senisim pasin isi bilong ol na ol i kirap pait wantaim mipela na bekim pasin birua long mipela. Em asua bilong mipela na ol Jarawa i kamap kros.’
Pasin Bilong Ol Jarawa
Ol i no save sindaun tumas long ples. Inap 30 samting i save bung wantaim, na sampela lain i stap klostu long ol, olgeta wantaim i olsem ol wanpisin o wanbisnis. Ol wan wan lain i gat hap graun bilong ol yet ol i stap long en, na ol i no save kalapim mak bilong en na i go long hap bilong narapela lain. Ol i gat gutpela bus na ol i no save wokim gaden, na ol i no gat bulmakau o pik o sipsip samting. Ol i save painim kaikai long rot bilong banara na spia, olsem abus bilong bus na pis bilong solwara.
Sapos ol i sutim sampela kaikai ol i save givim hap i go long ol narapela narapela. Sapos wanpela man i kisim trausel, orait, olgeta i kaikai trausel long dispela taim, o sapos wanpela i sutim pik, orait, olgeta i kaikai pik long dispela taim. I no gat sampela i gat planti samting na sampela i stap rabis, nogat; na i no gat sampela i gat nem long ai bilong ol narapela na sampela i no gat nem, nogat; olgeta ol i wankain tasol. Olsem wanpela ofisa i tok, ‘Ol inap tru long ol samting ol i mas kisim bilong i stap laip.’
I no gat planti lain bilong graun i no save long wokim paia, tasol ol Jarawa i no save long pasin bilong wokim paia. Ol i kisim paia taim lait bilong klaut i pairap na paia i kirap long bus, na ol i save lukautim gut paia bilong ol na bai i no ken dai, na taim ol i laik go sindaun long narapela hap ol i save karim hap paia i go wantaim.
Long planti kantri long nau ol manmeri i lusim stretpela pasin, olsem na pasin pamuk i go bikpela. Tasol dispela ofisa i tok, ‘long lain Jarawa ol yangpela man na meri singel ol i no save slip wantaim. Na ol marit i save stap gut long poroman bilong ol na ol i no save mekim pasin pamuk. Sapos man o meri i mekim olsem, orait lain bilong em bai givim baksait tru long em. Em bai sem nogut tru na em bai lusim ol inap longtaim.’ Olsem wanem long ol manmeri i stap long hap bilong yu? Ol i strong long bihainim stretpela pasin olsem?
Long nau planti man i gat sik i mekim mak bilong blut i go antap, na ol narapela sik nabaut, olsem sik kensa na sik bilong klok, tasol ol Jarawa i no save kisim ol dispela kain sik. Ol i sotpela man inap 1.5 mita samting, na ol meri i sotpela moa yet, tasol bodi bilong ol i gutpela tru na i gat strong, na ol i no save sik tumas.
Lotu i no wanpela bikpela samting tru long sindaun bilong ol, tasol ol i save mekim ol pasin bilong tumbuna long ol man i dai pinis. Taim man i dai pinis ol i save planim skin bilong em na ol i lusim haus bilong em i stap nating. Bihain long sampela mun ol i kamautim skin bilong em na kisim bun bilong het o bilong wasket, na sampela famili bilong em i pasim dispela bun long skin bilong ol. Ol i mekim olsem bilong litimapim nem bilong dispela man. Ol i bilip olsem ol man i gat tewel na tewel i tingim ol man i no dai yet, olsem na ol man i laik mekim sampela samting na bai tewel i no kros long ol.
Ol i Gat Planti Gutpela Samting
Ol Jarawa i amamas long i stap long ol gutpela ailan bilong ol, i gat planti gutpela samting long en. I gat planti gutpela diwai na purpur, na planti gutpela plaua ol i kolim okit, em rop bilong en i save pas long ol diwai. Sampela plaua okit bilong ol i no save stap long ol narapela hap—ol i stap long ol dispela ailan tasol. Long 1880 wanpela saveman nem bilong em N. P. Balakrishnan, em i tok, ol i bin kisim sampela plaua okit bilong ol dispela ailan na ol i karim i go long Inglan, na ol man i laikim tumas olsem ol i save laikim ‘gutpela ston daimon,’ na ol i baim ol dispela plaua long ‘bikpela pe tru.’
Wanpela man bilong Jemani, em man bilong saiens, em i painim wanpela kain kuka long ailan Sentinel na dispela kuka i katim pinga bilong dispela man, na pinga i lus. Biktaun bilong ailan Andaman em Pot Blea, na long wanpela dipatmen bilong didiman long dispela taun ol i raitim wanpela toksave i stori long dispela kain kuka na i tok, ‘Dispela kuka i save bagarapim ol kokonas; em i save go antap long diwai kokonas na kisim ol drai na katim long strongpela tit bilong en na em i opim na dring wara bilong en na kaikai mit bilong en.’ Tasol sampela man i tok, dispela kuka i no save mekim olgeta dispela samting olsem dispela stori i tok. Ol i tok, tru em inap kalap i go antap long ol diwai, tasol em i save opim ol drai i slip long graun tasol na skin bilong en i bruk liklik, na em i save kaikai ol dispela drai tasol.
Olsem Wanem long Bihain?
Olsem wanem? Pasin bilong ol man bilong nau bai bagarapim ol Jarawa olsem em i bin mekim long ol Andaman na ol Onge na bai lain Jarawa i pinis? Bilong save long dispela samting, ating yumi mas wet inap sampela yia moa. Tasol taim ol narapela lain i no kam insait yet long ol, inap planti handet yia pinis ol i bin lukautim gut ol ailan bilong ol em God i bin givim long ol bilong sindaun long en, na ol i no bagarapim ol samting long en. Pasin bilong ol, em ol i stap isi tasol. Orait, taim yumi tingim pasin na i stap bilong ol Jarawa, yumi inap kisim sampela gutpela tingting long en? Ating olsem, a?
[Piksa long pes 20]
Dispela kain kuka i save go antap long ol diwai, na em i save kaikai kokonas