“Nambawan Diwai Ol Man i Save Mekim Wok Long En”
WANPELA MAN LONG KENYA I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
PLANTI man, taim ol i lukim wanpela kokonas ol i ting em i wanpela diwai nating tasol, na long tingting bilong ol, em i makim taim bilong malolo na kisim win. Tasol ol manmeri i stap long ailan Mombasa long nambis bilong Kenya i gat bikpela tingting moa long dispela diwai. Sampela i kolim dispela draipela diwai olsem “diwai bilong laip.” Long tingting bilong dispela lain bilong nambis, kokonas i save bilasim ples, na tu, em i helpim man long kisim planti samting bilong i stap laip.
Kokonas i gat planti samting bilong helpim man. Olsem na yumi no ken kirap nogut taim ol i kolim dispela diwai, ‘diwai bilong givim planti samting’ na ‘nambawan diwai ol man i save mekim wok long en.’ Wanpela buk (The Coconut Palm—A Monograph) i tok: ‘Ating kokonas i winim olgeta narapela diwai long kamapim ol samting man i ken mekim wok long en.’
Ol i Wokim Long Kokonas
Ol manmeri bilong nambis long Kenya i gat save moa yet na ol i gat kain kain rot bilong mekim wok long kokonas. Tingim Kadii, em wanpela meri Kenya. Kirap long taim em i pikinini yet i kam inap long nau em i save stap long dispela ples hat. Mipela i askim em olsem: ‘Long olgeta taim ol i bin mekim bikpela wok long kokonas long famili bilong yu?’
Kadii i bekim tok olsem: ‘Mi tingim taim mi pikinini yet na mipela i bin mekim wok long ol drai long haus kuk. Mipela i save wokim ol kap na spun long sel bilong en, long wanem, sel i strong na i save stap longpela taim. Na long ol bikpela sel mipela i bin wokim ol plet bilong sup na ol bikpela spun bilong skelim kaikai. Long skul ol i lainim mipela long pasin bilong tingim na wokim ol kap spun plet samting bilong mekim wok long en long haus.’
Man bilong Kadii, em Mbagah, em tu i go bikpela long hap bilong nambis na em i stori planti long ol narapela wok ol i save mekim long kokonas. Em i tok: ‘Taim mi manki na mi wok long i go bikpela, mi kisim save olsem kokonas em i bikpela samting tru long sindaun bilong mipela.’
Mbagah i stori long strongpela namel bilong kokonas olsem: ‘Mipela i save wokim sparen, bun bilong haus, ol pos, na sampela samting moa.’
Olsem wanem long ol pangal? Mbagah i tok moa olsem: ‘Long planti liklik ples ol meri i save wok mani long pasim ol lip bilong wokim rup morota.’ Maski haus i stap ples klia long bikpela san, ol man i stap insait bai pilim kol. Rup morota i gutpela bilong pasim san, na tu, em i gutpela long win i ken kam insait bilong kolim haus. I no gat planti rup i winim dispela. Ol i save wokim ol banis bilong haus, na banis bilong gaden, na ol dua long lip kokonas ol i pasim pinis.
Mbagah i lap liklik na stori moa olsem, ‘Nogut yumi lusim tingting long skin bilong drai. Mipela i save sutim long graun wanpela strongpela stik o ain i gat sap bilong selim drai. Nau mipela holim drai long tupela han na subim i go daun long stik o ain i gat sap na tanim inap long skin i tekewe long drai.’ Ol i save kisim wanpela kain rop long skin bilong drai, kala bilong en i olsem gol, na long dispela rop ol inap wokim kain kain mat bilong plua, bras, brum, na matres tu.
Em i Winim Wain
Drai em bikpela hap bilong kaikai bilong ol, kirap long taim em i kulau yet i go inap long taim em i drai. Wara bilong kulau (long tok ples Kiswahili, ol i kolim dafu), i swit moa na i gat ol gutpela marasin bilong helpim skin. Ol i save sutim hul long kulau na man i ken dring wara bilong en long kulau stret. Em gutpela dring tru bilong pinisim nek drai long ples hat, a? Wanpela man i gat nem long raun na painim ol narapela kantri, em Mako Polo, em i tok: ‘Wara bilong kulau i klin olsem wara, na em i kol na i swit moa, winim wain na olgeta narapela kain dring.’
Namba wan taim ol turis i traim dispela dring, planti ol i save mekim wankain tok olsem. Na taim ol i dring pinis ol inap brukim sel na kamautim mit bilong kulau. Mit i malumalum na i swit long kaikai. Swit bilong kulau em nupela samting long ol man i kam raun long dispela hap, tasol long ol lain bilong nambis em dring bilong ol long olgeta de, na em i bikpela samting moa taim wara bilong dring i sot.
Kaikai Ol i Grisim Long Drai
Bikpela hap bilong drai em mit bilong en. Ol i save kaikai stret long sel, o skrapim na putim long kain kain kaikai, o bengim strong bilong kisim gris bilong en.
Kadii i tingim bek na i tok: ‘Taim mi yangpela meri, olgeta taim mi mas redim gris bilong drai na putim i stap bilong kukim kaikai.’ Ol i save kukim pis, kakaruk, ol bin, rais, poteto, tapiok, na bret wantaim gris bilong drai bilong mekim kaikai i swit moa. Na tu, em i mekim kari i swit moa yet. Tasol yumi laik save, Kadii i kisim gris olsem wanem?
Kadii i stori moa olsem: ‘Mipela i save mekim wok long mbuzi [skrap].’ Long tok ples Kiswahili mbuzi i makim wanpela liklik sia diwai, em i antap olsem 15 sentimita. Em i gat wanpela sap i gat tit long en ol i wokim stret bilong skrapim drai. ‘Mipela ol pikinini i save amamas long sindaun long mbuzi [skrap]. Mipela i save kisim wanpela hap drai mipela i brukim pinis long tupela hap, na skrapim mit bilong en long skrap i go i go inap long mit i pinis olgeta long sel. Nau mipela i putim drai mipela i skrapim pinis insait long wanpela kain longpela sip mipela i wokim long lip bilong kokonas, na taitim strong bilong kisim gutpela gris bilong en.’
Pikinini bilong kokonas em i wanpela prut tru na em i swit long kaikai wantaim ol narapela prut bilong ples hat. Taim yu tingim tasol wanpela plet i gat popo, painap, mango, banana, orens, na pason-prut ol i katim pinis, na antap i gat drai ol i skrapim pinis, o gris bilong drai—ating maus bilong yu i wara pinis, a?
Wanpela olpela savetok i tok olsem: ‘Man i planim wanpela kokonas, em i planim kaikai, na dring, na haus bilong em yet, na gutpela samting bilong givim long ol pikinini bilong em bihain.’ Olsem na dispela diwai i no wanpela diwai nating. Na maski sampela i no ting dispela diwai i nambawan, tasol long dispela kantri long Afrika, ol man inap kisim planti gutpela samting tru long en!