Pastaim Mi Stap Long Ami Bilong Hitler—Bihain Mi Wok Misineri long Spen
Em stori bilong Georg Reuter
I GAT wanem as bilong i stap bilong yumi? Taim wanpela hevi samting i painim yumi, ating yumi olgeta i save mekim dispela askim, a? Ating wanpela long famili bilong yumi i dai, o yumi kisim wanpela bikpela bagarap, o yumi go lapun, na dispela i kirapim yumi long tingim i stap bilong yumi—i gat wanem as na yumi stap long graun? Yumi stap bilong mekim wanem?
Wanpela samting i painim mi long 1930 na dispela i kirapim mi long tingim dispela askim. Long dispela taim mi gat 6-pela krismas tasol. Mi sindaun wantaim papamama long biktaun Esen, long Jemani, na mi stap amamas. Tasol wanpela samting i kamap na i bagarapim tru bel bilong mi na mi no inap lusim tingting long dispela samting. Mipela i gat wanpela liklik pisin kaneri na mipela i laikim em tru, tasol nau mi lukim em i dai pinis insait long haus bilong en. Mi bel hevi stret na mi tingting: ‘Bilong wanem em i mas i dai? Long olgeta taim em i save mekim gutpela singsing tru!’
Mi kisim liklik pisin na isi isi mi putim i go long wanpela tin na mi karim i go planim long gaden bilong mipela. Planti wik na mun i go pinis, tasol mi tingim yet dispela samting. Mi laik save, wanem samting tru i painim dispela liklik pisin? Orait wanpela taim mi go long gaden na mi kamautim dispela tin em pisin i stap insait long en. Mi opim tin na mi kirap nogut! Pisin i no stap moa. Wan wan bun na gras bilong en tasol i stap. Em nau, mi tingting: Olsem wanem na pisin i stap liklik taim tasol na i pinis nating olsem? Na olsem wanem long yumi? Taim yumi dai pinis, wanem samting i save painim yumi?
Long dispela taim bipo mi no save long bekim bilong ol dispela askim bilong mi. Orait, i gat wanpela bikpela taim nogut tru i laik kamap bihain na dispela bai kirapim mi moa yet long painim bekim bilong ol dispela askim mi bin tingim long taim mi pikinini yet. Tasol long dispela taim mi no save taim nogut bai painim mipela.
Tok Gris Bilong Hitler na Pasin Birua
Ol yia i kam i go pinis na mi lain long mekim wok kamda. Long dispela taim Hitler i kamap gavman long Jemani na em wantaim lain bilong em i wok strong tru long grisim ol man na paulim tingting bilong ol na bai ol i givim bel olgeta long em. Olsem na taim wanpela man i bungim narapela, em i no ken tok moa olsem “Moning.” Nau ol i save tok, “Litimapim nem bilong Hitler!” Ol i kamapim ol kain kain lain bilong ol yangpela na ol i gat ol klos olsem yunifom bilong makim lain bilong ol, olsem: Jungvolk (Ol Yangpela), na Hitler-Jugend (Ol Yangpela Lain Bilong Hitler), na Bund Deutscher Mädchen (Lain Yangpela Meri Bilong Jemani), na wanpela lain ami ol i kolim SA (Sturmabteilungen), na wanpela lain olsem polis bilong Hitler, ol i kolim SS (Schutzstaffel). Mi tingim yet ol lain i save mats long ol rot na i gat ol musik na bilaspasin wantaim. Mipela ol yangpela i save amamas long ol dispela kain samting.
I no longtaim na ol dispela pasin i pulim tingting bilong mi tu. Olgeta man i wok long mekim kain kain tok bilong litimapim nem bilong Jemani, olsem: “Nau Jemani em i bilong yumi; tumora bai olgeta hap bilong graun i bilong yumi.” Na ol i save tok, “Plak i bikpela samting tru, na dai i no bikpela samting olsem.” Long dispela taim mi yangpela yet na mi bilip nating long ol dispela tok.
Long dispela taim bipo dispela gavman bilong Hitler i olsem nupela yet na i olsem ol samting i gutpela, tasol mi bin lukim wanpela wok bilong en i no stret liklik. Wanpela taim long moningtaim long Novemba 1938, mi lukim wanpela haus lotu bilong ol Juda i paia. Ol lain bilong mekim dai paia ol i stap, tasol ol i sanap nating na i no mekim wanpela samting bilong mekim dai paia. Na long dispela de yet long ples bilong ol stua mi lukim brukpela glas i pulap long rot. Ol i bin bagarapim ol stua bilong ol Juda na kisim ol samting i stap long ol dispela stua. Dispela lain ol i kolim SS ol i bosim ol dispela wok nogut. Ol i bin kirapim ol man long biruaim ol Juda. Long olgeta hap bilong Jemani ol i wok long mekim ol tok bilong daunim ol Juda na bai ol Jemani i biruaim ol.
Wok Bilong Mi long Namba 2 Pait
Long Septemba 1, 1939, taim mi gat 16 krismas, mi harim wanpela bikpela toksave long redio, olsem: Ol ami bilong Jemani i brukim pinis boda bilong Polan na ol i go insait pinis long Polan. Ol i kirapim pait pinis long Polan na nau Namba 2 Pait Bilong Olgeta Hap i kamap.
Taim mi lainim pinis wok kamda, mi go insait long ami bilong Jemani. Mi lain pinis long dispela wok ami na nau ol i salim mi i go long Polan. Long biktaun Woso mi lukim ol i kukim ples ol Juda i sindaun long en. Mi lukim planti planti manmeri ol i stap tarangu tru na ol i pas pas insait long ol tren i bringim ol i go long ol bikpela banis kalabus nogut. Mi tingting olsem ol dispela pasin i no stret, tasol mi daunim dispela tingting bilong mi. Mi bilip yet long Hitler na mi ting save na tingting bilong em i stret tasol na em i no inap popaia.
Bihain Jemani i kirapim pait long Rasia na ol i salim mi i go long hap bilong Kokesas. Dispela hap em i wanpela gutpela hap tru bilong lukim, tasol nau blut bilong ol man i dai long pait i pulap long en! Nau taim bilong bikpela kol nogut tru i kamap, olsem long 1942 i go inap 1943. Ol ami bilong Jemani i no redi long dispela bikpela kol bai kamap. Na ol poroman soldia bilong mipela i dai long pait, mipela i no inap planim ol long graun, long wanem kol i mekim na graun i strong olsem ais. Paslain long dispela taim bilong kol ami bilong Jemani i strong na i wok long rausim ol Rasia i go bek. Tasol nau dispela taim nogut bilong bikpela kol i painim mipela na mipela i wok long surik i go bek; mipela pait long kisim biktaun Stalingrat, tasol nau mipela i lus long dispela pait. Na wanpela lain ami olgeta bilong Jemani i bagarap. Hitler i giamanim ol Jemani na em i tok, mipela i surik i go bek long wanem mipela laik strongim dispela wok bilong mipela na bai mipela i gat bikpela strong. Tasol mipela ol soldia i no ting olsem; mipela i gat wanpela tingting tasol—mipela laik i go bek long ples bilong mipela. Mi pilim pinis ol samting nogut dispela pait i kamapim na dispela i givim tingting long mi. Nau mi save pinis, dispela laik bilong Hitler long kisim olgeta hap bilong graun i olsem wanpela driman nating tasol i no gat as bilong en.
Taim ol ami bilong Rasia i raunim mipela na mipela i surik i go bek, wanpela bom i pairap klostu na hap bilong en i kisim mi long bros na mi kisim bikpela bagarap. Ol i kisim mi i go long haus sik bilong ami. Long dispela haus sik mi lukim ol soldia em ol bom samting i bagarapim ol nogut tru na sampela i no gat han lek na skin bilong ol i bagarap stret. Ol i stap tarangu tru. Mi pilim olsem ol dispela bagarap nogut tru ol soldia i kisim long pait i no kamapim wanpela gutpela samting; nogat. Nau mi tingim gen dispela liklik pisin bilong mi i dai pinis na mi tingting: Ating dai bilong ol man i no narapela kain long i dai bilong ol animal.
Tasol mi orait liklik—mi no olsem ol dispela narapela soldia i bagarap nogut tru. Skin bilong mi i kamap orait gen, na tu, mi no dai insait long dispela pait. Taim pait i pinis ol i salim mi i go long wanpela banis kalabus bilong ol ami long hap bilong Frans, na bihain mi go bek long famili bilong mi. I no gat wanpela i bin bagarap long dispela taim nogut bilong pait.
Tingting Bilong Mi i Senis Olgeta
Mi bin lusim famili bilong mi inap planti yia, na insait long dispela taim papamama na brata bilong mi i bin kamap Witnes Bilong Jehova. Olsem na taim mi go bek long papamama, kwiktaim mipela i kirap toktok long ol samting bilong lotu. Mipela i save toktok inap planti aua long dispela samting. Mi no inap bilip long wanpela God em i save larim pasin nogut na pen na hevi i stap. Taim mi stap long ami bilong Jemani, mipela ol ami i save pasim let i gat rait long en olsem: “God i Stap Wantaim Yumi.” Olsem na nau mi askim ol, ‘Taim mipela i wok long kisim bikpela pen na hevi na planti man i bagarap long pait, God i stap we?’ Ol pris bilong lotu i bin tokim mipela, Hitler em i olsem wanpela gutpela presen God i givim long mipela. Tasol em i asua bilong Hitler yet na olgeta samting long kantri bilong mipela i bagarap long dispela pait.
Isi isi papa bilong mi i kamapim ol tok bilong Baibel na bai mi ken save, i gat wanem as na yumi stap long taim nogut bilong hevi. Na em i helpim mi long save, long pait bilong ol man bilong graun, God i no save helpim wanpela kantri long winim pait. Liklik taim bai em i “mekim i dai pait long olgeta hap graun.” (Buk Song 46:9) Na em i soim wanpela tok bilong Baibel long mi i tok, “pinis bilong yumi man i wankain olsem ol abus. Ol abus i save dai, na yumi man tu i save dai.”—Saveman 3:19.
Orait long Sande papamama i tokim mi long i go wantaim ol long harim wanpela tok ol Witnes Bilong Jehova bai kamapim. Mi no inap lusim tingting long dispela de. Ol i mekim dispela miting long wanpela haus skul, na i gat ol liklik bang bilong ol pikinini bilong sindaun long en. Lek bilong mi i longpela na mi hatwok long sindaun long ol liklik bang olsem. Tasol dispela tok i kirapim tru tingting bilong mi na mi no tingim dispela bang nogut mi sindaun long en. Orait wanpela aua i go pinis na nau ol i kirapim narapela miting na ol i toktok long sampela tok bilong Baibel. Wanpela man i bosim miting na em i kamapim sampela askim na ol manmeri i sindaun ol i bekim ol dispela askim.
Taim miting i pinis, planti man na meri ol i kam sekanim mi na toktok wantaim mi. Mi kirap nogut long dispela pasin bilong ol long mekim gut long mi. Mi man bilong smok, olsem na kwiktaim mi lukim olsem i no gat wanpela man i smok.
Kirap long dispela taim mi go long olgeta miting bilong ol Witnes Bilong Jehova, na mi bekim sampela tok long ol miting. Nau tingting bilong mi i klia liklik. Mi save God i no gat asua long blut bilong planti man i kapsait long dispela Namba 2 Pait. Nogat. Mi kisim save olsem God i gat laik long kamapim gutpela paradais long olgeta hap bilong graun, na olgeta man i bihainim tok bilong em bai ol i kisim ol gutpela blesing tru bilong i stap oltaim oltaim. Na nau mi save, sapos mi laik, orait mi tu mi inap i stap long dispela gutpela paradais God i laik kamapim.
Dispela em i wanpela gutpela tok tru bilong kamapim long ol man na bai ol i ken harim. Hitler i bin hambak na tok long kamapim “Gavman Bilong i Stap Inap Wan Tausen Yia,” tasol gavman bilong em i no stap longtaim—em i stap 12-pela yia tasol na i pinis, na dispela gavman bilong em i kamapim ol wok nogut tru bilong bagarapim ol man! Nau mi save, Krais tasol inap bosim dispela graun inap long wan tausen yia na kamapim gutaim long graun—na em bai mekim olsem taim em i pinisim olgeta pasin nogut i save givim bikpela pen na hevi long ol man.—Kamapim Tok Hait 20:4.
Dispela bilip i kirapim tru bel bilong mi na mi sotwin stret long autim dispela gutpela tok long olgeta poroman bilong mi. Nau mi save pinis, i gat wanem as tru na yumi stap. Tru mi mas lusim smok pastaim, na dispela i hatwok long mi. Tasol mi makim wanpela de bilong lusim, na kirap long dispela de mi strong long sakim smok na mi no smok moa—mi lusim olgeta. Mi save, sapos mi laik mekim wok bilong God, orait mi “mas rausim olgeta pasin doti bilong bodi na bilong spirit, na . . . kamap klin olgeta long ai bilong God.”—2 Korin 7:1.
Mi Go Wok long Betel
Mi laik givim skin bilong mi olgeta long God na mi kisim baptais, na liklik taim bihain mi kirap mekim wok bilong God long olgeta de wantaim brata bilong mi. Long moningtaim mitupela i mekim wok mani i go inap long belo, na nau mitupela i save kisim wilwil bilong mipela na i go long hap bilong autim tok long en. Long dispela taim bihain long pait, mipela i no gat planti buk samting bilong givim long ol man. Olsem na taim sampela man i laik harim tok bilong Baibel, mipela i save lusim buk o nius samting na ol i holim inap liklik taim na bihain mipela i kisim bek na givim long ol narapela man i laik kaunim. Olsem bai ol gutpela tok bilong ol dispela buk na nius inap helpim planti man. Tasol liklik taim bai dispela pasin i senis.
Long dispela taim bipo, Brata Nathan H. Knorr i stap presiden bilong Sosaiti Was Taua, na em i bin i kam long Jemani. Em i lukim mipela i sot tru long ol buk na nius samting, na em i stretim tok long salim sampela i kam. Orait i no longtaim na ol i kamap long Jemani, em namba wan ofis long Bruklin i salim i kam. Nau i gat bikpela wok long brens-ofis bilong Jemani long salim ol dispela buk samting i go long olgeta kongrigesen. Wanpela taim mi wantaim brata bilong mi i kisim pas olsem telegram, i tok: “Kam hariap long Haus Baibel [Betel].”
Mi tingim yet wanpela tok mi bin mekim long brata bilong mi. Mi tokim em, taim mipela i go wok long Betel bai mipela i gat bikpela hap taim long olgeta de bilong stadi long Baibel. Tasol dispela tingting bilong mi i kranki tru! Taim mipela i kamap long Betel ol i tokim mipela: “Mipela laikim wanpela man bilong wok long hap bilong wokim ol buk samting, na wanpela bilong wok long hap bilong pulimapim ol buk samting long katon na salim i go long ol narapela hap. Yupela i ken tingim pastaim, wanem wok yutupela wan wan i laik mekim.” Mi kisim wok long hap bilong salim ol buk na nius samting i go long ol narapela hap, na brata bilong mi i wok long hap bilong wokim ol buk na nius samting.
Mipela i gat planti wok tru, olsem na mipela i no gat bikpela hap taim tumas long kaunim Baibel. Sampela taim mipela i wok san na nait bambai mipela i ken salim ol buk samting i go long ol kongrigesen long taim stret. Tasol mipela i wok long kamap strong long ol samting bilong spirit, long wanem mipela i stap wantaim ol brata i bin sanap strong long bilip, olsem Erich Frost, na Konrad Franke na August Peters; olgeta dispela brata i bin i stap planti yia long ol bikpela banis kalabus nogut, tasol ol i karim ol dispela hevi na sanap strong.
Long hap mi wok long en long Betel, i gat wanpela yangpela sista, em Magdalena Kusserow. Em i bin winim 4-pela yia long wanpela banis kalabus nogut, long wanem, em i no laik salut na tok “Litimapim nem bilong Hitler!” Tasol mi bin i stap long wanpela banis kalabus bilong ol ami long Frans, long wanem mi bin popaia tru na mi laik helpim Hitler. Tasol tok i tru bilong Baibel i mekim na nau mitupela i stap wantaim. Mitupela i gat wankain tingting long ol wok bilong spirit mipela i laik mekim, na mitupela i pasim tok olsem mitupela i laik marit na wok wantaim long wok bilong God.
Narapela Kain Haus Kuk
Taim mipela i marit pinis, mipela i laik wok yet long mekim wok bilong God oltaim, long wanem mipela i save i gat planti wok tru i stap. Mipela i kisim planti gutpela wok. Long 1951 ol i makim mi bilong lukautim wok bilong kukim kaikai bilong wanpela kibung bai kamap long Frankfet inap long 3-pela de. Mipela i ting i gat olsem 35,000 manmeri bai kam long dispela kibung na mipela i mas redim kaikai bilong ol.
Dispela em i wanpela traipela wok tru. Mipela i no gat planti samting bilong kukim kaikai bilong dispela bikpela lain. Tasol mipela i gat wanpela gutpela tingting—mipela i kisim 51 bikpela sospen i save wok long smok bilong hatwara, na bilong mekim olsem mipela i ken mekim wok long ensin bilong tren, em wanpela ensin i save wok long smok bilong hatwara. Tasol mipela bai painim we wanpela ensin olsem? Mipela i askim wanpela kampani bilong ol tren long givim wanpela long mipela pastaim. Ol i givim long mipela, na wanpela kampani long Frankfet i wokim wanpela samting bilong en bilong helpim mipela. Em nau, dispela ensin inap wokim smok bilong wara i boil nogut tru na mipela inap kukim kaikai long dispela rot.
Long de paslain long kibung mipela i traim dispela pasin bilong kukim kaikai—em i gutpela o nogat. Em i wok gutpela tru na mipela i amamas. Ol nius i kamapim stori bilong dispela “nupela samting” mipela i mekim bilong kukim kaikai bilong planti tausen manmeri. Na piksa bilong haus kuk na ensin i kamap long nius. Olsem na planti man ol i save long dispela “Klinpela Lotu” kibung, olsem na bikpela lain moa yet i bung, winim 47,000.
Mi stap yet long kibung na mi kisim toksave olsem Sosaiti Was Taua i laik bai mi mekim wok olsem wasman bilong raun. Pastaim mitupela i raun lukim ol kongrigesen insait long sekit—mipela i stap wanpela wik long ol wan wan kongrigesen. Bihain mitupela i mekim wok distrik na i go long ol kibung i save kamap insait long ol sekit. Mipela i amamas tru long wok wantaim ol brata olsem Martin Poetzinger (bihain em i kamap wanpela bilong Lain Bilong Bosim Ol Witnes Bilong Jehova), na H. Dickmann, na R. Kelsey. Mipela i kisim planti gutpela save long ol dispela strongpela brata na mipela i kisim planti blesing long dispela rot, long wanem, mipela i harim ol gutpela tingting na save bilong narapela narapela.
Wok Misineri long Afrika na Spen
Long 1961 mi go long Skul Gileat bilong Sosaiti Wastaua long Bruklin, Nu Yok. Klostu olgeta sumatin em ol brata tasol. Mipela i skul inap 10-pela mun. Meri bilong mi i no inap i go wantaim mi; em i stap long Jemani. Mi stap longwe long em, tasol oltaim mipela i raitim pas i go i kam na dispela 10-pela mun i pinis hariap.
Mipela i mas mekim wok misineri long Togo, em wanpela liklik kantri long Wes Afrika. Mipela i mas lainim tok ples Ewe bambai mipela i ken putim tok bilong Baibel i go daun long bel bilong ol dispela lain. Ol i save pren gut long ol man bilong narapela hap, tasol sapos man inap mekim tok ples bilong ol, ol i tingim em i olsem brata tru bilong ol.
Mi kirap mekim stadi Baibel wantaim wanpela yangpela man Afrika, nem bilong em Abraham, em i save liklik long tok Inglis. I no longtaim na em i kirap raun wantaim mi long ol haus na autim tok. Em i bin helpim mi gut long kamapim tok bilong Baibel long ol man i save mekim tok ples Ewe.
Mipela i mekim bikpela wok long wanpela buk (From Paradise Lost to Paradise Regained), i gat planti piksa long en na i gutpela bilong mekim stadi Baibel. Tasol ol dispela man bilong bus i hatwok long kisim sampela tok bilong Baibel olsem dispela namba 144,000 i stap long Kamapim Tok Hait sapta 7, long wanem, ol i save long ol liklik namba tasol, olsem ol liklik mani bilong ol. Poroman bilong mi i save mekim wok long ol pinga bilong han na bilong lek tu bilong helpim ol long kisim save long dispela bikpela namba. Na sampela taim mipela i wokim piksa long wesan bilong skulim ol.
Tasol sik i mekim na mipela i mas lusim dispela ples na i go bek long Yurop. Mipela bel hevi tru long lusim ol dispela lain. Pastaim mipela i go long Laksembek na bihain mipela i go long Jemani. Tasol laik bilong mekim wok misineri i strong yet long bel bilong mipela, olsem na bihain liklik mipela i tingting long i go long wanpela hap i no gat planti man bilong autim tok, olsem long Spen.
Mipela lainim narapela tok ples na nau mipela i mekim wok sekit gen na helpim ol brata spirit, na inap wanpela yia olgeta mipela i mekim wok bilong sanapim nupela Haus Betel klostu long Madrit. Mitupela Magdalena i kisim bikpela amamas long wok long Spen. Tru nau mipela i no gat bikpela strong, tasol mipela i amamas, long wanem mipela i wok long lain yet long tok bilong Baibel na mipela i autim dispela tok long ol narapela man na bai ol tu i ken save long en.
Mi tingting long taim mi yangpela yet na mi bin wok long kisim save long as bilong i stap bilong yumi—yumi stap bilong mekim wanem. Tasol mi kisim dispela save pinis na nau mi save, mi no ken bilip long ol man olsem Hitler; na taim mi kisim save pinis long tok i tru bilong Baibel, mi givim skin bilong mi olgeta long God bilong mekim wok bilong em. Mi kisim bikpela amamas tru long dispela wok! Nau mi save, sapos mi stap gut long God, samting i no ken painim mi olsem i bin painim dispela liklik pisin bilong mi, em i dai na i pinis olgeta. Mi bilip na wet long kisim laip i stap oltaim long bihain, na i stap bilong mi bai i gat as tru bilong en!—Kamapim Tok Hait 21:1-4.
[Piksa bilong Georg Reuter long pes 21]
(piksa bilong em i stap antap na em i holim plak)
[Piksa long pes 22]
Em Georg na Magdalena Reuter long Spen