Ailan Nofok—Ples Kalabus i Kamap Paradais Bilong Ol Turis
Wanpela man long Nu Silan i raitim dispela stori bilong Kirap!
OL MAN i bin i kam long Ailan Nofok winim 150 yia i go pinis, tasol ol i no kam long laik bilong ol yet, nogat. Ol i kam olsem kalabusman. Ol lain bilong Inglan i bin kisim ol long Ostrelia na bringim ol i kam long dispela ailan na ol i wok kalabus. Ol i bin mekim nogut tru long ol dispela lain kalabus. Nau planti turis i save go lukim dispela ailan long olgeta yia, winim 20,000.
Tasol Ailan Nofok i stap long wanem hap? Wok kalabus i pinis olsem wanem na nau ol turis inap i go lukim dispela ples? Bipo wanem ol samting i bin kamap long dispela ailan? I gat wanem ol gutpela samting yu inap lukim sapos yu go long dispela ailan?
Taim mi tingting long i go long dispela ailan, pastaim mi kaunim ol buk i stori long ol samting i bin kamap bipo long dispela hap. Mi kisim save olsem long yia 1774, wanpela man bilong Inglan, em Kepten Jems Kuk, i raun long hap bilong Biksolwara Pasifik na em i painim dispela ailan. Longpela bilong en i olsem 8 kilomita na braitpela bilong en i olsem 5 kilomita. Kepten Kuk i tingim wanpela bikman bilong ples Nofok long Inglan, na em i putim dispela nem long dispela ailan.
“Ailan Bilong Bel Hevi ”
Wanpela buk (Norfolk—An Island and Its People) i tok: ‘Planti samting i kamap long hap bilong Ailan Nofok long bipo. Taim ol manmeri i kamap long dispela hap, i no longtaim na hevi tu i kamap.’
Wanpela bikman bilong ami bilong Inglan, em Filip King, em i kamap long dispela ailan 14-pela yia bihain long taim Kuk i painim pinis dispela ailan. Em i laik bai gavman bilong Inglan i bosim dispela ailan, na em i laik mekim i kamap ples bilong putim ol kalabusman em ol i wok long pulap long ol haus kalabus long Inglan.
Ol i lusim dispela hap long 1814, tasol long 1825 ol i wokim gen ples kalabus na planti kain kalabusman i kam. Sampela i man nogut tru, na sampela em ol i bin pait long gavman, na planti i kam long ol longwe hap na ol i kalabusim ol long ol liklik rong tasol. Olsem na dispela naispela ples bilong bel isi long hap bilong Pasifik i kamap olsem “Ailan Bilong Bel Hevi,” na em i stap olsem inap 30 yia. Long 1854 ol i lusim dispela hap gen.
Bilong wanem ol i kolim dispela hap olsem “Ailan Bilong Bel Hevi”? Wanpela buk (Discovering Norfolk Island) i stori olsem ‘wan wan bos bilong kalabus i gat pasin bilong ol yet long mekim wok bos. Sampela taim i gat hatpela bos, na sampela taim nogat. I gat planti stori bilong man i kilim narapela i dai, o ol lain kalabusman i laik pait long ol bos bilong kalabus, o stori bilong ol man i laik ranawe na ol i holim ol na kilim ol i dai o givim kanda long ol. Bos bilong haus kalabus long 1839, em Meija Tomas Banberi, em i givim kanda inap 300 taim long 5-pela kalabusman em ol i laik ranawe long bot, tasol em i mekim sampela gutpela pasin tu. Em i save mekim gut long ol kalabusman i bihainim gut tok.’
Ol kalabusman i wokim ples kalabus, na ol haus kalabus, na ples slip bilong ol soldia, na ol narapela samting tu, em planti i sanap yet long nau na yu inap lukim. Mi wokabaut na lukim ol dispela banis na ol haus em ol man i tok i wankain olsem ol haus ol i bin wokim long Inglan inap 200 yia bipo. I olsem mi stap long dispela taim na mi inap harim krai bilong ol kalabusman samting.
Ailan Nofok na Pait Long Sip
Na taim mi wokabaut long ples matmat, mi kisim save long nem bilong sampela man em bipo ol i stap long dispela hap. Long planti ston bilong matmat, mi lukim wanpela nem olsem Christian. Planti taim mi bungim ol man bilong ples ol i save tok, “Mi wanpela tumbuna pikinini bilong Christian.”
Planti man i bin harim stori bilong sip ol i kolim Bounty na stori bilong pait i bin kamap long dispela sip. Planti buk na 3-pela piksa wokabaut i bin kamapim stori bilong dispela sip. Na planti man i save long nem bilong ol man i insait long dispela pait. Wanpela em Kepten Blai na narapela em wanpela yangpela ofisa, nem bilong em Fletcher Christian. Dispela pait i kamap long Epril 1789, taim ol i lusim pinis Tahiti. Christian na lain bilong em i rausim Blai na 18 narapela ofisa bilong em long sip, em ol i stap gut long Blai. Ol i givim liklik bot long Blai na lain bilong em na salim ol i go. Inap 7-pela wik Blai na lain bilong em i trip nating long solwara. Bihain ol i go sua long Timor, long Indonesia. Blai i go bek long Inglan na em i kotim Christian na lain bilong em. Bihain ol soldia i holim 3-pela man long lain bilong Christian na ol i mekim kot long 3-pela na hangamapim ol.
Orait, Fletcher Christian wantaim 8-pela man i bin helpim em long pait, na 19 man na meri bilong Tahiti, ol i go bek long Tahiti long sip Bounty. Tasol bihain ol i lusim dispela ailan gen na ol i kisim sip bilong ol na ranawe i go, nogut ol soldia i kam holim ol. Long 1790 ol i kamap long Ailan Pitken, em i stap longwe tru.
Tasol hevi i painim ol dispela lain long Ailan Pitken. Sindaun bilong ol long dispela ailan i no gutpela tumas. Pasin bilong bel nogut long narapela i kirapim ol long pait na kilim narapela i dai. Tasol maski i gat ol dispela hevi na sindaun bilong ol i no gutpela na ol i hatwok long painim ol liklik samting bilong skin, ol i stap laip yet. Planti yia bihain, olsem long 1856, rot i op long ol lain tumbuna bilong ol i go sindaun long Ailan Nofok.
Long Pitken i Go Long Nofok
Long Jun 8, 1990, ol lain bilong Ailan Nofok i mekim bung bilong tingim taim sip Bounty i bin kam kamap long dispela ailan. Long moningtaim long dispela de, ples i kol na i gat liklik ren i kam daun. Tasol dispela i no pasim ol man bilong ples—ol i pasim kain laplap na bilas bilong ol man i bin i stap long yia 1850 samting. Ol i save mekim dispela bung long olgeta wan wan yia. Ol man bilong ples i bihainim gen pasin em namba wan lain bilong i kam sindaun long ailan ol i bin mekim taim ol i stap long sip na ol i kam sua. Dispela samting i bin kamap olsem 134 yia i go pinis, olsem long 1856.
Long 1856, i olsem 67 yia i go pinis kirap long taim bilong dispela pait. Long dispela taim 193 man bilong Ailan Pitken i go sindaun long Ailan Nofok. Sampela i go bek long Ailan Pitken long bihain, na nau lain bilong ol i stap yet long dispela hap.
Ol man bilong ailan Nofok i no wankain olsem ol tumbuna bilong ol em ol i man bilong pait, nogat. Dispela lain—em ol i hapkas waitskin na Tahiti—ol i pas gut wantaim, na ol i givim bel long ol samting bilong lotu, na ol i stap pren pren. Ol i stap laip long rot bilong ol kaikai ol i save planim na ol pis samting ol i kisim long solwara. Bipo, taim ol i stap long Ailan Pitken i no gat sampela helpim bilong ol—ol i mas painim kaikai samting long hatwok bilong ol yet. Orait, dispela pasin i stap yet long ol na i helpim ol long stap laip yet long Ailan Nofok, maski ol i stap longwe long ol narapela ailan samting. I no gat planti sip i save kam, long wanem, i no gat gutpela pasis long dispela hap.
Ples Balus i Kamapim Senis
Taim Namba 2 Pait i kamap, sindaun bilong ol lain long Ailan Nofok i senis. Ol i wokim wanpela ples balus, na taim ol i mekim olsem, ol man bilong ailan inap lukim ol man bilong narapela hap o kisim ol samting long ol narapela hap. Nau ol i save painim mani long rot bilong ol turis, em ol i kam bilong raun long ailan.
Taim mi na ol narapela i go daun long ples balus long Ailan Nofok, wanpela man bilong gavman i save wok long dipatmen bilong turis, em i tokim mipela olsem ol animal i save wokabaut nabaut long rot, na em i tok, “mipela laik bai yupela i was gut na draiv. Yupela mas givim rot long ol animal.” Ol turis i kam long Ostrelia na Nu Silan i save kirap nogut long sindaun bilong dispela lain, em ol i stap isi na ol i no tingim planti samting bilong skin. Na ol diwai samting long dispela ailan i mekim na ples i naispela tru. Stori bilong ol samting i kamap bipo, olsem long taim bilong ol lain kalabus na taim pait i kamap long sip Bounty, ol dispela samting i mekim na ol man i laik tru long lukim dispela ailan.
I tru ol lain bilong ailan i kisim mani long rot bilong ol turis, tasol nau planti turis tumas i kam na ol man bilong longtaim long dispela hap i tingim i stap bilong ol long bipo, taim ol yet i stap. Mi askim wanpela meri, em i laikim sindaun bilong bipo, o olsem wanem? Em i tok, “Mi laikim tru! Long dispela taim bipo, ol man i save tingim gut ol narapela na givim ol samting long ol. Nau olgeta man i tingim mani tasol.”
“Watawieh Yuu”
Em tok gude wanpela meri i mekim long mi long wanpela moningtaim, taim mi raun autim tok bilong Baibel long ol haus. Insait bilong dispela tok “Watawieh yuu” i olsem “ Gude; yu stap orait?” Maski planti man i mekim tok Inglis long Ailan Nofok, ol i gat tok ples bilong ol yet em ol tumbuna bilong ol i bin kisim i kam long 1856. Dispela tok ples i olsem hap tok Inglis bilong bipo na hap tok Tahiti. Tok ples “Pitken” o “Nofok,” em wanpela gutpela tok ples, na taim ol i mekim dispela tok, nek bilong en i gutpela tru.
Mi painim sampela tok moa long wanpela buk (Speak Norfolk Today) em i stori long pasin bilong mekim dispela tok ples. I gat sampela tok olsem: “Twelw salan goe d’ miiting,” na long tok Pisin i olsem “12-pela man i go long miting,” na “Es gud dieh, el duu f’ gu fishen” i olsem “Em gutpela de bilong i go painim pis.”
“Kam na Lukim Dispela Ples”
Wanpela buk bilong ol turis i stori long Ailan Nofok olsem: ‘Em i wanpela gutpela ples tru yu inap i kam lukim, i winim ol narapela ples.’ Wanpela man bilong ples i tokim mi, ‘Dispela ples i olsem wanpela ples paradais, maski yumi stap long taim nogut. Na mi no laik lusim dispela hap na go sindaun long narapela hap.’
Maski dispela ailan i stap long Biksolwara Pasifik, em i no hat. Em i olsem ples kol. I gat ol liklik maunten em grinpela gras i karamapim, na i gat ol naispela diwai na plaua samting. Maski yu sanap long wanem hap, yu inap lukim Biksolwara Pasifik. Ol haus i no pas pas na i gat ol naispela gaden plaua arere long ol. I no gat pasin raskol. Ol man i wok strong yet i stap na i no singaut tumas long gavman i mas helpim ol. Ol i lukautim ol yet. Long dispela ailan tu ol Witnes Bilong Jehova i autim gutnius bilong Baibel.
Ating ol lain bilong ailan bai tokim yu olsem, “Yorlye cum look orn”—“Kam na lukim dispela ples.” Mi amamas, long wanem, mi bin harim dispela tok bilong ol na mi bin kam.
[Mep/Piksa long pes 15]
Maski yu sanap long wanem hap, yu inap lukim Biksolwara Pasifik
[Mep]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin.)
Ailan Nofok
Ailan Pitken
Nu Silan
[Ol Piksa long pes 16]
Ol haus bilong gavman na banis bilong ol haus kalabus; Ailan Filip i stap long baksait
Wanpela diwai i kamap planti long Ailan Nofok, em ol i kolim Nofok Pain