Taim Nogut Bilong Ol Kalabusman Long Australia
WANPELA MAN LONG AUSTRALIA I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
JOHN HILL: Kot i tok em i gat asua long stilim wanpela hankisip em pe bilong en inap 6-pela peni, na ol i rausim em i go long Australia bilong kalabus inap 7-pela yia.
ELIZABETH BASON: Kot i tok em i gat asua long stilim wanpela laplap, longpela bilong en inap 6.4 mita. Kot i tok long ol bai hangamapim em, tasol ol i senisim strafe na rausim em i go long Australia bilong kalabus inap 7-pela yia.
JAMES BARTLETT: Kot i tok em i gat asua long stilim tret em hevi bilong en inap 450 kilo. Ol i rausim em i go long Australia bilong kalabus inap 7-pela yia.
GEORGE BARSBY: Em i gat asua long paitim William Williams na stilim paus bilong em, na wanpela hanwas gol, na mani inap 6-pela paun. Kot i tok long ol bai hangamapim em, tasol ol i senisim strafe na rausim em i go long Australia bilong kalabus inap long em i dai.
DISPELA em stori bilong 4-pela tasol namel long planti manmeri em long yia 1790 samting ol i bin kot long Inglan na ol i rausim ol bilong i go kalabus long Australia. Long dispela taim nogut bilong ol kalabusman, inap 160,000 manmeri i kisim dispela hevi. Planti taim ol i makim ol meri wantaim ol pikinini bilong ol long kalabus inap 7 i go inap 14 yia.
Long wanpela buk (Early Australia—With Shame Remembered), Bill Beatty i tok: “Planti lain i go kalabus long Australia em ol pikinini i no winim yet 12-pela krismas.” Em i tok, wanpela pikinini i kalabus em i gat 7-pela krismas tasol. Ol i rausim mangi i go long Australia bilong kalabus “inap long laip olgeta bilong em.”
Tasol dispela pasin i bin helpim sampela kalabusman. Taim ol i rausim ol man bilong i go kalabus, sampela ol i kisim gutpela sindaun taim ol i pinis long kalabus. Kain kain samting i bin kamap long dispela taim; pasin bilong mekim nogut tru long man na pasin sori, indai i painim sampela, na sampela ol i kisim gutpela sindaun bihain. Olgeta dispela samting i bin kirap long Briten.
Taim Nogut Bilong Ol Kalabusman i Kirap
Kirap long yia 1700, ol senis i kamap long i stap bilong ol man long Briten na dispela i mekim na planti man i stap rabis tru, olsem na pasin raskol i go bikpela. Bilong daunim dispela hevi, gavman i kamapim ol strongpela lo na strafe. Long 1810 samting, ol i makim 200 rong em sapos man i mekim ol bai kilim em i dai. Wanpela man i tok, “maski man i stilim liklik samting tru, ol i kilim em i dai.” Ol i hangamapim wanpela mangi i gat 11-pela krismas, long wanem, em i bin stilim wanpela hankisip!
Tasol long 1710 samting, ol i kamapim lo i tok orait long ol i ken senisim strafe em kot i makim bilong kilim i dai man, na salim em i go long ol kantri long Not Amerika em Briten i bosim. Olsem na long olgeta wan wan yia ol i salim wan tausen kalabusman i go long ol dispela hap, pastaim long Virginia na Maryland. Tasol dispela pasin i pinis taim ol dispela kantri i kisim independens long Briten long 1776. Olsem na bihain ol i putim ol kalabusman long ol sip na larim ol i trip long bikpela wara Thames bilong London. Tasol ol dispela sip i no gat planti spes, olsem na ol i mas mekim wanem?
Kepten James Cook, em man bilong raun na painim ol narapela kantri, em i stretim dispela hevi taim em i painim New Holland—nau ol i kolim Australia—na mekim dispela kantri i stap aninit long Briten. Bihain liklik, long 1786, ol i makim nambis long hap is bilong Australia bilong kamapim ol ples kalabus long en. Long 1787, “Namba Wan Lain Sip” i lusim Inglan na i karim ol kalabusman i kam na ol i kamapim wanpela setelmen bilong ol kalabus long New South Wales.a Bihain ol narapela lain sip tu i go, na i no longtaim na planti setelmen bilong ol kalabusman i kamap long Australia, na wanpela i stap long Ailan Norfolk, em 1,500 kilomita not-is long Sydney.
Ol Hevi Long Solwara
Ol namba wan lain kalabusman ol i bringim long ol dispela ples kalabus, ol i kisim taim nogut long solwara. Wara i go insait long ol sip na ol i stap pas pas tru. Planti handet ol i dai long sip; na ol narapela i dai bihain tasol long ol i kamap long ol ples kalabus. Planti i dai long sik scurvy. Tasol bihain ol i putim ol dokta long ol sip, na moa yet long sip i karim ol meri kalabus. Dispela i daunim tru namba bilong ol lain i dai. Pastaim ol sip i save raun inap 7-pela mun, tasol bihain ol i spit moa na ol inap kamap long Australia insait long 4-pela mun. Olsem na planti pasindia moa i abrusim bagarap.
Ol sip i bagarap long solwara, na dispela tu i wanpela hevi bilong ol kalabusman. Wanpela sip (Amphitrite) bilong Briten i karim ol kalabusman i lusim Inglan inap 5-pela de pinis na strongpela win i kirap. Sip i no stap longwe tumas long nambis bilong Frans. Inap 2-pela de win i sakim sip i go i kam na long 5 klok long apinun bilong Ogas 31, 1883, sip i bruk na i go daun long solwara. Sip i stap longwe long nambis inap wan kilomita.
Ol i no laik kisim helpim, na ol i no givim ol bot long ol kalabusman. Bilong wanem? Long wanem, ol i ting ol kalabus—120 meri na pikinini—ol bai ranawe! Win i sakim sip i go i kam inap 3-pela aua na bihain sip i bruk na ol man i go daun long solwara. Planti wokman bilong sip na olgeta 120 meri na pikinini ol i dai. Long ol de bihain, solwara i karim 82 bodi i go long nambis—wanpela em bodi bilong meri i holimpas yet pikinini, maski em i dai pinis.
Ol i Laik Tru Long i Dai
Gavena bilong New South Wales, Sir Thomas Brisbane, em i tok ol kalabusman bilong New South Wales na Tasmania em ol i mekim ol bikpela rong, ol i mas salim ol i go long Ailan Norfolk. Em i tok: “Ol kalabusman ol i salim i go long dispela hap, ol bai i no gat rot bilong lusim kalabus.” Sir Ralph Darling, bihain em i kamap gavena, em i tokaut strong olsem em bai mekim dispela ailan i kamap “ples bilong givim bikpela strafe tru long ol man, na indai tasol i nogut moa.” Ailan Norfolk i kamap kain ples olsem taim John Price, em man i kamap long famili i gat biknem, em i kamap gavena.
Ol man i tok, Price “i save gut long pasin bilong skelim tingting bilong ol kalabusman, na tu, em i strong long bihainim Lo na givim strafe, olsem na em i bosim strong ol kalabusman.” Long ol kain rong olsem singsing, i no wokabaut hariap tumas, i no subim strong ol bokis i pulap long ston, Price i makim strafe bilong wipim ol inap 50 taim o lokim ol long sel inap 10-pela de wantaim 13 kalabusman na ol i gat spes bilong sanap tasol.
Planti kalabusman i laik kamap fri long ol dispela strafe long rot bilong indai. Wanpela bikman bilong lotu i stori long samting i kamap taim 31 kalabusman i bikhet. Ol i kilim i dai 13 kalabusman na larim 18 kalabusman i stap. Bikman bilong lotu i tok: “Taim wan wan man i harim olsem ol i no inap kilim em i dai, em i krai nogut tru, na olgeta man i harim olsem ol bai kilim ol i dai, ol i brukim skru na tenkyu long God na i no gat aiwara long ai bilong ol.” Dispela bikman bilong lotu i tok moa: “Taim ol i rausim ol ain i pasim han lek na ritim tok orait bilong kilim ol i dai, ol i brukim skru na redi long kisim dispela strafe olsem em laik bilong God. Bihain, wan wan bilong ol i givim kis long lek bilong man bai kilim ol i dai.”
Ol pris pasto—em gavman i no inap givim strafe long ol—ol tasol i tokaut long dispela pasin nogut tru. Wanpela bikman bilong lotu i tok: ‘I no gat wanpela tok mi inap mekim bilong stori long hatpela pasin Price i mekim long ol kalabusman. Mi bel hevi tru taim mi tingim dispela samting, na man i mekim dispela pasin nogut tru em inap mekim long laik bilong em yet na i no gat strafe bilong en.’
Rot i Op Liklik Long Gutpela Samting i Kamap
Taim Kepten Alexander Maconochie i kam long Ailan Norfolk long 1840, rot i op long ol kalabusman inap kisim helpim. Em i kamapim pasin bilong givim prais long ol kalabusman i stretim pasin bilong ol, na dispela i opim rot long ol kalabusman inap lusim kalabus taim ol i winim sampela mak. Maconochie i tok: “Mi ting ol kalabusman inap stretim pasin bilong ol sapos yumi bihainim stretpela pasin bilong helpim ol. Tingting bilong man inap senis sapos yumi mekim ol samting i helpim man long stretim tingting, na yumi no mekim ol hatpela pasin i bagarapim tingting.”
Pasin Maconochie i kamapim i helpim gut ol kalabusman, olsem na bihain ol i kirap bihainim dispela pasin long Inglan, Aialan, na Amerika. Maconochie i kamapim nupela pasin, tasol tu em i sakim pasin bilong sampela bikman na dispela i bagarapim bel bilong ol. Olsem na bihain ol i pinisim em long wok. Taim em i pinis long wok, ol i kirap gen long mekim hatpela pasin long ol kalabusman long Ailan Norfolk. Tasol ol i no mekim olsem inap longpela taim. Long 1854, ol bikman bilong lotu i toktok strong, olsem na ol i pinisim ples kalabus long Ailan Norfolk na ol i bringim ol kalabusman bilong dispela hap i go long Port Arthur, Tasmania.
Long dispela taim bipo, planti man i pret long Port Arthur. Tasol pasin ol i mekim long Port Arthur i no hatpela olsem pasin ol i bin mekim long Ailan Norfolk. Olsem: Long 1840, ol i pinisim pasin bilong wipim ol kalabusman long Port Arthur.
Long wanpela buk (Port Arthur—1830-1877), Ian Brand i tok, strongpela gavena bilong Tasmania, George Arthur, em i laik mekim dispela ples kalabus “i kisim nem olsem ol man i bihainim stret olgeta lo.” Na tu, Arthur i laik bai olgeta kalabusman i save long “ol prais ol inap kisim sapos ol i bihainim gutpela pasin na ol strafe bilong ol man i mekim rong.” Bilong mekim olsem, em i skelim ol kalabusman i go long 7-pela lain. Namba wan lain em ol kalabusman i bihainim gutpela pasin na ol i kisim setifiket i makim olsem ol inap lusim kalabus. Na namba 7 lain em ol kalabusman ol i pasim sen long han lek bilong ol na ol i bilong mekim ol strongpela wok.
Pasin Bilong Rausim Ol Man i Helpim Planti
Beatty i tok: “Ol lain i go kalabus long ol ples kalabus long Port Arthur, na Ailan Norfolk, . . . na ol kain ples olsem long taim nogut bilong ol dispela ples kalabus ol i bin kisim hevi, tasol planti kalabusman ol i gat rot bilong kisim gutpela sindaun moa winim sindaun ol inap kisim long ples bilong ol. . . . Ol i gat rot bilong kisim gutpela sindaun tru.”
Tru tumas, ol kalabusman em ol i larim ol i lusim kalabus paslain long taim stret bilong ol, na ol kalabusman i pinisim taim na ol i lusim kalabus, ol i lukim olsem planti rot i op long ol na famili bilong ol. Olsem na wan wan tasol i go bek long Inglan taim ol i lusim kalabus.
Gavena Lachlan Macquarie, em wanpela man i helpim tru ol kalabusman i lusim kalabus, em i tok: “Taim man i kamap fri, ol man i no ken tingim pasin bilong em long bipo na sutim tok long em, nogat; inap longtaim em i bin kamapim klia olsem em inap bihainim stretpela pasin, olsem na larim em long mekim wanem wanem wok em i laik mekim.”
Macquarie i givim hap graun long ol kalabusman i kamap fri na long dispela pasin em i strongim tok em i bin mekim. Bihain em i makim sampela kalabusman long helpim ol kalabusman i pinis long kalabus long mekim wok long graun bilong ol, na mekim ol kain kain wok long ol haus bilong ol.
Bihain, planti kalabusman em ol i kamap fri ol i bungim planti mani kago, na ol man i litimapim nem bilong ol, na sampela i kisim biknem. Olsem: Samuel Lightfoot i mekim bikpela wok long kirapim ol namba wan haus sik long Sydney na Hobart. William Redfern i kamap wanpela dokta i gat biknem, na ol man inap lukim yet ol wok Francis Greenway i bin mekim. Em i bin mekim bikpela wok bilong sanapim ol narapela kain bikpela haus long Sydney na long ol hap i stap klostu.
Inap 80 yia olgeta ol i mekim pasin bilong rausim ol man i go long Australia bilong i stap kalabus, na long 1868 ol i pinisim dispela pasin. Long nau, i gat ol man bilong kain kain lain i sindaun long Australia, olsem na ol man i no tingim ol dispela samting i bin kamap long bipo. Ol ples kalabus i kamap olsem ol samting em ol turis i amamas long lukim. Tasol ol man inap tingim ol samting i bin kamap long dispela taim nogut bilong ol kalabusman taim ol i lukim ol bris, ol olpela haus, na ol haus lotu—em ol samting ol kalabusman i bin wokim. Sampela bilong ol dispela samting i no gat bagarap na i kam inap long nau ol man i mekim yet wok long en.
[Futnot]
a Bilong lukim sampela tok moa long ples kalabus long Botany Bay, lukim Kirap! (tok Inglis) bilong Februeri 8, 2001, pes 20.
[Blok/Piksa long pes 20]
STORI BILONG TUMBUNA PIKININI BILONG WANPELA KALABUSMAN
Wanpela tumbuna pikinini bilong ol kalabus bilong bipo i stori long olsem wanem ol tumbuna bilong em i bin kam long Australia. Em i tok:
“Long taim wanpela tumbuna bilong mi i gat 19 krismas, kot i tok em i gat asua . . . long stilim wanpela paus. Long Disemba 12, 1834, em wantaim 308 pasindia ol i kalap long sip (George Namba 3) na ol i lusim Inglan—220 pasindia ol i kalabusman. Taim sip i kamap klostu long nambis bilong Tasmania long Epril 12, 1835, inap 50 kalabusman ol i kisim sik scurvy. Meri bilong wanpela soldia, na 3-pela pikinini, na 12-pela moa ol i dai. Tupela pikinini mama bilong ol i karim ol long dispela longpela raun bilong sip.
“Sip i raun long solwara inap 6-pela wik pinis taim paia i kirap long sip. Tasol gutpela tru olsem bagarap i no painim ol, long wanem, tupela kalabusman i mekim na paia i no go kisim tupela bokis i gat paura bilong gan i stap long en. Tasol paia i bagarapim planti samting, olsem na ol i no gat kaikai inap long dispela hap taim ol bai raun yet long sip. Kepten bilong sip i laik sua hariap, olsem na em i bihainim solwara (D’Entrecasteaux Channel) namel long wanpela ailan na hap saut bilong Tasmania. Long 9:30 long nait, taim sip i stap 5-pela kilomita longwe long nambis, sip i go pas long wanpela bikpela ston na i bruk na i go daun long solwara—nau ol i kolim dispela ston olsem King George Rock. Inap 133 manmeri ol i dring solwara na ol i dai, na klostu olgeta bilong ol em ol kalabusman ol i lokim ol long as bilong sip. Long ol dispela 220 kalabusman inap 81 tasol ol i abrusim bagarap. Wanpela bilong ol em tumbuna bilong mi. Long 1843 em i maritim wanpela meri i lusim kalabus, na tupela yia bihain ol i larim em i lusim kalabus. Em i dai long 1895.”
[Ol Piksa long pes 18, 19]
SIR THOMAS BRISBANE
GAVENA LACHLAN MACQUARIE
Sip bilong Briten bilong karim ol kalabusman “Amphitrite”
[Ol Kredit Lain]
Convicts: By Courtesy of National Library of Australia; F. Schenck’s Portrait of Sir Thomas Brisbane: Rex Nan Kivell Collection, NK 1154. By permission of the National Library of Australia; Macquarie: Mitchell Library, State Library of New South Wales; ship: La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria
[Ol Piksa long pes 20, 21]
Ol rum sel long haus kalabus bilong Port Arthur
[Kredit Lain]
Chains and cell block: La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria
[Piksa long pes 21]
Dispela lait-haus long Sydney ol i wokim wankain olsem piksa bilong lait-haus em Francis Greenway, em kalabusman i kamap fri, em i bin wokim piksa bilong en long bipo
[Piksa long pes 21]
Nambis long Ailan Norfolk em ples nogut ol man i hatwok long go long en
[Piksa long pes 21]
Olpela haus bilong ol ami long Ailan Norfolk