Tasmenia—Liklik Ailan, Narapela Kain Stori
WANPELA MAN LONG OSTRELIA I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
“DISPELA i namba wan graun mipela i bin painim long solwara Pasifik na i no gat wanpela kantri long Yurop i save long en, olsem na mipela givim nem bilong Antoni van Dimenslan long en bilong litimapim nem bilong Gavena-Jeneral bilong yumi.” Em tok bilong Ebel Tasman, wanpela man bilong Holan, na em i bin tok olsem long Novemba 25, 1642, wanpela de bihain long em i lukim Tasmenia; em namba 2 provins bilong Ostrelia ol man i bin sindaun paslain long en.a Tasman i no bin lukim wanpela man long dispela ailan, tasol em i lukim longwe liklik smok bilong ol paia, na long ol diwai klostu em i lukim mak olsem lata lata ol man i bin katim long ol diwai; olgeta wan wan mak i longwe long narapela olsem 1.5 mita. Em i bin raitim tok olsem, husat ol man i bin katim ol dispela lata, ol i gat narapela kain pasin tru long go antap long diwai o ol i traipela man! Ol dispela mak olsem lata i bilong helpim ol man long i go antap long diwai.
Inap 130 yia bihain, i no gat wanpela man bilong raun na painim ol narapela kantri em i kam long Van Dimens Lan inap long wanpela man bilong Frans, em Maryon Dufren, na wanpela man bilong Inglan, em Tobaias Furno, ol i kam. Kepten Jems Kuk i bin kam long 1777, na olsem Dufren, em i bungim ol narapela kain man bilong dispela ailan, em ol Aborijini. Tasol taim Kuk i kam bikpela hevi i kirap. Long wanpela buk (The History of Tasmania) John West i tok: ‘Sampela kantri i ting Kuk em i man bilong opim rot bilong senisim sindaun bilong ol man na em i man bilong helpim ol man long save long lotu, tasol long dispela lain Aborijini, em i man bilong go pas long bringim indai.’ Wanem samting i mekim na dispela bikpela hevi i kamap?
Tasmenia i Kamap Wanpela “Kalabus Bilong Briten”
Bilong givim strafe long ol man, Briten i bin salim ol i go long ol narapela kantri, na Tasmenia i bin kamap wanpela ples kalabus bilong Briten. Kirap long 1803 i go inap long 1852, inap 67,500 man, meri, na pikinini tu—sampela i gat 7-pela krismas tasol—ol i rausim ol long Inglan na salim ol i go long Tasmenia. Sampela i bin mekim liklik rong olsem stilim buk beten, na sampela i bin mekim bikpela rong olsem reipim meri. Tasol planti kalabusman ol i bin wok olsem wokboi bilong ol man i kam bilong sindaun long dispela ailan, o ol i bin mekim sampela wok bilong gavman. Buk The Australian Encyclopaedia i tok: ‘Sampela tasol, olsem 10 pesen bilong ol man i bin kam olsem kalabusman, ol i bin stap long wanpela ples kalabus, na planti bilong ol, ol i bin stap inap liklik taim tasol long en.’ Pot Ata long Tasman Peninsula em nambawan ples kalabus, tasol ol i bin salim ol kalabusman nogut i go long Makwari Haba; ples kalabus bilong longtaim. Ol i tok, dispela ples kalabus em ‘ples bilong mekim save long givim bikpela pen long man.’ Pasis bilong Makwari Haba i no op tumas na ol i bin givim nem Dua Bilong Hel long en.
Long wanpela buk (This Is Australia), saveman Rudolph Brasch, em i stori long narapela bikpela samting bilong dispela nupela ples kalabus, olsem: Ol man i no bin tingim liklik ol samting bilong spirit. Em i tok: ‘Kirap long taim ol i kam nupela long Ostrelia, na long Tasmenia tu, ol i no bin tingim lotu, na planti taim ol hetman bilong bosim ol dispela ples, ol i mekim wok nogut long lotu bilong helpim wok bilong ol yet. Taim ol man i kam bilong sindaun long dispela hap, ol i no bin tingim God na beten long em; namba wan taim ol i bin mekim lotu long Ostrelia, i olsem wanpela samting i bin kamap long tingting bilong ol long bihain tasol.’ Ol man i bin go nupela long Not Amerika, ol i bin wokim ol haus lotu, tasol “ol man i go bilong sindaun long hap bilong saut [Ostrelia], ol i bin kukim long paia namba wan haus lotu bilong ol, long wanem, ol i les long go long lotu.”—Buk The History of Tasmania.
Ol i mekim kain kain pasin nogut, na pasin nogut bilong ol i go bikpela moa, long wanem, ol i no sot long dring. Saveman John West i tok: Ol man nating na ol soldia, ol i ting dring “i rot tru bilong painim bikpela mani.”
Tasol sampela taim kaikai i sot. Long kain taim olsem, ol man i no stap kalabus moa na ol man i bin kam bilong sindaun long dispela hap, ol i bin raun wantaim gan bilong painim wankain abus ol Aborijini i painim na sutim long spia. Em nau, kros i kamap. Na tingim: Ol waitskin i bin tingting nogut long ol blakskin, na ol i no sot long dring, na pasin na sindaun bilong ol i narapela narapela kain. Ol waitskin i bin makim graun na banisim; ol Aborijini i bin raun painim abus na ol i no save sindaun long wanpela hap. Sapos wanpela liklik samting tasol i kamap, em nau, bikpela kros na hevi bai kamap.
Wanpela Lain i Pinis Olgeta
Dispela samting i bin kamap long Me 1804. Wanpela lain soldia, em Kepten Moore i bosim, ol i bin sutim nating long gan wanpela bikpela lain Aborijini—em ol man, meri, pikinini. Dispela lain Aborijini i bin raun painim abus tasol. Planti bilong ol i dai na planti bilong ol i kisim hap bagarap. Em nau, “Blakpela Pait” i kirap—spia na ston i pait wantaim gan.
Planti waitskin i bel hevi long dispela pasin bilong kilim i dai ol Aborijini. Gavena George Arthur i bel hevi stret, na em i tok em bai mekim wanem wanem samting em i mas mekim bilong ‘stretim dispela rong gavman i bin mekim long bagarapim ol Aborijini na em i no laik bilong em yet.’ Olsem na em i kirapim wanpela wok bilong bungim ol Aborijini bilong helpim ol long bihainim pasin na lo bilong ol waitskin. Ol i givim nem “Blak Lain” long dispela wok na inap 2,000 soldia, man, na kalabusman ol i bin raun insait long bus bilong traim long holim ol Aborijini na kisim ol i go long narapela hap ol i no inap kisim bagarap long en. Tasol wok bilong ol i lus; ol i bin holim wanpela meri na wanpela manki tasol. Bihain, George A. Robinson, wanpela bikman bilong lotu Weslian, em i bin go pas long stap gut wantaim ol Aborijini na wok bilong em i no lus nating. Ol Aborijini i bilip long em, na ol i orait long em i kisim ol i go sindaun long ailan Flindes long hap not bilong Tasmenia.
Long buk bilong em, A History of Australia, Marjorie Barnard i stori long wok bilong Robinson olsem: ‘Ating em i no save, tasol dispela wok bilong em i olsem pasin Judas i bin mekim. Ol dispela tarangu Aborijini i sindaun long ailan Flindes long Bas Stret, ol i stap longwe tru long lain bilong ol, na Robinson i bosim ol. Ol i bel hevi i stap i stap na ol i dai.’ Ol i mas bihainim narapela kain sindaun, na kaikai bilong ol tu i senis, olsem na ol Aborijini i no bin dai long gan, ol i bin dai long dispela hevi. Wanpela buk i tok, “laspela Aborijini tru bilong Tasmenia, em Fanny Cochrane Smith, em i bin dai long Hobat long 1905.” Ol saveman i no wanbel long dispela. Sampela i tok em Truganini, wanpela meri i bin dai long Hobat long 1876, na ol narapela i tok, em wanpela meri i bin dai long ailan Kangaru long 1888. Long nau, sampela pikinini hapkas bilong ol Aborijini bilong Tasmenia ol i stap na ol i orait. Ol man i bin mekim planti pasin nogut bilong bagarapim ol narapela man, na dispela pasin bilong pinisim ol Aborijini em i wanpela bilong ol, olsem na i stret ol i tok em ‘bikpela hevi bilong Tasmenia, winim ol narapela.’ Dispela i kamapim klia tok i tru bilong Baibel olsem: “Sampela bikman i wok long daunim ol arapela manmeri na mekim nogut long ol.”—Saveman 8:9.
Ol Narapela Samting Bilong Lukim
Long nau, yu no inap save tumas long bikpela hevi i bin kamap bipo long dispela naispela ailan sapos yu no go lukim ol haus tumbuna, o ol laibreri, o ol pipia ston bilong ol haus samting long ples kalabus. Tasmenia i stap longwe long ekweta long hap bilong saut olsem Rom, Saporo, na Boston i stap longwe long ekweta long hap bilong not. Na olsem ol samting i bin kamap bipo long Tasmenia i narapela kain, ol narapela narapela hap bilong en tu i narapela kain, maski i no gat wanpela hap bilong dispela ailan i stap longwe long solwara i winim 115 kilomita.
Inap 44 pesen bilong Tasmenia em bikbus na 21 pesen em ol nesenel-pak. Dispela i narapela kain—i no olsem long planti kantri long nau! Buk The Little Tassie Fact Book i tok: ‘I no gat planti hap i stap moa long graun i olsem dispela hap bilong wes Tasmenia. Bikbus bilong en i gutpela tru na i wanpela hap ol i tok ol man i mas lukautim gut.’ Ren na ais i kam daun na ran i go long ol raunwara, ol bikpela wara, na ol wara i kapsait i kam daun long ol maunten—em pis i pulap long en—ol i givim wara long ol diwai olsem pensil pain, kumarere, mertel, blakwut, sasafras, letawut, Huon pain, na planti moa. Na ol maunten em planti taim ais i save karamapim het bilong ol, em ol samting i save pulim ol man i save laikim ol samting bilong bus na ol i kam planti taim bilong lukim.
Tasol dispela hap i stap gutpela tru, long wanem, sampela lain i bin tokaut strong long em i mas stap olsem. Na ol man i save tingting long lukautim ol samting bilong graun, ol i strong yet long tokaut long ol i no ken bagarapim graun bilong wok bisnis long main, pepa, na paua. Kwinstaun em wanpela taun i gat main, na taun i olsem mun—no gat diwai o gras samting. Dispela taun i stap olsem wanpela samting bilong kirapim yumi long tingim ol samting nogut i save kamap taim ol man i no tingting gut na kamautim ol samting insait long graun.
Ol animal bilong ples tu i bin kisim bagarap, olsem wanpela animal i kain olsem dok em thylacine o Tasmenian taiga. Gras i braunpela na em i gat paus bilong lukautim ol pikinini. Em i kisim nem taiga, long wanem, long baksait na as bilong en i gat ol blakpela mak. Em i animal bilong pret na kaikai abus. Tasol sori tru, em i kirap long kaikai kakaruk na sipsip, olsem na ol man i bin baim sampela man bilong kilim dispela animal. Long 1936, Tasmenian taiga i pinis olgeta.
Tasol narapela animal i gat planti bilong en long Tasmenia tasol, em Tasmenian devil. Em tu i gat paus bilong lukautim ol pikinini bilong en. Skin i strong na hevi bilong en i olsem 6 i go inap 8 kilo. Long strongpela maus na tit dispela animal bilong kaikai ol samting i dai pinis, em inap kaikai bodi na het olgeta bilong wanpela bikpela sikau i dai pinis.
Na planti man i save long wanpela kain pisin bilong Tasmenia ol i kolim matenbet. Ol matenbet i kirap lusim solwara Tasmenia na raun long klostu olgeta hap bilong Pasifik na long olgeta yia ol i kam bek long wankain hul long nambis—em wanpela samting i save litimapim tru nem bilong Man i bin tingim na wokim dispela pisin.
Klostu long haus bilong ol matenbet i gat narapela kain pisin i save spit daunbilo insait long wara. Hevi bilong dispela pisin i olsem wanpela kilo, na em i gat liklik maus, na planti gras. Nem bilong en—feri-pengwin. Em i liklik long ol narapela pengwin, tasol pairap bilong en i moa yet! Singsing na danis bilong en i save senis—sampela taim em i mekim strong tru, na sampela taim nogat. Taim tupela pengwin i poroman wantaim, sampela taim ol i singsing wantaim bilong kamapim klia olsem narapela i laikim narapela. Tasol sori tru, planti pengwin i save dai long umben bilong ol man i painim pis, o taim wel i kapsait long wara, o ol i daunim plastik, em ol i ting em wanpela kaikai, o ol dok na wel pusi i kilim ol i dai.
Ol Samting i Stap Isi Tru
Long hap not na is bai yu lukim ol gutpela samting bilong Tasmenia; ol bikpela gaden ol man i save lukautim, na ol bikpela na liklik wara i ran isi isi, ol rot em ol diwai i sanap arere long en, ol bikpela hap i gat grinpela gras na ol sipsip na bulmakau i stap long en. Long hap not klostu long taun Lilidel, i gat ol bikpela gaden bilong wanpela kain plaua ol i kolim lavenda. Long Janueri dispela plaua i save op, na retpela kala na gutpela smel bilong en tu i save mekim na dispela hap i naispela tru.
Nambawan biktaun bilong Tasmenia em Hobat em i stap arere long wara Dewent. Inap 182,000 manmeri i sindaun long dispela taun. Hobat i no longwe tumas long ol bikpela gaden apel, olsem na Tasmenia i bin kisim narapela nem—Apel Ailan. Maunten Welington long Hobat i go antap olsem 1,270 mita. Long de san i lait na i no gat klaut, dispela maunten, em planti taim ais i karamapim het bilong en, em i gutpela ples bilong sanap na lukluk i go daun long Hobat. Planti senis i bin kamap long Hobat kirap long yia 1803 i kam inap long nau. Long dispela yia Kepten John Bowen wantaim 49 man—35 bilong ol em ol kalabusman—ol i kam sua long namba wan taim long Risden Kov. Tru, ol sip bilong bipo i gat sel ol i pinis, tasol long olgeta yia i gat wanpela resis bilong bot i gat sel i save kamap. Ol bot i lusim Sidni na resis i kam long Hobat na bikpela lain manmeri i lain i stap long ol nambis bilong Hobat bilong singaut amamas long ol. Taim ol man i lukim ol dispela bot i resis, ating ol i tingim pasin bilong bipo long raun long ol sip i gat sel.
Paradais Bilong Spirit
Geoffrey Butterworth, em wanpela bilong ol 2,447 manmeri i bin bung long “Pret Long God” Kibung Distrik bilong ol Witnes Bilong Jehova long Lonseston long 1994, em i tok: “Mi inap tingting bek long taim i gat 40 Witnes tasol long Tasmenia olgeta.” Long nau i gat 26 kongrigesen na 23 Haus Kingdom.
Geoff i tok: “Tasol bipo planti hevi i bin kamap. Long 1938, Tom Kitto, Rod McVilly, na mi, mipela olgeta i bin pasim ol bikpela toksave long bros na baksait na wokabaut i go bilong toksave long pablik-tok, nem bilong en: ‘Kamapim Tok i Tru.’ Em wanpela strongpela tok bilong kamapim pasin nogut bilong ol lotu giaman, na tok bai kam long Landon long rot bilong redio. Taim mi bungim tupela brata, wanpela lain yangpela i wok long mekim nogut long ol, na polis i sanap na lukluk tasol! Mi resis i go bilong helpim ol, na ol yangpela i paitim mi. Tasol wanpela man i holim siot bilong mi na pulim mi i kam. Em i no paitim mi, nogat; em i bikmaus long ol yangpela olsem: ‘Lusim ol!’ Na long mi em i tok isi isi olsem: ‘Poro, mi save long dispela pasin bilong mekim nogut long narapela man, mi bilong Aialan.’ ”
Jehova i bin blesim wok bilong ol dispela painia bilong bipo, long wanem, gutnius bilong Kingdom bilong God i bin go long olgeta hap bilong dispela ailan, em 452,000 manmeri ol i save sindaun long en. Planti pikinini na tumbuna pikinini bilong ol kalabusman bilong bipo na ol Aborijini, ol i wetim dispela taim bilong sekanim ol blakskin na waitskin—em ol man bilong bipo i bin mekim pasin i no stret long ol na ol i dai—long wanem, Baibel i tok promis olsem, “God bai i kirapim bek ol man i dai pinis, em ol stretpela man na ol man nogut wantaim.” (Aposel 24:15) Dispela senis bai kamap gutpela tru, olsem na “ol man bai i no inap tingim moa ol samting i bin kamap bipo.”—Aisaia 65:17.
[Futnot]
a Tasmenia i kamap nem tru bilong en long Novemba 26, 1855. Olpela provins tru em Nu Saut Wels.
[Ol Piksa/Ol Mep long pes 21]
Antap: Maunten Kredel na raunwara Dov
Antap long han sut: Tasmenian devil
Daunbilo long han sut: Bikbus long saut-wes Tasmenia
Ostrelia
TASMENIA
[Kredit Lain]
Tasmenian devil na mep bilong Tasmenia: Department of Tourism, Sport and Recreation – Tasmenia; Mep bilong Ostrelia: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.