Ol Bikpela Wok Bisnis i Kamap na i Pinis Gen
Namba 4 Hap: Ol Bikpela Haus Faktori—Dispela i Kamapim Wanem Samting?
LONG kirap bilong yia 1700 samting ol man i wokim ol masin bilong helpim ol long wokim ol samting na long dispela as wok bisnis i go bikpela moa yet. Long hap bilong Inglan, save ol man i kisim bilong mekim gut ol wok, na long rot bilong mani kago na ol samting ol i kamautim long graun olsem kopa o gol samting, ol dispela samting i mekim na lain Inglan i no tromoi bikpela mani long karim ol dispela samting i go long narapela hap. Dispela i opim rot na wok bisnis long Inglan i go bikpela. Pasin bilong wokim ol samting hariap hariap, dispela tu i go bikpela.
Tasol pastaim sampela samting i kamap na dispela samting i opim rot bilong wok bisnis long Inglan i go bikpela. Wanpela kain ston ol i kolim kol, em i pulap long hap bilong Inglan na ol i mekim wok long en long kamapim lait o kukim kaikai samting. Na tu, taim planti kantri long Yurop i insait long pait em ol lotu yet i as bilong en, lain Inglan i stap bel isi. Ol beng bilong ol i winim ol beng bilong ol narapela kantri. Taim ol i bruk long lotu Katolik na kamapim lotu Talatala long hap bilong ol, lotu Talatala i tok strong olsem pasin bilong bungim mani kago samting em i gutpela, long wanem, em bai kamapim gutpela sindaun long graun.
Kirap long yia 1740 samting, lain manmeri long Inglan i go bikpela. Ol kampani i mas painim ol nupela rot bilong wokim ol samting hariap hariap bilong inapim laik bilong olgeta man. Nau ol i mas wokim ol nupela masin em inap mekim gut na mekim hariap ol dispela wok. Ol beng i mekim wok long ol mani ol i kisim bilong kirapim ol nupela bisnis na putim planti masin long ol haus faktori, olsem na ol i kisim planti wokman moa bilong mekim wok. Pastaim gavman i tambuim wok bilong ol lain Tred Yunion, tasol nau gavman i orait long ol. Na ol wokman long Inglan i kisim pe long hamas aua ol i lusim bilong mekim wok bilong ol. Dispela i kirapim ol long painim ol narapela narapela rot bilong wokim hariap ol samting.
Na tu, Inglan i gat planti saveman, em ol i gat gutpela save long mekim wok. Wanpela saveman (Profesa Shepard B. Clough) i tok olsem: “Yunivesiti bilong biktaun Glasgo na Edinbara i go pas long mekim wok bilong saiens long kirap bilong yia 1780 samting, na i no gat narapela lain i mekim olsem.” Olsem na taim Inglan i go pas long mekim dispela wok, wok bisnis long hap bilong Yurop na Amerika i go bikpela tu. Long planti kantri i no gat planti wok bisnis long en, dispela wok i go yet.
Ol Wok Nogut
Wanpela buk (The Columbia History of the World) i stori long ol dispela senis i kamap na i tok olsem ‘ol man i sindaun long ol taun long Inglan ol i gat gutpela sindaun na ol inap kisim sampela mani kago moa, na ol i kisim tingting olsem lain bilong ol i winim ol narapela lain. Lain ami bilong ol, na ol lain nevi, i gat bikpela strong, olsem na Inglan i no hatwok long mekim wok bisnis long ol narapela kantri.’ Ol yet i gat bikpela save long sampela pasin bilong wokim ol samting, winim ol narapela lain, olsem na ol i win tru long mekim wok bisnis. Ol i pret, nogut ol narapela lain i stilim ol dispela save, olsem na gavman i putim tambu na ol man i gat bikpela save long wokim ol samting ol i no ken i go sindaun long ol narapela kantri.
Olsem: Taim Samuel Sleta i lusim Inglan long yia 1789, em i no tokaut long nem bilong em na em i no tokim ol olsem em i save wok long hap bilong wokim ol laplap, long wanem, gavman i putim tambu long ol man i mekim dispela kain wok long i go sindaun long narapela kantri. Em i lukim na skelim gut pasin ol i bihainim long wokim ol laplap long ol masin long wanpela faktori long Inglan. Em i putim long tingting na taim em i go sindaun long Amerika, em i wokim namba wan haus faktori bilong wokim laplap long koten long dispela hap.
Dispela kain pasin bilong haitim gut save bilong wokim wanpela masin samting i stap yet. Wanpela nius (Time) i tok: ‘Ol kampani na ol kantri i wok strong long painim rot bilong stilim ol dispela kain save.’ Sapos ol inap mekim olsem, orait, ol i no inap lusim bikpela hap taim o tromoi bikpela mani long painim save bilong wokim wankain samting. Olsem na dispela nius i tok, ‘maski ol i wokim wanpela nupela marasin o ol i painim nupela rot bilong kukim wanpela skon samting, ol kampani i wok strong long haitim dispela save na ol narapela i no ken stilim.’ Wanpela man i save kisim ol man long wokim ol masin samting i tok: ‘Planti man i mangal long mani kago samting na ol i mekim olsem. Sapos ol i stilim wanpela kain save bilong wokim wanpela samting, ol inap kamap maniman.’
Wok bisnis bilong wokim laplap i kamapim long ples klia sampela samting nogut em ol bikpela wok bisnis i kamapim. Taim ol i painim nupela rot long wokim koten i kamap laplap long rot bilong ol masin, ol kampani i singaut long ol man i mas bungim na karim planti koten moa i kam. Tasol ol i lusim bikpela hap taim long rausim ol koten long diwai koten, olsem na ol i hatwok long inapim laik bilong olgeta kampani long kisim koten. Long 1793, wanpela man nem bilong em Eli Witni, em i wokim wanpela masin bilong rausim hariap ol pipia samting i stap long ol koten em ol i rausim long diwai. Insait long 20 yia kirap long dispela taim, wok bilong kamautim na bungim ol koten samting i go bikpela tru. Tasol dispela profesa (Clough) i tok olsem dispela masin em dispela man Witni i bin wokim i kirapim ol long ‘wokim ol plantesen bilong ol i go bikpela moa na ol i mas kisim ol blakskin bilong mekim wok kalabus long ol dispela hap.’ Olsem na maski dispela masin i mekim wok i kamap gutpela liklik na i no gat hatwok, dispela profesa i tok olsem, dispela masin i ‘kamapim pasin birua long Amerika na i brukim kantri i go tupela lain, wanpela long Not na wanpela long Saut. Na i no longtaim na tupela lain i pait.’
Ol masin ol man i wokim i stap insait long ol faktori. Ol dispela faktori i stap long han bilong ol maniman, long wanem, ol dispela masin i gat bikpela pe, na ol i bikpela na hevi moa yet, olsem na ol i mas putim ol dispela masin long ol traipela strongpela haus faktori. Ol i wokim ol dispela faktori klostu long wara o ples ol i kamautim ston kol samting, na klostu long ol plantesen koten samting. Dispela i bilong inapim ol na ol i no inap tromoi bikpela mani tumas long karim ol dispela samting i kam sapos ol i stap longwe tumas. Olsem na olgeta bisnis i bung long wanpela hap bilong mekim wok bisnis.
Pastaim ol bisnis i mekim wok long wara na smok i kamap long wara taim wara i hat, bilong givim paua long ol masin na ol i wok. Ol dispela masin i mas wok wantaim. Dispela i mekim na ol faktori i kamap traipela moa yet. Nau i no olsem wanpela man i bos bilong olgeta wokman, nogat. Ol wokman i stap wokman bilong kampani.
Taim wok bisnis i go bikpela em i hatwok long wanpela man tasol i lukautim. Olsem na pasin bilong tupela o 3-pela man o ol kampani samting i bung wantaim na mekim wok bisnis, dispela pasin i go bikpela. Dispela pasin i kamap pastaim long yia 1600 samting. (Lukim blok.) Tasol strong bilong bosim kampani i stap long han bilong wan wan tasol, long wanem, ol man em ol i givim mani long kampani em ol lain investa o stokholda, ol i no gat strong long bosim kampani. Ol bisnisman em ol i mekim wok bos insait long sampela kampani o beng samting, ol i gat bikpela strong. Dispela profesa (Clough) i tok olsem: ‘Ol lain bos bilong wanpela kampani inap putim mak long dinau ol bisnis inap kisim, na ol inap pasim ol bisnis i resis wantaim ol long kisim dinau, na ol inap kisim bikpela strong tru em inapim ol long kamapim sampela lo bilong ol gavman o daunim ol gavman i laik bagarapim wok bilong ol.’
Olsem na taim ol man i wokim ol masin bilong mekim wok, ol wok bisnis i kisim bikpela strong moa. Olsem wanem? Bai ol bisnis i mekim gut wok long dispela strong ol i kisim?
Man i Mas Bosim Wok Bisnis o Gavman i Mas Bosim?
Pasin bilong ol maniman long i stap bos bilong ol wok bisnis i go bikpela long Inglan. Planti man i kamap maniman na ol i kisim planti mani kago samting long dispela pasin bilong mekim wok bisnis.
Ol man em ol i bilip tru long dispela pasin bilong mekim wok bisnis, ol tu i tok dispela pasin i no gutpela tumas. Olsem: Sapos ol man i bihainim dispela pasin na wok bisnis i go bikpela, orait, no ken ting olgeta samting bai stap olsem tasol, nogat. Sampela taim ol samting bai stap gutpela na sampela taim nogat. Sampela taim ol wok bisnis bai go bikpela na ol narapela taim, nogat. As bilong dispela em olsem: Ating pait i kamap long wanpela hap o ol lain bilong bisnis yet i kamapim dispela samting.
Narapela samting nogut dispela pasin bilong mekim wok bisnis i kamapim, em olsem: Taim ol bisnis i wokim ol samting ol i kamapim win nogut, na ol i tromoi ol marasin nogut long wara samting o pipia i pulap long ples wok bilong ol na em inap givim sik nogut long man. Pasin bilong mekim wok bisnis long rot bilong masin na ol bikpela haus faktori i bagarapim win antap na nau yumi gat hevi long dispela samting.
Namba 3 samting dispela pasin bilong mekim bikpela wok bisnis i kamapim em olsem: Long dispela kain rot bilong mekim wok bisnis sampela man i kamap maniman na ol i kisim planti mani kago samting, na ol narapela nogat.
Planti man i lukim ol samting nogut em dispela kain pasin bilong mekim wok bisnis i kamapim. Wanpela bilong ol dispela man em Karl Marks. Em i no laikim dispela kain pasin. Em i tok ol i mas senisim dispela kain pasin bilong mekim wok bisnis na gavman yet i mas bosim wok bilong ol bisnis. Sampela ol i tok gavman yet i mas putim mak long samting wan wan bisnis i mas kamapim, na gavman yet i mas makim pe bilong ol samting, na gavman yet i mas bosim ol bisnis, i no ol wan wan man yet. Inap planti yia ol i bihainim dispela kain pasin bilong mekim bisnis long hap bilong Rasia na Isten Yurop, tasol nau ol man i les long dispela kain pasin bilong mekim wok bisnis. Dispela kain pasin long gavman yet i bosim ol wok bisnis inap wok gut long taim bilong pait o long taim ol i laik salim ol roket i go long mun samting. Tasol long ol narapela taim, dispela kain pasin bilong mekim wok bisnis i no inap wok gut.
Tasol ol man em ol i tok man yet i mas bosim wok bisnis, ol tu i tok gavman i mas insait liklik long dispela wok. Man i kamapim dispela tingting em Adam Smith. Sapos pe bilong ol samting i go antap na planti man i no gat wok, orait gavman i mas insait long stretim ol dispela hevi. Olsem na long planti kantri nau ol i bungim dispela tupela kain pasin bilong mekim wok bisnis na ol i bihainim.
Long 1990, wanpela buk (1990 Britannica Book of the Year) i stori long dispela samting olsem: ‘Ol samting i kamap i makim olsem bihain wan wan pasin bilong mekim wok bisnis bai senis liklik na pasin bilong salim ol samting na pasin bilong stretim tok long mekim ol samting bai insait long pasin bilong mekim wok bisnis. Ol lain man i bihainim dispela kain pasin bai tok yet olsem, wok bisnis bilong ol i bihainim dispela kain pasin bilong mekim wok bisnis o ol i bihainim narapela kain pasin bilong mekim wok bisnis. Tasol taim hevi i kamap planti pasin ol i bihainim bilong stretim hevi bilong ol i wankain na planti pasin tu i narapela kain.’
Em i Kamapim Ol Hevi
Long 1914, Namba Wan Pait i kirap. Taim dispela samting i kamap, ol bikpela bisnis i redi long wokim ol gan, na ol traipela ka i gat ol masin-gan, na ol balus na salim long ol lain i mekim pait. Ol i tingting tasol long pulim bikpela mani long dispela rot.
Wanpela buk (The Columbia History of the World) i tok olsem, taim ‘ol man i gat save pinis long wokim ol masin na kamapim ol bikpela haus faktori, dispela i helpim ol man i save mekim wok long han, tasol dispela samting i kamapim planti hevi em ol man i hatwok tru long stretim.’
Kirap long 1914 i kam inap nau, em olsem 78 yia pinis, na yumi wanbel long ol tok i kamap antap.
[Blok long pes 18]
Stok Maket—Kirap na Pinis Bilong En
Kirap long yia 1600 samting, ol maniman samting o ol lain investa i save bungim mani bilong ol wantaim bilong kirapim ol nupela kampani. Ol i save brukim ol mani samting ol i holim na baim i go long ol man long pe ol yet i makim. Dispela kain pasin bilong bungim hap hap mani bilong wan wan investa bilong kamapim nupela kampani samting em wanpela bikpela samting tru namel long ol lain bilong bisnis. Inglan i kirap bihainim dispela kain pasin long yia 1550 samting, tasol bihain dispela kain pasin i go bikpela taim ol i kamapim Is India Kampani bilong Inglan long yia 1600.
Ol kampani i kamap long dispela rot, taim ol i kamap planti i mas i gat planti namelman bilong lukautim dispela wok bilong bungim hap hap mani bilong ol lain investa bilong kamapim ol nupela bisnis. Ol man i mekim dispela wok em ol stokbroka. Pastaim ol stokbroka i save bungim ol investa long ol haus kaikai samting na ol i ken toktok long ol samting bilong bisnis. Bihain ol i wokim ol haus bilong baim o salim mani samting bilong ol investa. Long 1773 ol i wokim Stok Maket Bilong Landon. I gat narapela ol i wokim long Amstadam long 1642, na narapela long Antwep long 1531.
Ol kampani i kamap long dispela rot i save mekim ol wok olsem: Ol i givim mani bilong lukautim ol narapela bikpela bisnis; opim rot na ol man inap givim mani bilong helpim ol dispela bisnis na bihain ol i kisim winmani; ol i helpim ol investa na olgeta mani bilong ol i no ken lus sapos bisnis i bagarap; na taim investa i dai, mani bilong em i stap long kampani, em meri o pikinini bilong em i ken kisim.
Sampela taim strong bilong mani o stok i save senis hariap na ol man i no save. Bikpela hevi inap kamap long dispela rot. Na tu, ol stokbroka inap mekim pasin giaman bilong pulim mani samting. Dispela pasin i wok long i go bikpela. Ol man i wok long Stok Maket inap tokaut pastaim long pasin hait sapos ol i save tupela kampani i laik wokim nupela bisnis, na long dispela rot ol inap pulim planti mani samting taim dispela nupela bisnis i kamap. Long 1989 wanpela man i mekim pasin olsem na em i tok em i mangal long mani na em i mekim olsem. Long planti kantri ol i wokim ol lo bilong pasim dispela kain pasin, tasol wanpela nius (Time) i tok: “Ol lo tasol i no inap stretim dispela hevi.”
Long bikpela de bilong Jehova long mekim kot em bai stretim dispela hevi na hevi i no inap kamap gen. Ol ston silva na gol na ol mani kago samting bai kamap samting nating tasol olsem ol hap pepa nating. Esekiel 7:19 i tok: “Ol bai i tromoi ol gol na silva bilong ol long ol rot olsem pipia, long wanem, gol na silva i no inap helpim ol long taim Bikpela i belhat long ol.” Na Sefanaia i tok olsem: “Long dispela De belhat bilong Bikpela bai i kamap ples klia, na olgeta silva na gol bilong ol bai i no inap helpim ol. Nogat tru.”
[Piksa long pes 17]
Masin bilong tanim koten i wanpela as bilong planti blakskin i mas wok kalabus
[Kredit Lain]
The Old Print Shop/Kenneth M. Newman