Ol Bikpela Wok Bisnis i Kamap na i Pinis Gen
Namba 3 Hap: Pasin Mangal Bilong Ol Bikpela Kampani i Kamap Ples Klia
LONG kirap bilong yia 1500, wanpela asosiesen bilong bisnis, em lain Hanseatik bilong Jemani, ol i bosim planti wok bisnis long hap bilong not long Yurop, na long hap bilong wes Inglan na Netelan i bosim, na long hap bilong saut em biktaun Venis i bosim.
Inap planti handet yia, biktaun Venis wanpela tasol i bosim wok bisnis bilong ol kumu i gat ol gutpela smel olsem kari samting na i bilong mekim kaikai i swit. Ol i pasim tok wantaim ol lain Arap, na bihain lain Otoman bilong Turki long pasim ol rot long hap Is na ol narapela lain i no ken kisim wok bisnis bilong ol. Sapos ol narapela kantri i laik insait long dispela lain bilong wok bisnis, orait ol i mas painim ol narapela rot i go long hap Is. Ol i kirap long mekim olsem. Long dispela rot ol i go kamap long hap bilong Amerika na ol i daunim ol lain long dispela hap.
Kirap long yia 1490 i go inap yia 1500, pop i tok orait long kantri Potyugal na Spen long i go long ol narapela hap bilong graun ol man bilong Wes i no save long en. Tasol i no samting bilong lotu tasol i kirapim dispela tupela kantri Katolik long ol i go daunim ol narapela kantri. I gat narapela as tu. Wanpela saveman, em Profesa Shepard Clough em i tok: ‘Taim ol i painim na makim pinis wanem wanem hap bilong ol narapela kantri em bilong ol, kwiktaim ol i kirap painim ol mani kago samting em inap helpim wok bisnis bilong ol. Ol i gat strongpela laik tru long kamap maniman. Dispela i kamapim long ples klia tupela samting. Wanpela em olsem ol i laik i go painim ol nupela hap graun na ol inap kamap maniman. Na narapela em olsem long hap bilong Wes long dispela taim dispela kain tingting i stap strong.’ Dispela strongpela laik long kisim gol na bilong kirapim ol narapela lain long bihainim lotu Katolik i kirapim ol lain Spen long i go painim ol narapela kantri na mekim save long kisim ol gutpela samting bilong ol.
Long dispela taim tu, lain Netelan i wok long kamap wanpela strongpela lain bilong mekim wok bisnis, na ol narapela kantri i strong long mekim wok bisnis i no inap daunim ol. Dispela samting i kamap ples klia namel long yia 1600 i go inap yia 1700. I olsem namel long dispela taim ol narapela kantri i no gat strong bilong daunim Netelan—Inglan tasol inap mekim olsem. Dispela pasin bilong kamap nambawan lain bilong mekim wok bisnis i go bikpela. Namel long yia 1588 na 1618, ol lain i dabolim namba bilong ol sip bilong ol; na long yia 1650 samting ol sip bilong Netelan em ol i insait long mekim wok bisnis, ol i winim namba bilong ol sip bilong Itali, na Potyugal, na Spen inap 4-pela taim.
Olsem na Biksolwara Mediterenian i no stap moa olsem nambawan hap bilong mekim wok bisnis long Yurop, nogat. Nau dispela wok i stap long ol hap klostu long Biksolwara Atlantik. Dispela profesa i tok, ‘em wanpela bikpela senis tru i kamap long pasin bilong mekim wok bisnis. Dispela samting i mekim na lain bilong Wes Yurop i kamap nambawan lain bilong mekim wok politik samting long hap Wes.’
Ol Wok Bisnis i Strongim Ol Kantri
Long 1602, ol lain bilong Netelan, ol i bungim sampela bikpela bisnis bilong ol yet na kamapim wanpela bikpela lain bisnis, ol i kolim Is India Kampani Bilong Netelan. Kirap long dispela taim ol i mekim wok bisnis long Japan, na ailan Java, na ol i rausim ol lain Potyugal long Wes Malesia, na Sri Lanka, na Molakas. Profesa i tok moa: ‘Ol i bihainim wankain pasin olsem ol lain Potyugal na Spen, ol Holan (Netelan) i laik bai ol tasol i mekim wok bisnis long hap bilong Is.’ I gat as na ol i mekim olsem. Ol i kisim planti winmani samting taim ol i mekim wok bisnis long ol dispela hap, olsem na namel long yia 1600 na 1700, ol lain Holan i stap nambawan tru long samting bilong mani kago long Wes Yurop. Biktaun Amstadam i kamap nambawan biktaun bilong mekim wok bisnis long Wes Yurop.—Lukim bokis long pes 23.
Lain Denmak na Frans i kamapim ol wankain kampani tu. Tasol long yia 1600, lain Inglan i kamapim wanpela bisnis olsem, na em i gat bikpela strong. Ol i kolim dispela lain bisnis olsem Is India Kampani Bilong Inglan. Em i kisim ples bilong ol lain Frans na lain Potyugal long India. Bihain ol lain Inglan i kamap nambawan lain bilong mekim wok bisnis long Saina tu.
Long dispela taim long hap bilong Wes, Wes India Kampani Bilong Netelan i mekim wok bisnis long suga, na tabak, na skin bilong ol animal. Long yia 1670, ol lain Inglan i kamapim narapela lain bisnis long Kanada em ol i kolim Hatsen Bei Kampani, na bihain ol i strong long painim narapela rot long biksolwara lusim dispela hap Hatsen ol i save wok bisnis long en na i go kamap long Biksolwara Pasifik.
Wanpela man bilong raitim nius (Peter Newman) i tok, pasin resis i kamap namel long lain Hatsen Bei Kampani na narapela lain bisnis, em Not Wes Kampani, ‘long baim na salim ol skin bilong ol animal. Tasol kwiktaim dispela resis i kamap wanpela pait namel long tupela lain long skelim wanem lain i gat bikpela strong na husat bai kisim bikpela hap graun. Planti man i dai long dispela taim.’ Ol man i kisim bikpela bagarap tru em ol lain Indian bilong Amerika. Tupela kampani yet i save baim skin bilong animal long ol. Dispela man Newman i tok, ‘ol i save givim ol strongpela dring long ol lain Indian bilong baim skin bilong ol animal. Dispela strongpela dring i bagarapim sindaun bilong ol famili bilong ol na bagarapim pasin bilong ol Indian.’a
Long dispela rot tupela kampani i kamap olsem strongpela gavman tru, na i no long rot bilong wok bisnis tasol, ol i kamap long rot bilong pait na kapsaitim blut bilong man. Nau pasin mangal bilong ol dispela kampani i kamap ples klia. Olsem: Ol i gat strongpela laik bilong pulim samting bilong ol narapela. Wanpela buk (The Columbia History of the World) i tok: ‘Ol lain Holan na Inglan i kisim ol sip bilong ol i go long ol narapela hap bilong graun long painim mani kago samting.’
Daunim Ol Narapela Lain na Kisim Winmani
Long yia 1500 i go inap yia 1700, ol lain long Yurop i gat strongpela tingting long mekim wok bisnis tasol. Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok: ‘Ol bisnis i gat strongpela tingting long kisim mani kago na gol tu, long wanem, ol i ting gol em i bikpela samting tru. Lo bilong kampani bilong ol i olsem: Baim ol samting i go long ol narapela lain, na no ken baim samting bilong ol narapela kantri. Taim ol narapela i baim samting long ol, ol i mas baim long mani gol tasol.
Taim ol i bihainim dispela lo, planti pasin nogut i kamap i nogutim ol narapela lain. Ol i stilim gol samting bilong ol narapela lain na karim i kam bilong helpim kantri bilong ol yet. Dispela pasin bilong mekim wok bisnis i kamapim long ples klia olsem ol dispela lain i tingim ol yet, na ol i mangal long pulim samting bilong ol narapela lain. Dispela kain pasin mangal i kamap bipo long ol kampani em i stap long nau tu.
Tasol sampela man i no laikim dispela kain pasin bilong mekim wok bisnis. Wanpela em man bilong Skotlan, nem bilong em Adam Smith. Em wanpela man bilong skelim pasin na sindaun bilong ol man na olsem wanem wok bisnis i insait long wok politik. Long yia 1776 em i raitim wanpela buk (An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of the Nations). Em i no wanbel long dispela pasin bilong mekim wok bisnis, tasol em i no kamapim long ples klia pasin bilong ol kampani long pulim ol samting bilong inapim laik bilong ol yet. Em i tok i olsem wanpela han i stiaim ol man na ol i resis long kisim ol samting bilong skin; tasol em i tok dispela pasin inap helpim olgeta lain.
Dispela man Smith i kamapim wanpela tingting olsem: “Larim ol i mekim.” Em i tok ol gavman i no ken pasim wok bisnis bilong ol wan wan man. Em i tokaut klia olsem ol man i gat wanpela wok bisnis ol yet i mas stap bos bilong en—i no ol gavman.
Dispela kain pasin bilong mekim wok bisnis i stap long planti hap long nau, na planti i tok em i gutpela pasin bilong mekim wok bisnis. Ol man i stap bos bilong bisnis bilong ol yet, na ol i baim o salim ol samting long ol narapela narapela bisnis bilong kisim winmani. Dispela kain pasin bilong mekim wok bisnis i kirap long yia 1500 samting long hap bilong Itali, tasol as tru bilong dispela pasin i kamap bipo tru.
Pasin mangal bilong mekim wok bisnis i kamap klia long wok bisnis em ol wan wan man o gavman i mekim. Olsem: Taim wanpela lain i kisim save long samting bilong wok bisnis ol i no tokaut long ol narapela. Wanpela buk (The Collins Atlas of World History) i tok: ‘Man bilong wokim mep bilong makim graun long bipo em i save giaman, o ol lain bilong wok bisnis i pasim em long mekim tok tru. Olsem wanem long ol man i painim ol kantri em ol inap kisim mani kago samting long en? Inap man bilong wokim mep i ken tokaut long ol man long dispela samting? Nogat. Ating em i mas haitim dispela save na ol narapela lain bisnis i no ken save, a? Namel long yia 1600 na i go inap 1700, Is India Kampani Bilong Netelan i no kamapim save ol i kisim na bai ol narapela i ken save tu, nogat.’
Pasin bilong mekim wok bisnis i kirapim narapela pasin tu em i moa nogut. Namel long yia 1600 i go inap yia 1800, ol i kisim 10 milion manmeri bilong Afrika olsem kalabusman na ol i baim ol i go long Amerika na kisim bikpela mani long ol. Planti ol i dai taim ol i no kamap yet long Amerika.
Save Ol i Kisim—Ol Bai Mekim Wanem Long En?
Kirap long taim bilong namba wan man i kam inap nau, ol man i traim traim ol samting na isi isi ol i kisim save long ol popaia bilong ol na ol inap wokim gut ol samting. God i no kamapim ol dispela samting long ol, nogat. Ol yet i lain long ol dispela samting. Ol yet i painim ol save bilong saiens, na dispela i helpim ol long wokim ol nupela samting. Long 1750, lain Inglan i lusim pasin bilong mekim wok gaden samting na ol i bihainim pasin bilong mekim wok bisnis long rot bilong ol masin samting. Sampela masin ol i wokim, ol i kamap olsem as bilong ol masin ol bai wokim bihain, na i redi i stap bilong kamapim wanpela nupela taim.
Wanpela samting olsem traipela wil em win i save tantanim bilong pulim wara i kam antap, em i stap pastaim long hap bilong Iran na Afganistan namel long yia 500 na yia 700 paslain long Krais. Dispela samting i kirapim ol long painim ol nupela rot bilong wokim ol samting. Tasol olsem wanem inap ol lain bilong bisnis i orait long lusim bikpela winmani bambai ol dispela nupela samting ol i wokim bilong kisim paua samting i no inap bagarapim ol wara na graun samting? O ol bai tingting yet long mekim olsem bilong pulim bikpela winmani.
Long yia 900 samting ol Saina i kisim save long wokim paura bilong gan na dispela i helpim wok bilong brukim ol graun o ston samting bilong painim gol samting o bilong wokim ol haus samting. Tasol olsem wanem? Ol lain bilong bisnis bai lusim pasin mangal na ol i no ken mekim wok long dispela samting bilong wokim ol gan samting bilong kilim man i dai? Yu ting ol bai sakim dispela rot bilong kamap maniman?
Ating pasin bilong kukim na stretim ol ain i kamap tu long hap bilong Saina long yia 600 samting paslain long Krais. Dispela save i mekim na ol inap wokim ol traipela haus samting long nau. Tasol olsem wanem? Inap ol lain bisnis i daunim liklik wok bilong ol na maski ol i no kisim planti mani, ol i save olsem wok ol i mekim i no inap bagarapim ol man o bagarapim graun?
Hap taim i mas lus pastaim na bihain bekim bilong ol dispela askim i ken kamap. Tasol ol dispela samting ol man i wokim pastaim i wok long kamapim wanpela bikpela senis em ol man long graun i no lukim yet. Kaunim dispela long stori i kamap long narapela nius bihain, nem bilong en: “Ol Bikpela Haus Faktori—Dispela i Kamapim Wanem Samting?”
[Ol Futnot]
a Bipo i gat 60 milion animal bafalo long Not Amerika tasol ol bisnisman i mangalim mani ol inap kisim long ol, olsem na ol i pinisim ol dispela bafalo bilong kisim skin na tang bilong ol.
[Blok long pes 23]
Pasin Bilong Putim Mani Long Haus Beng
B.C.E.: Ol lain Babilon na Grik bilong bipo i save lukautim mani bilong ol man, nogut i lus samting; olgeta i no save rausim mani bilong ol long wankain taim, olsem na ol narapela i save dinau long dispela mani.
Yia 1100-1500: Ol lain bilong bisnis long Itali i save mekim wok long ol pas bilong dinau long ol lain bisnis long ol narapela kantri long rot bilong ol pris; ol man bilong kukim gol long Inglan i save i orait long dinau long mani ol narapela i givim long ol bilong lukautim, tasol ol i mas bekim mani wantaim hap mani moa olsem winmani.
1408: Ol i wokim namba wan haus beng long Jenoa long Itali. Bihain ol i wokim ol narapela long Venis (1587), na long Amstadam (1609).
1661: Beng bilong Stokhom, em hap bilong beng i stap long Amstadam, i wokim ol pepa mani i gat toksave olsem dispela em i mani tru; bihain ol lain Inglan i mekim wankain pasin na ol i mekim i kamap gutpela moa.
1670: Ol i kirapim namba wan beng long Landon bilong stretim hevi bilong mani samting em i kamap namel long ol man. Long dispela yia ol i mekim wok long rot bilong sek bilong helpim man long salim mani bilong em i go long ol narapela beng o ol narapela man.
1694: Beng bilong Inglan i kamap. Em i kamap namba wan beng long mekim wok long mani ol i wokim long pepa.
1944: Ol i kirapim namba wan beng bilong helpim ol kantri, em ol i kolim Wol Beng. Ol i wok wantaim Yunaitet Nesen na ol i save helpim ol memba bilong Yunaitet Nesen sapos ol i laik kisim mani bilong wokim ol nupela samting long kantri bilong ol.
1946: Intenesenel Monetari Fan i kamap bilong ‘helpim ol kantri long wok gut wantaim, maski ol i mekim wok long ol narapela narapela kain mani, na mekim pasin bilong baim o salim ol kaikai samting long ol narapela hap i go bikpela na stretim hevi i kamap taim wanpela kantri i no bekim stret mani.’—The Concise Columbia Encyclopedia.
1989: Ol kantri bilong Yurop i gat tingting long mekim wok long wankain mani tasol na mekim wok long wanpela beng em bai stap olsem namba wan beng long Yurop. Ol i tingting long mekim dispela samting long nau.
1991: Ol i kirapim Beng Bilong Yurop. Em i gat wok long helpim ol kantri long Yurop long stretim na wokim gen ol samting, olsem ol kantri i stap long Isten Yurop. I gat olsem 40 kantri i kamapim dispela beng.
[Piksa long pes 21]
Ol waitman i kisim ol Indian bilong wok, na ol i givim strongpela dring long ol olsem pe, na dispela i paulim ol
[Kredit Lain]
Harper’s Encyclopædia of United States History