Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Ol Kambodia i Bagarap Long Bom
Wanpela nius (The Economist) i tok, ‘Kambodia i winim ol narapela kantri long man i bagarap long han lek samting.’ Bilong wanem i olsem? Long taim bilong pait gavman na ol birua bilong gavman i bin putim nabaut ol liklik bom, olsem ol i planim nabaut long graun samting. Gavman na ol narapela man i no bin raitim olsem ol i putim we ol dispela samting, olsem na nau taim man i wokabaut i go long gaden o long narapela hap, dispela kain bom i bagarapim em. Tupela lain (Asia Watch na Physicians for Human Rights) i tok, ol i ting ol kantri olsem Inglan, Saina, Singapo, Rasia, Tailan, Amerika na Vietnam, i bin wokim dispela kain bom na givim long Kambodia o ol i bin skulim ol Kambodia long planim olsem wanem, ol dispela kantri yet i mas mekim wok bilong rausim ol dispela bom. Na dispela tupela lain i askim Yunaitet Nesen long putim lo na bai wanpela kantri i no ken mekim wok moa long dispela kain bom, long wanem, ol i hait i stap na maski pikinini i raun painim paiawut o wanpela soldia i raun, dispela bom i no save husat i birua tru, na em i bagarapim tupela wantaim.
Lukautim Ples Antaktika
Wanpela nius (New Scientist) i tok, ‘Nau ol kantri i pasim tok pinis long ol i mas lukautim Antaktika na bai man i no ken bagarapim win na wara na graun bilong en.’ Sampela kantri i wokim kontrak (Antarctic Treaty), olsem putim tambu na insait long 50 yia samting ol man i no inap mekim moa wok bisnis long painim wel o narapela samting long Antaktika. Dispela kontrak i tokaut tu long ol tambu bilong tromoi pipia na long bagarapim win na wara na graun samting. Na sapos wanpela kampani i kirapim nupela wok long Antaktika, orait ol kantri i insait long dispela kontrak i mas skelim wok bilong ol pastaim, nogut sampela wok ol i mekim em bai bagarapim win o wara o graun. Long nau ol i ting pasin bilong kisim ol turis i go long dispela hap em bikpela samting long bagarapim ol samting long Antaktika. Strong bilong ol lo bilong dispela kontrak bai kamap long yia 1994 samting.
Marit na Stap Laip Longpela Taim
Wanpela lain (French National Institute of Demographic Studies) i kamapim wanpela ripot olsem, planti ol marit i save stap laip longpela taim, winim ol manmeri i stap singel. Maski em man o meri, dispela ripot i tok, sapos ol i marit dispela i helpim ol long stap laip longtaim liklik. Ol namba bilong dispela ripot i soim olsem ol marit i winim planti krismas na ol i dai, tasol ol manmeri i katim marit, o ol singel, o ol marit em poroman marit i bin i dai, ol i no save stap longpela taim tumas. Tasol maski meri i marit o em i no marit klostu ol i save winim wankain krismas. Na ol meri inap karim hevi bilong i stap singel, winim ol man.
Samting Kolambas i Givim Long Yumi
Kolambas na ol narapela man i raun long sip na painim ol nupela kantri samting, i no olsem ol i painim ol nupela ples tasol—ol i mekim sampela wok moa. Wanpela man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo (Alfred Crosby) em i tok, ‘long nau ol man i save stadi na kisim save long ol diwai sayor na bus samting inap painim planti ples kunai [long Amerika] i hatwok long lukim wanpela kain kunai o gras i bin stap paslain long taim bilong Kolambas.’ Wanpela nius (Wilson Quarterly) i gat lista i kamapim ol kaikai o sayor o gras samting ol i bin kisim bipo tru long Yurop na karim i kam long Amerika, olsem: Banana, kabis, wanpela plaua ol i kolim daisy, radis, rais, suga, muli, letis, mango, orens, wit. Na ol animal ol i kisim i kam long Amerika em olsem: Bulmakau, kakaruk, pusi bilong ples, donki, binen, hos, pik, rat, sipsip, na sampela kain pisin. Tasol wanpela samting ol Yurop i karim i kam na em i bagarapim tru ol man, em sik bilong ol. Ol sik olsem: Sik kus i gat fiva wantaim, skin poks, strongpela kus, skin i yelo (jaundice), malaria, misels, mamps, wanpela kain kus nogut (whooping cough), na planti moa. Ol man i kisim sampela animal na sayor samting bilong ol hap bilong Amerika i go long Yurop, tasol ol saveman i ting ol i karim wanpela sik tasol i go bek, em sik sifilas.
Binatang Bilong Pekpek
Long olgeta de wanpela bulmakau i save pekpek 10-pela i go 15-pela taim. Wanpela elefant i pekpek long olgeta wan wan aua samting na hevi bilong pekpek i olsem 1.8 kilo. Orait, sapos yumi bungim dispela, na pekpek bilong olgeta narapela animal, na bilong yumi man, ating yumi gat askim olsem: Bilong wanem pekpek i no pulap olgeta long graun? I no olsem, long wanem i gat binatang bilong pekpek i stap. Long olgeta de dispela binatang i pinisim bikpela hap pekpek bilong ol animal samting. Taim pekpek bilong bulmakau i pundaun, planti tausen binatang, inap 120 kain samting, i kam na kwiktaim ol i karim dispela samting i go. Sampela man i skelim dispela samting ol i tok, ol i kaunim 16,000 binatang i sindaun long wanpela hap pekpek bilong wanpela elefant. Taim dispela ol saveman i kam bek long tupela aua bihain, dispela pekpek i go pinis. Sampela binatang i save sindaun long gras bilong sampela animal na taim animal i pekpek, binatang i kalap i go bilong kisim. Wanem pekpek em binatang i no kaikai, em i pasim olsem bal na planim insait long graun. Olsem na i gat kaikai i stap bilong ol pikinini binatang. Wok dispela binatang i mekim olsem planim sampela pekpek, em gutpela wok tru. Dispela pekpek i gat marasin naitrojen long en, na taim binatang i putim pekpek i go insait long graun, dispela marasin naitrojen i wok long go insait long graun na graun i kisim gutpela gris. Taim kiau bilong dispela binatang i senis na i laik kamap binatang em i kaikai ol liklik snek na ol samting nogut, ol i stap insait long pekpek na ol inap kamapim ol bikpela sik. Dispela binatang i mekim gutpela wok, na bipo tru lain Isip i tingim wok ol i mekim na ol i bin lotuim dispela binatang olsem wanpela god.
Ol Pikinini i Bin Kisim Sut
Wol Helt Oganaisesen (WHO) i tok, long olgeta hap graun long olgeta 5-pela 5-pela pikinini, 4-pela i kisim sut pinis bilong pasim 6-pela sik i save kilim i dai man. Em sik dipteria, misels, polio, tetanus, TB, na kus nogut ol i kolim whooping cough. Long 1982 wanpela tasol bilong olgeta 5-pela 5-pela pikinini i bin kisim ol dispela sut. Pe bilong wan wan sut em K1 tasol, olsem na planti pikinini inap kisim sut. Long olgeta yia dispela ol sut i save helpim olsem 3 milion pikinini, olsem na nau ol i no dai long ol dispela sik nogut. Dispela lain (WHO) i tok i gat rot long pinisim sampela sik, tasol ol dispela sik i wok yet long kilim i dai olsem 2 milion samting pikinini long olgeta yia.
Tit i Lukautim Ol Yet?
Long wanpela nius bilong ol dokta long Japan, Profesa Tadasi Yamada i tok, sapos yumi givim hap taim long tit bilong yumi, ol yet bai mekim sampela liklik wok na bai tit i no ken bagarap. Maski yumi kaikai bikpela o liklik hap suga, dispela wantaim ol liklik binatang samting long maus i bagarapim tit na insait long 8 i go 20 minit samting dispela i kamap olsem marasin bilong bagarapim tit. Dispela i mekim na gutpela marasin bilong tit em kalsium i bagarap, na bihain ol liklik liklik hul i kamap long tit. Long spet bilong maus i gat marasin kalsium na isi isi dispela i putim kalsium i go bek gen long tit. Olsem na sampela aua bihain tit i stap i orait. Klostu olgeta kaikai i gat sampela suga, olsem na Profesa Yamada i tok, yumi mas klinim tit long olgeta taim. Mas mekim paslain long taim yumi slip, na no ken kaikai ol liklik kaikai paslain na bihain long kaikai tru. Sapos yumi mekim olsem, dispela bai givim hap taim na tit inap mekim wok bilong en, olsem klinim em yet.
Solwara Blaksi
Nius (The New York Times) i tok, ‘insait long planti handet yia i gat planti ol dolfin, kiau bilong wanpela kain pis em ol man i laik tru long kaikai, na ol pis i stap long Solwara Blaksi. I gat planti tru, olsem na ol man i ting i no inap pinis.’ Tasol nau bikpela senis i kamap. Olgeta kampani na olgeta taun i stap arere long Solwara Blaksi i save tromoi marasin na pipia na pekpek samting long dispela wara. Na i no dispela tasol—long hap i gat 160 milion man i sindaun long en, pipia bilong ol tu i go insait long 60 wara, na ol dispela wara i ran i go long Solwara Blaksi. Fopela bikpela wara bilong dispela 60 wara i save ran long wanpela hap ol man i tok graun i bagarap tru, winim ol narapela hap bilong graun. Olsem na dispela 4-pela wara ya i karim planti marasin nogut bilong ol dispela hap i go long Solwara Blaksi. Na tu, ol man bilong painim pis i bin kisim planti pis tumas. Planti jelipis i stap (olsem mosong bilong solwara i save kukim skin) na dispela i kaikai ol kiau samting bilong ol narapela pis. Olsem na dispela tu i bagarapim Solwara Blaksi. Wanem samting i kamap long dispela? Long 1970 i gat planti bilong 26 kain pis ol man i save maketim, tasol nau i gat 5-pela kain tasol. Na samting bilong solwara ol i kolim sil i pinis olgeta. Wanpela saveman (Yuvenaly Zaitsev) em i save skelim ol animal na bus samting, i tok, ‘Sapos nau yumi gat rot bilong pasim ol dispela pasin bilong bagarapim win na wara na graun, yumi no inap tru long mekim dispela Solwara Blaksi i kamap gutpela gen olsem em i bin stap long yia 1953 samting.’