Taim Pikinini i Liklik Yet—Samting Yu Planim, Bihain Bai Yu Kisim

KRU bilong nupela pikinini i olsem mosong bilong solwara​—em wanpela samting i save pulim wara​—olsem na bebi i save lukluk na harim ol samting, na ol dispela samting i givim save long em na em i wok long putim long tingting bilong em. Taim em i gat tupela krismas em i save pinis long mekim wanpela o tupela tok ples. Na em i no hatwok long mekim, em i harim tasol na bihain em i kisim dispela tok ples. Tasol liklik pikinini i no save lain long mekim wanpela tok ples tasol, nogat. Em i save lain long planti samting, olsem long wokim piksa, na wokim musik, na ol narapela samting. Olgeta dispela samting i stap pinis long kru bilong em. Olsem na sapos papamama i gat gutpela tingting, ol i save, pikinini i laik tru long kisim save, na ol i mas lainim em taim em i liklik yet.

Taim mama i karim pikinini na lukim em, em i laik tru long holim pikinini. Tupela i pas tru. Mama i save toktok wantaim em, na holim em, na pikinini i pilim sori bilong mama. Dispela i bikpela samting bilong helpim pikinini long stap gutpela. Sapos long taim mama i karim pikinini, wantu em i kirap na givim susu long em, dispela i helpim mama na pikinini. Taim pikinini i susu, dispela i helpim skin bilong mama long wokim planti susu. Na susu bilong mama i gat planti marasin long en bilong helpim pikinini na em i no ken kisim sik planti taim. Em nau, mama na pikinini i pas tru na narapela i laikim tumas narapela. Olsem na mama i gat gutpela wok tru em inap mekim. Sapos em i mekim gut, dispela inap helpim pikinini long olgeta taim bihain.

Taim pikinini i liklik yet, mama i gat bikpela wok, tasol papa tu i mas mekim sampela wok. Wanpela dokta i tok: ‘Olgeta pikinini i mas i gat papa. Na papa inap mekim bikpela wok. Planti taim mama i mekim pasin isi na pasin sori long pikinini, tasol papa i save pilai planti wantaim em.’ Na ol liklik pikinini i amamas tru taim papa i mekim olsem​—em bai singaut na lap, na em i laik bai papa i mekim yet dispela pilai. Wanpela buk i tok: ‘Sapos papamama i pas gut long pikinini taim em i nupela yet i go inap long em i gat 18 mun samting, dispela i bikpela samting. Sapos ol i no mekim, orait taim pikinini i go bikpela em i no laik pas long narapela man o mekim pasin sori long narapela.’

Papa na Mama i Mas Wok Wantaim

Papa na mama i mas wok wantaim long lainim na mekim gut long pikinini. Em i bikpela wok na ol i mas mekim paslain long pikinini i go long pilai-skul! Papa na mama i no ken les long holim pikinini planti taim na kis long em. Wanpela nius (Men’s Health) i tok: ‘Sapos papamama i holim pikinini na mekim pasin sori long em, ating bihain taim em i go bikpela, em bai stap gut wantaim ol poroman bilong em, na taim em i marit, em bai stap gut wantaim poroman marit. Planti pikinini, em papamama bilong ol i bin holim ol na kis long ol olgeta taim, ol i stap gut wantaim ol narapela man. Tasol ol narapela pikinini, em papamama i no save mekim kain pasin olsem long ol, ol i hatwok tru long stap gut wantaim ol narapela man.’

Sindaunim pikinini long lek bilong yu na kaunim buk long em, na toktok wantaim em, na taim pikinini i toktok, putim yau long tok bilong em. Papamama i mas lainim pikinini long ol samting i stret na i no stret, na makim gutpela pasin ol i laik bai pikinini i bihainim. Taim ol i mekim olsem, ol i mas tingim krismas bilong pikinini. Na taim yu lainim pikinini, no ken kamapim planti toktok i hatwok long em i save long en, na ating yu ken mekim dispela toktok olsem pilai, na em bai amamas long lain.

Pikinini i laik tru long kisim save long olgeta samting, olsem na em bai givim planti askim tru long yu olsem: Win i kamap olsem wanem? Taim san i go daun, bilong wanem skai i retpela? Yu mas bekim ol dispela askim. Sampela taim bai yu hatwok long bekim ol askim bilong pikinini, tasol em i gutpela rot bilong lainim em, na pikinini i ken amamas long olgeta samting God i bin wokim. Olsem wanem? Em i amamas long lukim wanpela liklik binatang i wokabaut long wanpela lip? O em i amamas long ol plaua? O em i amamas long digim graun? Na em i gutpela sapos yu lainim em long rot bilong ol liklik stori olsem Jisas i bin mekim taim em i kamapim ol tok piksa. Long dispela rot pikinini bai amamas long lain.

Planti papa na mama i mas wok mani. Olsem wanem? Yupela inap makim taim long apinun o long Sarere Sande na poromanim pikinini? Sapos mama i mas wok mani, em inap wok haptaim na nau em i gat bikpela hap taim liklik long stap wantaim ol pikinini? Long nau i gat planti mama i stap wanpis, olsem na ol i mas wok mani bilong lukautim ol yet wantaim ol pikinini. Olsem wanem? Yupela inap givim hap taim bilong yupela long pikinini long sampela apinun na long Sarere Sande? Maski i gat gutpela as na papa o mama i no inap i stap wantaim pikinini bilong ol, i hatwok tru long pikinini i save long dispela samting, na ating sampela taim pikinini i ting papa o mama i no laikim em. Pikinini i save go bikpela kwiktaim na sapos papamama i no mekim ol samting wantaim pikinini taim em i liklik yet, bai dispela taim i lus na wantu i go pinis.

Sampela papamama i gat planti wok, olsem na ol i no lusim bikpela hap taim bilong pilai o toktok wantaim pikinini. Sampela de ol i stap wantaim pikinini 15 o 20 minit tasol, na long Sarere Sande ating wanpela aua tasol, na ol i ting dispela em inap. Olsem wanem? Dispela em inap long pikinini? Nogat. Sapos ol i tingting gut na skelim gut ol wok ol i mas mekim, ating ol inap painim hap taim bilong poromanim pikinini taim em i liklik yet. Sapos ol i no mekim, taim pikinini i go bikpela famili i no ken pas gut wantaim.

Pikinini i no save stap olsem tasol. Ol mun na yia i save lus hariap na dispela pikinini bilong yu, asde em i liklik yet, tasol nau em i bikpela, olsem na sapos papamama i mekim wok mani o putim pikinini long wanpela pilai-skul bilong ol liklik pikinini, papamama bai lus long planti gutpela samting. Planti taim bai pikinini i no save bilong wanem em i mas i stap wanpis. Olsem na taim em i kamap yangpela ating em bai pas long ol poroman bilong em, long wanem, taim em i liklik papamama i no lusim hap taim na poromanim em. Na sapos papamama i no gat taim bilong poromanim pikinini, ating pikinini i no ken givim bel long tok bilong papamama o pas gut long ol, maski papamama i tok ol i laikim pikinini na ol i sori long em. Dispela i wankain long man i tok em i bilip, tasol em i no mekim wok bilong kamapim bilip bilong em. Na i wankain tu sapos papamama i tok ol i laikim pikinini, tasol ol i no mekim ol samting long soim olsem ol i laikim em.​—Jems 2:26.

Samting Yu Planim Bipo Nau Yu Kisim

Long nau planti man i tingim ol yet tasol, na ol i no save givim samting long narapela man. Olsem na ol papamama i mas was gut long dispela tu. Ol i kamapim pikinini, na bihain ol i putim em long pilai-skul bilong ol liklik pikinini. Tasol papamama i mas tingting gut, long wanem, sampela pilai-skul i gutpela na planti i no gutpela. Ol polis i bin skelim sampela pilai-skul, long wanem, sampela man o meri bilong lukautim ol pikinini i bin mekim pasin sem long ol. Wanpela man i save skelim dispela samting, em i tok: ‘Bihain bai yumi kisim planti bikpela hevi. Ol hevi i save kamap nau long ol dispela skul i no liklik samting, tasol bihain ol hevi bai bikpela moa.’ Long 1992 Dokta Devit Elkind i skelim dispela samting, na em i tok olsem:

‘Long olgeta yia planti birua i kamap long rot samting, na planti tausen pikinini na yangpela i dai, long wanem, ol i save kisim ol drak nogut. Na planti ol narapela i kisim bagarap long skin. Na long olgeta 4-pela 4-pela yangpela i save dring, wanpela i save spak, na i gat 2 milion yangpela i save dring oltaim.

‘Long olgeta yia long Amerika, wan milion yangpela meri i save kisim nating bel, na 5,000 i go inap 6,000 i save kilim i dai skin bilong ol yet. Na ol saveman i ting, long olgeta 4-pela 4-pela yangpela meri, wanpela i gat hevi long kaikai, olsem em i kaikai hariap na bihain em i trautim dispela kaikai, o lusim kaikai bilong slekim skin. Ol yangpela i gat 14 i go inap 19 krismas, ol i winim tru ol narapela yangpela long kilim i dai narapela man.’

Na sapos yumi tingim ol 50 milion samting pikinini i stap long bel na mama i rausim bel, yumi save i gat planti hevi tru long dispela graun. Na nau planti famili i laik bruk. Olsem na Dokta Elkind i tok: ‘Nau sindaun bilong planti famili i senis na dispela i save bagarapim planti pikinini. Ol pikinini i mas kisim gutpela sindaun na bai tingting na skin bilong ol i ken kamap gutpela na ol bai i stap belgut.’ Wanpela man bilong raitim buk i tok: ‘I no gat wanpela man i laik tokim ol marit olsem: Harim, sapos yu gat pikinini, yu no ken tru katim marit!’

Bilong laikim tumas pikinini, yu mas lusim bikpela hap taim long ol. Wanpela man i save wok long televisen bipo, em i tok, papamama bai karim planti hevi sapos ol i no poromanim gut pikinini bilong ol. Em i tok:

‘Pikinini i sanap na wet i stap. Em i susuim pinga, na wetim papamama i kam bek long haus. Em i amamas long kamapim long papamama stori bilong wanpela samting i bin kamap long san. Em nau, papamama i kam long haus, na ating skin bilong ol i les, na ol i gat ol narapela wok tu ol i mas mekim. Olsem na planti taim papa o mama i tokim pikinini: “Bihain yu ken tokim mi. Mi gat wok. Go lukim televisen.” Sapos yu no toktok wantaim pikinini taim yu kamap long haus, wanem taim bai yu mekim? “Bihain.” Tasol planti taim papamama i no truim dispela tok.

‘Pikinini i no save stap olsem tasol. Em i save go bikpela kwiktaim. Yumi givim em planti samting​—klos, redio-kaset, na planti samting moa. Tasol wanpela samting em i laik kisim na yumi no save givim long em​—taim bilong yumi. Nau em i gat 14 krismas na yumi lukim ai bilong em na yumi save em i gat wanpela hevi, tasol taim yumi askim em, em i no laik tokim yumi. Em i no pas moa long yumi.

‘Taim yumi tokim pikinini: “Bihain.” O yumi tok: “Go lukim televisen.” O yumi tok: “Pasim maus. No ken sutim planti askim,” yumi no givim wanpela bikpela samting long pikinini em i laik kisim​—em taim na sori bilong yumi. Dispela i no makim olsem yumi no laikim pikinini, nogat; i olsem yumi no gat taim bilong kamapim dispela laik long pikinini.’

Taim i No Ken Lus Nating

Save bilong Baibel i winim ol narapela buk, na Lo 6:​6, 7 i tok: “Oltaim yupela i mas tingim ol dispela lo nau mi givim long yupela. . . . Lainim ol pikinini bilong yupela long ol dispela lo. Na tokim ol long taim yupela i stap long haus na long taim yupela i wokabaut long rot, na long taim yupela i malolo na long taim yupela i wok.” Tru tumas, yu mas lainim na putim long bel bilong pikinini bilong yu ol gutpela stretpela lo bilong God i stap long bel bilong yu yet. Sapos yu bihainim ol dispela lo, pikinini tu bai bihainim.

Tingim tok bilong Sindaun 22:​6 long Baibel: “Skulim pikinini bilong yu long bihainim gutpela pasin, na em bai i wokabaut long dispela rot inap long em i lapun tru.” Dispela tok inap kamap tru sapos yumi putim ol stretpela lo i go insait long bel bilong pikinini. Papamama tu i mas bihainim ol dispela lo sapos ol i laik bai ol dispela lo i pas long bel na tingting bilong pikinini.

Papamama i lainim gut pikinini, olsem na pikinini i kisim save olsem em i mas bihainim ol dispela lo long i stap bilong em. Ol dispela lo i kamap olsem pasin bilong em yet. Sapos em i no bihainim ol dispela lo, i olsem em i sakim pasin bilong em yet. Em i wok long giamanim skin bilong em yet. (2 Timoti 2:13) Long bel bilong em yet, em i save em i no laik lusim ol stretpela lo, olsem na ating em i no ken lusim ol samting papamama i bin lainim em long en. Olsem na i bikpela samting sapos pikinini bilong yu i lain long ol gutpela pasin bilong yu. Kamapim gutpela pasin long pikinini na dispela bai lainim em long kamapim gutpela pasin tu. Olsem: Kamapim pasin isi, na pikinini tu bai kamapim pasin isi. Tok tru, na pikinini tu bai tok tru.

Jehova i Bin Kamapim

Jehova yet i as bilong famili. (Stat 1:​26-28; 2:​18-24) Yumi man i bin i stap 6,000 yia pinis long dispela graun, na yumi save, famili i nambawan samting bilong man meri pikinini i ken i stap gut. Wanpela buk (Secrets of Strong Families) i tok olsem:

‘Ating i gat wanpela samting i stap insait tru long yumi na yumi save, famili em i as bilong olgeta lain man. Ating yumi save taim yumi kisim bikpela hevi, ol samting olsem wok, o biknem, o gutpela haus, o graun, o mani kago​—ol dispela samting i no bikpela samting long yumi, a? Ol man i save givim bel long yumi na tingim gut yumi, ol i bikpela samting long yumi. Na i no gat narapela i save mekim gut long yumi olsem famili bilong yumi i save mekim.’

Olsem na yu mas wok strong long putim ol gutpela tok long bel bilong pikinini taim em i liklik yet, na bihain wok bilong yu bai kamap gutpela na yupela olgeta bai amamas.​—Sindaun 3:​1-7.

[Blok long pes 10]

Yu Wanem Kain Papa o Mama?

Manki i amamas na singaut: ‘Mi kisim tupela bikpela mak long skul.’ Na papa i tok: ‘Bilong wanem yu kisim tupela tasol?’ Liklik meri i singaut: ‘Mama, mi wasim pinis ol plet.’ Mama i tok: ‘Yu bin rausim pipia?’ Narapela manki i tok: ‘Mi katim gras pinis.’ Papa i askim em: ‘Tasol yu bin katim gut ol purpur long banis tu?’

Ol pikinini i stap long haus klostu ol i amamas na i stap isi. Ol wankain tok i kamap, olsem:

Manki i amamas na singaut: ‘Mi kisim tupela bikpela mak long skul.’ Na papa i tok: ‘Gutpela tru. Mi amamas tru yu winim tupela mak.’ Liklik meri i singaut: ‘Mama, mi wasim pinis ol plet.’ Mama i lap na tok: ‘Mi laikim yu tumas.’ Narapela manki i tok: ‘Mi katim gras pinis.’ Papa i tok: ‘Mi amamas tru long gutpela wok yu mekim.’

Sapos yu laik bai ol pikinini i stap amamas, yu mas amamas long ol liklik wok ol i mekim.

[Ol Piksa long pes 7]

Papa na mama i mas wok wantaim

[Piksa long pes 8]

Ol dispela samting inap kamap long tingting bilong pikinini: Manki i ran na em i taitim han olsem balus; traipela bokis i kamap olsem haus bilong pilai long en; stik i kamap olsem hos; sia i kamap olsem sia bilong ka bilong resis