Rot Bilong Kisim Gutpela Skul
I NO longtaim i go pinis na namba wan pes bilong nius The New York Times i bin kamapim stori bilong wanpela yangpela meri i gat 16 krismas, em Latoya, na em i save go long haiskul. Latoya i tok, taim em i gat 11-pela krismas, papa i kirap paitim em na mekim pasin sem long em. Mama i bin mekim nabaut long ol drak na em i lusim famili. Nius i tok: “Haus bilong em i wanpela ples ol man i bin lusim longtaim pinis, nogat toilet—o wanpela rum Latoya i pret long slip long en.” Tasol Latoya i narapela kain pikinini. Maski em i gat hevi, long yia i go pinis em i kamap presiden bilong wanpela lain long haiskul i gat nem, na em i kisim bikpela mak long klas bilong ol nambawan sumatin.
Wanem samting i ken helpim pikinini long skul gut maski em i no gat gutpela sindaun? Wanpela bikpela samting bilong helpim kain pikinini olsem, em wanpela man i gat pasin sori—gutpela sapos dispela man em papa o mama o tupela wantaim—em i save sambai long pikinini na givim bel long helpim pikinini long skul gut. Wanpela yangpela meri i stap long laspela yia bilong em long haiskul i ting dispela i bikpela samting tru. Em i tok: ‘Skul bai bagarapim pikinini sapos papamama ol i no sambai long em.’
Planti tisa i wanbel long dispela tok. Wanpela tisa long biktaun Nu Yok i tok: “Ol sumatin i save skul gut na pinisim skul—na i gat planti sumatin olsem—papa o mama i bin sambai long ol long olgeta taim.”
Papamama i Helpim Pikinini—Em Bikpela Samting
Long 1994 buk Reader’s Digest i bin stori long wanpela askim olsem: “Bilong wanem sampela sumatin i save skul gut na sampela nogat?” Ol i kisim save long wanpela samting olsem: “Sapos pikinini i stap long wanpela famili em ol i pas gut wantaim, dispela i save helpim em gut.” Papamama bilong famili i pas gut wantaim i save sori long pikinini na helpim em na skulim em long ol gutpela pasin na laik. Tasol wanpela papa i tok: “Yu no inap helpim gut pikinini na stiaim tingting na pasin bilong em sapos yu no save long ol samting i save kamap long skul.”
Na gutpela rot bilong kisim dispela save, em yu mas go long skul bilong pikinini bilong yu. Wanpela mama i save mekim olsem, em i tok: “Taim mi wokabaut insait long skul bilong pikinini meri bilong mi, mi save harim ol yangpela i kamapim tok nogut na tok doti. Long olgeta hap bilong skul narapela i holim narapela na kis—sapos ol dispela yangpela i insait long wanpela piksa wokabaut ol man bai tok em piksa nogut tru.” Sapos yu go long skul, ating dispela bai helpim yu long save olsem wanem ol pikinini long nau ol i hatwok long kisim gutpela skul na long bihainim ol stretpela pasin.
Buk The American Teacher 1994 i tok: ‘Ol sumatin i gat hevi, olsem papa o mama i paitim ol, ol i tok, papamama i no save tumas long ol samting bilong skul; ol i no go bung wantaim ol papamama taim ol i gat miting bilong skul, o ol i no go lukim ol tisa bilong toktok wantaim ol.’
Wanpela mama i save tingting planti long ol pikinini bilong em, em i tok: “Yu mas go long skul! Ol tisa i mas save yu laik save long ol samting pikinini bilong yu i lain long en. Planti taim mi save go long skul bilong pikinini bilong mi na sindaun na harim ol klas bilong em.” Narapela mama i tok, papamama i mas stap olsem maus bilong pikinini. Em i tok: “Ol pikinini bilong mi i bin go long ofis bilong toktok wantaim man i gat wok long helpim ol pikinini i painim hevi long skul, tasol ol man long ofis i givim baksait long ol. Long de bihain mi bin go long ofis wantaim pikinini bilong mi, na ol man long ofis i mekim planti samting bilong helpim mi—na pikinini bilong mi.”
Na dispela mama i gat 4-pela pikinini man i tok, i bikpela samting long papamama i mas tingim ol samting i save kamap long haus skul bilong pikinini na em inap helpim skul bilong em o nogat. Em i tok: “Taim skul i makim wanpela de na singautim yu long go long skul bilong toktok wantaim ol tisa na ol narapela papamama, o bilong lukim ol samting pikinini i bin wokim long klas bilong saiens samting—o narapela samting pikinini bilong yu i insait long en—i gutpela yu go na lukim. Dispela i save opim rot bilong yu ken bungim ol tisa bilong pikinini bilong yu. Ol tisa i mas save, yu ting ol samting pikinini i lain long en long skul i bikpela samting long i stap bilong em. Taim ol tisa i save long dispela samting, ol bai amamas long givim bel na taim bilong ol long skulim pikinini bilong yu.”
Wok Gut Wantaim Ol Tisa
Sampela papamama i ting wok bilong ol yet i bikpela samting na ol i no ken lusim hap taim bilong i go long skul taim skul i makim wanpela apinun samting bilong ol papamama i ken toktok gut wantaim ol tisa. Tasol em bikpela samting long givim hap taim bilong yu long ol dispela man i wok long helpim pikinini bilong yu long kisim gutpela skul. Papamama na ol tisa i mas wok gut wantaim—em bikpela samting!
Long Rasia ol i mekim wok long wanpela gutpela samting bilong helpim ol papamama na ol tisa long wok gut wantaim, em buk Nivnik i gat kalenda. Long dispela buk tisa i save raitim ol homwok na ol narapela wok ol skulmanki i mas mekim long olgeta de. Ol skulmanki i mas kisim dispela buk i go long olgeta klas bilong ol, na sapos tisa i askim ol long buk, ol i mas givim long em. Na tu, ol skulmanki i mas soim dispela buk long papamama bilong ol, na long olgeta wik papamama i mas sainim nem bilong ol long en. Long Mosko, wanpela papa (Victor Lobachov) i gat sampela pikinini i go long skul, em i tok: “Dispela buk i save helpim papamama long save long ol wok tisa i givim long pikinini na pikinini i kisim wanem kain mak.”
Tasol long nau planti tisa i tok, ol papamama i no tingting tumas long ol samting pikinini i lain long en long skul. Wanpela tisa bilong haiskul long Amerika i tok, wanpela taim em i salim 63 pas i go long ol papamama bilong toksave olsem pikinini bilong ol i no skul gut. Tripela papamama tasol i bekim pas!
Sori tru! Yumi save olgeta papamama i mas tingting gut long ol samting pikinini bilong ol i lain long en, em nambawan wok bilong ol. Wanpela tisa i tok tru taim em i tok: “Nambawan wok bilong skul, em bilong helpim ol papamama long wok bilong ol long lainim ol pikinini na bai ol i kamap ol yangpela man o meri i mekim gutpela wok.”
Em nau, papamama i mas go lukim ol tisa bilong save gut long ol. Wanpela mama i tok: “I gutpela sapos ol tisa i save, long olgeta taim ol i ken singautim yu.” Na papamama i mas amamas na kirapim ol tisa long kamapim tingting bilong ol long pikinini bilong ol. Papamama i mas givim sampela gutpela askim long tisa olsem: Olsem wanem? Pikinini bilong mipela i givim hevi long yu? Em i save daun long yu? Em i save go long olgeta klas? Em i save kamap long taim stret?
Olsem wanem sapos tisa i kolim sampela pasin bilong pikinini bilong yu i no gutpela tumas? Nogut yu ting tok bilong tisa i no stret. Sori tru, long haus o long ples lotu i olsem planti yangpela i bihainim gutpela pasin, tasol long skul, ol i bihainim narapela kain pasin. Olsem na long pasin daun harim gut tok bilong tisa na painimaut—tok bilong tisa i stret o nogat.
Taim Pikinini i Kam Long Haus
Sapos yu wanpela papa o mama na yu pinis long wok na i kam bek long haus, skin bilong yu i olsem wanem? Yu tingim planti samting na bel bilong yu i no stap isi? Taim pikinini bilong yu i lusim skul na i kam bek long haus, ating hevi bilong em i bikpela moa. Olsem na wanpela papa i kamapim gutpela tok olsem: “Taim pikinini i kam bek long haus, mekim olsem haus i gutpela ples bilong i kam long en. Ating pikinini i bin karim planti hevi long skul.”
Sapos i gat rot, i gutpela sapos papa o mama i stap long haus taim pikinini i lusim skul na kamap long haus. Wanpela mama i tok: “Pikinini i no inap stori long ol samting i painim em long skul sapos yu no stap bilong harim tok bilong em. Olsem na taim ol pikinini bilong mi i lusim skul na kam bek long haus, mi save stap long haus.” Papamama i no ken save tasol long ol samting pikinini bilong ol i mekim, nogat; ol i mas save long tingting bilong bel tu. Bilong mekim olsem, papamama i mas lusim taim, na strong, na long pasin isi mekim sampela askim bilong helpim pikinini long kamapim bel bilong em. (Sindaun 20:5) Long olgeta de papamama na pikinini i mas toktok wantaim—em bikpela samting.
Wanpela tisa bilong wanpela komyuniti skul long biktaun Nu Yok, em i tok: “Maski em wanem de, long ol skul i gat bikpela hevi, ating pikinini bilong yu i lain pinis long sampela pasin i no stret.” Olsem na bilong strongim ol papamama em i tok: “Was gut long ol samting i wok long kamap long bel bilong pikinini bilong yu. Maski skin bilong yu i les, givim taim long pikinini bilong helpim em long kamapim bel bilong em, na sapos em i kisim pinis sampela tingting na pasin kranki, orait helpim em long stretim.”—Sindaun 1:5.
Wanpela tisa bilong haiskul i bin mekim wok tisa inap longtaim, em i mekim wankain tok olsem: “No ken askim tasol long ol samting i bin kamap long skul, mobeta yu kamapim sampela gutpela askim long pikinini bilong kisim save long ol samting em i bin mekim long dispela de stret. I no olsem yu mas pes drai na mekim ol strongpela askim long pikinini, nogat. Yu ken kamapim sampela askim taim yu na pikinini i stori nabaut long ol narapela samting.”
Wanpela bikman bilong edukesen long Amerika, em Richard W. Riley, em i tok: “Tok stret long pikinini bilong yu long ol hevi bilong kisim ol drak, na dring, na long ol pasin yu laik pikinini i bihainim, na mekim moa yet sapos pikinini bilong yu i bikpela liklik. Maski yu hatwok o sem long mekim kain tok olsem wantaim pikinini, dispela inap helpim em long lukautim i stap bilong em.”
I no stret sapos wanpela papa o mama, o wanpela papa i gat bikpela wok long kongrigesen Kristen, i mekim olsem em i no gat taim bilong harim tok bilong pikinini. Maski tok bilong pikinini bai givim bel hevi long yu, em i mas lukim pes na pasin bilong yu na pilim olsem yu amamas em i kamapim bel bilong em long yu. Wanpela sumatin i tok: “Yu no ken kirap nogut sapos pikinini bilong yu i tok, long skul sampela i kisim drak na mekim pasin pamuk.”
Long nau planti famili i bagarap, olsem na planti yangpela i stap olsem ‘pikinini i no gat papa.’ (Jop 24:3; 29:12; Song 146:9) Insait long olgeta kongrigesen Kristen i gat sampela i amamas long helpim yangpela i gat hevi. Olsem wanem? Yu inap mekim kain samting olsem?
Kirapim Ol Long Stadi na Mekim Wok
Klostu olgeta yangpela i no givim bel long skul olsem Latoya i bin mekim, em dispela yangpela meri yumi bin stori long em long kirap bilong dispela stori. Yumi mas kirapim planti pikinini long givim bel long stadi. Joseph Fernandez, bipo em i bikman bilong ol skul long biktaun Nu Yok, em i stori long ol pikinini bilong em yet olsem: “Long famili, mipela i bin makim taim bilong stadi. Mipela kisim ol buk bilong ol pikinini i ken kaunim, na strongim ol long go long haus buk. Mipela i strongim ol pikinini long tingim skul i olsem bikpela samting, na olgeta taim ol i mas go long skul na wok strong long skul.”
Narapela bikpela tisa i tok: ‘Rot i mas op na pikinini bilong yumi i ken kaunim planti buk na stori, olsem rot i op long nau bilong em i ken lukim televisen, piksa wokabaut, video, o raun nating long ol bikpela stua.’ Taim pikinini i mekim homwok bilong em, i gutpela sapos papamama i ken stap klostu na kaunim buk o mekim stadi bilong ol yet. Sapos papamama i mekim olsem, pikinini bai save papamama i ting stadi o pasin bilong kaunim buk i bikpela samting.
Long planti famili wanpela bikpela samting i save pasim pikinini long stadi—em televisen. Wanpela tisa i tok: “Taim ol yangpela i kisim pinis 18 krismas, ol i bin lusim 11,000 aua long klas-rum na ol i bin lusim 22,000 aua long lukim televisen.” Ating papamama i mas pasim televisen, nogut ol pikinini i lukim televisen inap planti aua, na ating papamama yet i no ken lusim bikpela hap taim long lukim. Na i gutpela sapos papamama i skul long sampela samting wantaim pikinini bilong ol. Kaunim buk wantaim pikinini. Na makim taim stret bilong skelim homwok bilong em.
Tisa bai givim planti wok pikinini i mas mekim long haus. Olsem wanem? Pikinini bai mekim gut dispela wok? Ating ol bai mekim sapos yu bin skulim pikinini long mekim sampela wok bilong haus. Gutpela rot bilong mekim olsem, em long makim wanpela wok bilong haus ol i mas mekim long olgeta taim. Na yu mas strong long pikinini i mekim dispela wok long taim stret yu makim. Tru, ating yu mas mekim bikpela wok bilong skulim pikinini olsem, tasol pikinini bai lain long tingim gut wok bilong em—em wanpela samting em i mas lain long en sapos em i laik mekim gutpela wok long skul na bihain taim em i go bikpela.
Skulmanki i Mas Givim Bel—Em Bikpela Samting
Arthur Kirson em wanpela tisa i gat wok long stiaim tingting bilong ol pikinini long skul, na em i stori long narapela bikpela samting bilong helpim pikinini long kisim gutpela skul. Em i stori long Latoya, em dispela yangpela meri yumi bin stori pinis long em, em i tok: ‘Namba wan taim mi bungim Latoya, em bihain long wanpela bikpela hevi i bin kamap long haus. Em i sindaun i stap na pes bilong em i bagarap, long wanem, papa i bin mekim nogut long em. Tasol em i no tingim dispela hevi, em i tingting planti long wanpela samting tasol—wok bilong em long skul.’
Tru tumas, pikinini i laik kisim gutpela skul, em i mas laik tru long givim bel long lain—em bikpela samting. Wanpela yangpela i stap long biktaun Nu Yok, em i tok: “Long ol skul bilong nau, sumatin yet i mas kirap na mekim sampela samting olsem stadi, na em i mas bosim gut skin sapos em i laik bai skul i helpim em.”
Tingim wanpela mama i bin tingting planti long skul pikinini bilong em i kisim. Tisa i tokim mama olsem: “No ken tingting planti Misis Smith. Justin em i wanpela smatpela manki. I no bikpela samting em i no inap raitim stret ol tok, kuskus bilong em bai mekim.” Maski wanpela pikinini i hapman stret, em i bikpela samting long em i save gut long rit rait, na raitim gut ol stori, na hanrait bilong em i klia, na em i save long raitim stret ol tok.
Sori tru, sampela tisa i no kros na tokaut taim Saveman Carl Rogers, em i tok: “I no stret pikinini i lain long wanpela samting em i no inap mekim wok long en bihain.” Bilong wanem tok bilong dispela man i no stret? Yumi save, planti pikinini i no save ol samting tisa i skulim ol long en i gutpela bilong helpim ol long bihain. Planti pikinini i no save long dispela samting inap long taim ol i bikpela pinis. Olsem na yumi save, bilong kisim gutpela skul, pikinini yet i mas pilim olsem em i mas skul gut na givim bel long en!
Cindy i gat 14 krismas na em i stap long gret 9. Em i stap olsem gutpela piksa bilong wanpela yangpela i save givim bel long skul. Em i tok: “Bihain long skul mi save stap liklik na toktok wantaim ol tisa inap long mi ken save gut long ol. Mi mekim olsem bilong save, ol tisa i laik mipela ol sumatin i mekim wanem.” Long klas, Cindy i save sindaun gut na givim yau long tok bilong tisa, na em i no larim wanpela samting i pasim em long mekim homwok bilong em. Ol pikinini i save skul gut, ol i no sindaun nating long klas-rum na harim tok bilong tisa, o ol i no kaunim nating wanpela buk samting, nogat; ol i holim pensil na hap pepa na raitim ol bikpela tok.
Na narapela bikpela samting bilong helpim pikinini long kisim gutpela skul—em i no ken bung wantaim ol poroman nogut. Cindy i tok: “Olgeta taim mi save painim poroman i gat gutpela pasin. Mi save askim ol wanskul long tingting bilong ol long wanpela skulmanki i save kisim drak o pamuk. Sapos ol i tok: ‘I no gat rong,’ mi save ol i no gutpela poroman. Tasol sapos wanpela i nolaik tru long kain pasin olsem na em i tok em i laik i stap narakain, orait long taim bilong belo kaikai, mi save sindaun wantaim em.”
Tru tumas, planti hevi i save painim ol pikinini i laik kisim gutpela skul long nau. Tasol sapos ol pikinini na papamama i mekim wok long ol dispela rot yumi stori pinis long en, pikinini inap kisim gutpela skul. Nau yumi ken stori long narapela gutpela rot bilong helpim yu long kisim gutpela skul.
[Blok long pes 7]
Larim Ol o Stretim Ol Long Pasin Sori?
Baibel i tok, pasin bilong larim ol yangpela i mekim na planti hevi i kamap. (Sindaun 29:21, NW) Presiden bilong wanpela lain bilong ol tisa long Amerika, em Albert Shanker, em i tok: “Sampela papamama i ting ol i mekim stretpela pasin sapos ol i mekim ol samting pikinini i laik ol i mekim. Yumi save tingting bilong ol i no stret.”
Planti yangpela tu i save dispela kain pasin i no stret. Long 1995, wanpela nius bilong Masasusets i tok: ‘Wanpela lain i bin kisim tingting bilong 1,572 skulmanki long hap bilong Wes Springfil, em ol skulmanki i stap long gret 6 i go inap gret 12, na ol i kisim save olsem: Planti taim i no wanlain bilong ol dispela skulmanki i mekim na ol i kisim drak na dring, nogat; em pasin bilong papamama bilong ol long larim ol na ol i no mekim wanpela samting bilong stretim ol.’
Na dispela pasin long larim ol yangpela i wanpela as na planti bilong ol i pamuk. Olsem Baibel i tok, sapos papamama i no stretim pikinini em bai mekim famili bilong em i sem.—Sindaun 29:15.
[Blok long pes 10]
Samting Papamama i Ken Mekim
✔ Save long skul bilong pikinini, ol samting skul i laik skulim pikinini long en, na skul i ting olsem wanem long tingting na pasin bilong yupela papamama.
✔ I gutpela sapos yu save long ol tisa bilong pikinini na wok gut wantaim ol.
✔ Tingim gut homwok pikinini i mas mekim. Planti taim kaunim buk wantaim em.
✔ Bosim gut televisen—ol samting pikinini i lukim na hamas aua em i sindaun na lukim.
✔ Was gut long ol samting pikinini i save kaikai. Rabis kaikai i no inap helpim em long wokim gut tingting.
✔ Pikinini i mas slip gut. Pikinini i skin les i no inap skul gut.
✔ Wok strong long helpim pikinini long kisim ol gutpela poroman.
✔ Kamap nambawan pren bilong pikinini. Em i mas kisim planti gutpela strongpela pren.
Samting Pikinini i Ken Mekim
✔ Papamama i ken helpim yu long skelim gut wanem samting yu laik skul long en na rot bilong inapim dispela ol laik. Stori long ol laik bilong yu wantaim ol tisa.
✔ Skelim gut ol samting yu laik skul long en, na askim papamama na ol tisa long helpim yu. Yu no ken ting ol kos yu yet inap makim na i no hatwok tumas ol i gutpela kos, nogat.
✔ Traim long wok gut wantaim ol tisa. Kisim save long ol samting ol tisa i laik yu mekim. Toktok wantaim ol long wok na hevi bilong yu long skul.
✔ Putim gut yau long tok bilong tisa. No ken insait long pasin nogut bilong ol bikhetmanki.
✔ Skelim gut ol poroman bilong yu. Ol inap helpim yu long skul gut o pasim yu long mekim olsem.
✔ Givim bel long mekim homwok. Lusim ol narapela samting bilong mekim olsem. Askim papamama o narapela man i gat save long helpim yu sapos yu no inap mekim dispela wok.
[Piksa long pes 8]
Sapos tisa i no amamas long pikinini bilong yu, long pasin daun harim gut tok bilong em
[Piksa long pes 9]
Olgeta de askim pikinini bilong yu long skul