Swit Bilong Kari Samting i Bin Stiaim Ol Samting i Kamap Long Graun
Wanpela man long India i raitim dispela stori bilong Kirap!
LONG yia 1270 Mako Polo i lukim planti bilong dispela samting. Kristofa Kolambas i raun long sip bilong painim dispela samting, tasol em i no painim, em i painim ol nupela kantri long hap bilong wes. Long 1498 Vasko da Gama i wokabaut long solwara na kamap long India na em i kisim ol dispela samting na karim i go bek long Yurop na ol man i amamas long baim. Tru tumas, long bipo ol man i ting ol kari samting bilong mekim kaikai i swit i bikpela samting, na maski ol i mas i dai, ol i hatwok long kisim.
Sampela senis i kamap long wok politik na pasim ol rot bilong ol man i go i kam. Na long dispela taim Vasko da Gama i wokabaut long sip na em i lusim Potyugal na go daun long poin bilong Afrika na kam antap long India, na bihain em i go bek. Long go na kam em i lusim tupela yia na em i raun 39,000 kilomita. Tupela sip tasol bilong em i no bagarap na ol i karim bikpela kago i go bek long ples—em kari na sampela samting moa. Pe bilong dispela kago i antap moa yet! Tru gutpela samting i bin kamap long raun bilong em, tasol dispela i kamapim tu ol pait long Yurop. Inap 300 handet yia Potyugal, Spen, Frans, Holan na Briten i bin wok strong long bosim ol ples i gat ol kari samting.
Wanpela man (Frederic Rosengarten, Jr.) i tok, ‘i gat planti stori bilong bipo long ol kari samting ol man i bin wok long painim. Ol i go long ol ples ol i no save long en, na ol i no save long samting bai painim ol, na ol bai winim samting ol i wok long painim o nogat, na ol sip bilong wanpela kantri i resis wantaim ol sip bilong narapela kantri. Ol kari samting i gat bikpela strong long wok politik na wok bisnis bilong ol kantri, olsem na ol king i salim ol man bilong painim dispela samting. Na maski ol bisnisman inap bagarap o lusim olgeta mani bilong baim dispela samting, ol i bin hatwok long baim. Na bilong kisim ol kari samting, ol pait i bin kamap, na planti man i bin kamap wokboi olsem lain kalabus, na ol man i raun long ol hap em bipo ol man i no bin i go long en, na planti senis moa i bin kamap.’—Buk The Book of Spices.
Taim ol Holan i bosim wok bilong baim ol kari samting na ol i baim i go long lain Briten, ol i apim pe bilong wanpela kain kari ol i kolim pepa (pepper). Pe bilong wanpela paun pepa em 5 siling. Wanpela lain bisnisman long Landon i belhat long dispela, olsem na long 1599 ol i kamapim kampani bilong ol yet—Is India Kampani. Bihain dispela kampani i kamap strong na givim rot bilong Briten i ken bosim India olsem 300 yia samting.
Long nau yumi no resis long kisim ol kari samting, tasol long olgeta hap ol man i laik traim yet swit bilong en. Na ating i no gat narapela kantri i winim India long laikim tru ol kari samting.
Laikim Tru Ol Kari Samting
Olgeta kaikai long India i mas i gat ol kari samting long en. Wanpela kaikai bilong India i olsem sup na ol i wokim long kain kain kumu, kiau, abus, pis, o kakaruk. Bilong kamapim swit bilong en ol i putim kain kain kari long en. Long sampela switpela kaikai tu ol i save putim ol kari, olsem na yumi save i no olgeta kari i pait. Na ti i gat susu long en na planti man bilong India i laikim, ol i save putim liklik hap kari olsem kadamom, klov, kawawar, o liklik bilong olgeta wantaim bilong kamapim swit bilong dispela ti. I no gat narapela lain man i winim ol India long kaikai ol kari samting.
Long haus kuk bilong ol India bai yu lukim planti kain kain kari samting bilong mekim kaikai i swit. Olsem: Liklik pikinini bilong dispela kain sayor ol i kolim mastet, na ol liklik stik bilong kamapim switpela smel, na braunpela sinamon, na grinpela pikinini bilong kadamom, na yelopela tumerik, na kawawar, na retpela lombo. Tingim ol dispela samting na nau tingim paura kari yumi inap baim long stua. Paura kari i gat ol kain kain narapela kari long en na yumi inap mekim gutpela wok long en, tasol em i no gutpela olsem ol kari i stap long India na ol i kolim masala.
Ol i wokim masala bilong tanim wantaim kumu, pis, kakaruk na abus. Tasol planti taim ol i kisim ol kari na tanim wantaim long taim stret bilong kukim dispela kaikai. Meri bai tingim kaikai em i kukim na skelim wanem kain kari em bai putim, na em bai putim planti o liklik hap kari long kaikai. Meri India i save gut long kukim kaikai, em i save long taim stret bilong putim wan wan kain kari na em i mas putim hamas. Na em inap kamapim narapela kain swit long wanpela kari sapos em i kukim long paia, o long hatpela gris, o brukbrukim, o tanim wantaim narapela kain kari bilong kaikai.
Ol man i kam raun long India i save kirap nogut long kain kain rot ol India i save redim kaikai. Olsem: Ol man long Not na Saut India i gat pasin bilong ol yet long redim kaikai, na ol man bilong ol provins Bengali, Goan, Gujarat, Punjabi, i gat narapela pasin bilong redim kaikai. Na bilip bilong ol man long lotu inap mekim na swit bilong kaikai i narapela kain. Olsem: Long provins Gujarat sampela man Hindu bai kaikai ol samting bilong gaden tasol, na maski long abus. Tasol long hap not bilong India narapela man bai kaikai abus. Sapos long olgeta wan wan apinun yu kaikai wantaim famili Hindu, o Muslim, o Sik, o Jain, o Parsi o Kristen, bai yu kaikai kain kain kaikai.
Ples Tru Bilong Kamapim Kari
Olgeta kantri i save kamapim ol kari samting, tasol i no gat wanpela kantri i winim India. Winim 60 kain kain kari i save kamap long India. Na India i save baim ol kari samting i go long 160 kantri. Saut India em nambawan hap bilong kamapim ol kari. Long Solwara Arebia naispela ples Kosin arere long nambis Malaba i gat planti wara, olsem na i gat rot bilong ol man i ken kamap stret na kisim ol kari samting.
Bipo i kam inap long nau ol Fonisia, Isip, Persia, Saina, Rom, Grik, Arep, i kam long taun Kosin bilong baim ol kari samting. Na Baibel i stori long “ol bisnisman bilong olgeta hap long graun” i kam bilong baim ‘sinamon na kawawar bilong kaikai.’—KTH 18:11-13.
Bipo blakpela pepa (pepper) em i nambawan kari ol bisnisman i laik tru long kisim, long wanem, em i no mekim kaikai i swit tasol—ol i save putim long ol kaikai i save bagarap hariap olsem abus samting na bai em i no ken sting hariap. Kaikai inap stap wanpela yia samting maski ol i no putim long bokis ais. Bihain ol bisnisman i laik kisim ol narapela kari tu olsem kadamom, korianda, fenel, fenugrik samting.
India i no as ples bilong olgeta kari samting em i save kamapim. Ol i bin kisim retpela lombo long Saut Amerika. Saveman C. V. Raman i tok: ‘Olgeta kaikai i no gat lombo long en, i no gutpela long kaikai, long wanem, em i no gat swit.’ Tasol planti man i no save kaikai lombo, ating ol i no ken wanbel wantaim tok bilong dispela saveman. Tasol maski ol man i laikim wanem kain kaikai, God i bin wokim kain kain kaikai inap long laik bilong olgeta man.
Ol i No Bilong Mekim Kaikai i Swit Tasol
Baibel i save kamapim wok bilong ol kari samting i gat gutpela smel. Ol i bin wokim wel bilong kapsaitim long ol samting God i laik bai i stap holi; na kukim paura bilong kamapim gutpela smok smel long haus lotu bilong Jehova long Jerusalem; na wokim ol marasin i gat gutpela smel; na tanim wain wantaim switpela paura. (Kisim Bek 30:23-25, 34-37; Solomon 8:2) Na Baibel i tok, long taim bilong ol Kristen bilong pastaim, ol i bin kisim bodi bilong Jisas na putim sanda i gat gutpela smel long en.—Jon 19:39, 40.
Bipo i kam inap long nau ol yangpela meri India i mekim wok long rop bilong tumerik. Tumerik i bilong famili kawawar. Ol i save wokim i kamap olsem bata na rapim long skin bilong ol na skin inap kamap gutpela. Bilong wokim planti marasin i gat gutpela smel na pen bilong putim long pes samting, ol kampani i kisim wel long ol kari olsem olspais, karawe, sinamon, kasia, klov, natmek, mes, rosmeri, kadamom. Na ol i putim dispela samting taim ol i wokim sop, paura bilong putim long skin, gris i gat gutpela smel ol man i save putim long pes taim ol i sev pinis, na planti samting moa.
Na sampela rait Hindu i stori long sampela marasin ol sikman i kisim na ol i bin wokim long kawawar, tumerik, galik, kadamom, lombo, klov, safron. Long ol haus marasin long India i gat kain kain marasin ol i bin wokim long ol kari samting bilong helpim sikman. Yu inap baim marasin bilong sua ol i bin wokim long tumerik, na yu inap baim marasin bilong klinim tit ol i bin wokim long 13 kain kari samting.
Yumi skelim pinis ol kain kain kari, olsem na yumi save, sapos yumi no gat ol dispela samting, kaikai bilong yumi bai narapela kain, na marasin bilong sikman, em tu bai narapela kain, na ol stori bilong bipo ol man i bin raitim, em tu bai narapela kain. Tru tumas, swit bilong ol kari i senisim sindaun bilong ol man long kain kain rot.
[Ol Piksa long pes 23]
Em sampela kain kari em planti man i save laikim
Meri i maket long kari na i skelim bilong ol man i laik baim
Ol kari na lombo long stua long Kosin