Bilong Wanem Lain na Skin i Olsem Bikpela Samting?
BIPO bipo i kam inap nau tupela kain tok i bosim tingting bilong ol man—“ol” na “yumi.” Planti man i ting lain bilong ol yet tasol i mekim ol samting i stret, ol narapela lain nogat. Na ol i ting lain na pasin bilong ol tasol i gutpela—ol narapela lain i samting nating.
Ol Grik bilong bipo i no laikim ol man bilong narapela lain. Na tok ples bilong ol i narapela kain long yau bilong ol Grik. Na ol Isip na Rom bilong bipo, ol tu i ting lain bilong ol yet i winim ol narapela lain.
Inap planti handet yia ol Saina i givim nem Zhong Guo, o Kingdom i Stap Namel, long kantri bilong ol, long wanem, ol i ting kantri bilong ol i stap namel long heven na graun. Bihain ol misineri bilong Yurop i kam long Saina na ol Saina i lukim ol i narapela kain, long wanem, gras bilong ol i retpela, ai i grinpela, skin i retpela, olsem na ol i kolim ol—“ol satan bilong narapela hap.” I olsem tu taim ol man bilong Esia i kam namba wan taim long Yurop na Not Amerika—ai bilong ol i liklik tru, na pasin bilong ol i narapela kain long ol asples, na ol man i bin tok bilas long ol.
Tasol i gat wanpela bikpela samting yumi mas tingim: ‘Man i no hatwok long bilip olsem lain bilong em i winim ol narapela lain, tasol bilong truim dispela bilip long rot bilong saiens, em bai hatwok tru.’ (Buk The Kinds of Mankind) Nau tasol ol man i wok strong long truim tok olsem wanpela lain i winim narapela lain. Saveman Ashley Montagu i tok: ‘Dispela tingting olsem ol wan wan lain i kamap long ol narapela narapela tumbuna na sampela lain i narapela narapela kain long save bilong ol na long skin tu, dispela kain tingting i no bin stap bipo—em i kamap klostu long yia 1800 samting.’
Bilong wanem dispela tingting olsem wanpela lain i winim narapela lain i bin kamap olsem bikpela samting long yia 1700 samting i go inap long yia 1800 samting?
Wok Kalabus na Ol Lain
Em i bikpela samting long ol, long wanem, ol man i mekim wok bisnis long planti handet tausen Afrika. Ol i kisim ol Afrika na salim ol i go long Yurop na Not na Sentral na Saut Amerika bilong kamap wokboi olsem lain kalabus. Planti famili i bruk—ol man i go long narapela kantri; ol meri long narapela; ol pikinini long narapela—narapela i no lukim gen narapela. Planti bilong ol lain i mekim dispela pasin nogut ol i tok ol i Kristen, tasol olsem wanem ol i ken tok pasin bilong ol i stret?
Ol i daunim ol blakskin Afrika olsem ol i no man tru. Dispela em tingting bilong wanpela saveman bilong Skotlan, em Devit Hum, na long yia 1700 samting em i tok: ‘Mi ting ol nigro [olsem blakskin] na ol narapela lain i no man tru olsem yumi ol waitskin.’ Hum i tok, ol blakskin i no inap kamap nambawan man long wokim wanpela samting, na ol i no gat save liklik long wanpela samting.
Tasol tok bilong Hum i no stret. Wanpela buk (The World Book Encyclopedia bilong 1973) i tok: ‘Planti handet yia i go pinis na long sampela hap bilong Afrika ol Nigro i no stap olsem kanaka bilong bus—ol i gat gutpela save na ol bikpela skul na ol lo na ol pasin i bosim sindaun na wok bilong ol. Namel long yia 1200 na yia 1600 long Timbaktu long Wes Afrika ol Nigro i gat yunivesiti na ol i mekim tok ples Arap long en. Na dispela yunivesiti i gat nem long Spen na Not Afrika na Midel-Is.’ Tasol ol man i insait long wok bilong baim ol blakskin, ol i amamas long bihainim tingting bilong ol saveman olsem Hum—em i ting ol blakskin i olsem ol animal samting—ol i no man tru.
Lotu na Ol Lain
Ol bikman bilong lotu i orait long ol man i baim ol blakskin i go long ol man. Bihain long yia 1450 samting ol lo bilong ol pop bilong Misin Katolik i orait long ol man i bosim ol “haidenman” na ol i mas wok kalabus. Ol i tok, long dispela rot ol inap kisim bek “tewel” bilong ol bilong “Kingdom bilong God.” Ol waitskin i raun long sip na painim ol nupela kantri long bipo, na ol man bilong baim ol blakskin long mekim wok kalabus, misin i orait long ol i mekim nogut tru long ol blakskin, olsem na bel bilong ol i no gat tok long dispela samting ol i mekim.
Wanpela buk (Slavery and Human Progress) i tok: ‘Bihain long yia 1760 samting na i go inap planti yia moa, ol pris pasto bilong ol misin Katolik, Angliken, Luteran, Presbitirian, Rifom, i orait long pasin bilong kisim ol blakskin na baim ol i go bilong mekim wok kalabus. Dispela pasin ol man bilong lotu i bin mekim long baim ol blakskin bilong mekim wok bilong ol yet o bilong narapela man, i no gat wanpela lotu i bin tokaut olsem dispela pasin i no stret.’
Sampela misin i bin tok, olgeta lain manmeri i olsem brata brata Kristen, tasol ol i bin kirapim sampela bilip na dispela i mekim ol man i tok pait long ol man bilong narapela skin. Olsem: Wanpela buk (Encyclopaedia Judaica) i tok, ‘taim ol Spen i go long Not na Saut Amerika pastaim, ol i ting ol asples bilong ol dispela kantri i no man tru. Tasol bihain misin long Spen i pulim tok bilong dispela i go i kam na nau ol i orait long tok ol i man tru na ol i gat tewel.’
Na ol i ting maski ol i mekim wanem pasin nogut long ol dispela man, bikpela samting em “tewel” bilong ol. Ol asples i mas tanim bel na kamap Kristen na long dispela rot ol Spen inap “kisim bek” tewel bilong ol. Planti bikman bilong lotu i tok, maski long ol blakskin, long wanem, God i tok pinis long ol i mas bagarap. Na ol i kamapim sampela hap tok bilong Baibel na ol i paulim insait bilong en bilong helpim dispela tingting bilong ol. Long buk bilong 3-pela pasto—Robert Jamieson na A. R. Fausset na David Brown—ol i tok: ‘Bikpela hevi [bagarap] i ken i stap antap long Kenan [Stat 9:25]—dispela bikpela hevi i painim pinis ol Kenan taim ol i bagarap—na ol man i daunim pinis ol Isip, na ol Afrika i kamap wokboi olsem lain kalabus. Olgeta i tumbuna pikinini bilong Ham.’—Buk Commentary, Critical and Explanatory, on the Whole Bible.
Dispela bilip olsem God i demim pinis tumbuna bilong ol blakskin em bilip giaman. Em i no stap long Baibel. Na Kenan i no tumbuna bilong ol blakskin—tumbuna bilong ol em Kus. Long yia 1762 Jon Wulman i tok, i no stret ol man i tingim dispela tok bilong Baibel, olsem God i demim Kenan na ting pasin ol i mekim long ol blakskin i stret. Em i tok: ‘Ol man i laikim stretpela lo i bosim ol, ol i no ken tru tekewe ol dispela man long ples na famili bilong ol, na baim ol i go long ol man.’
Saiens Giaman na Ol Lain
Saiens giaman tu i tok ol blakskin i no man tru olsem ol waitskin. Long wanpela buk (Essay on the Inequality of Races) Joseph de Gobineau bilong Frans i brukim olgeta man long 3-pela lain, olsem: lain i nambawan olgeta—waitskin; lain i namba 2—yeloskin; lain i namba 3—blakskin. Em i tok, ol nambawan gutpela pasin bilong ol wan wan lain i stap long blut bilong ol, na sapos man bilong wanpela lain i maritim meri bilong narapela lain, bihain bihain ol nambawan gutpela pasin bilong ol wan wan lain bai lus.
Dispela man Gobineau i tok, bipo bipo i gat wanpela nambawan lain man—skin i waitpela, gras i yelopela, ai i blupela. Gobineau i bin kolim dispela lain man, Erian. Em i tok, lain Erian i bin kisim savepasin bilong ol na tok ples Sanskrit i go long India. Na ol i kisim ol bikpela save na pasin na wok bilong ol i go long Grik na Rom. Tasol taim ol i maritim ol Grik na Rom, dispela nambawan lain waitskin i pinis wantaim ol bikpela save na pasin bilong en. Gobineau i ting lain Nodik long hap not bilong Yurop na lain Jemanik, ol tasol i gat hap blut bilong dispela nambawan lain waitskin o Erian.
Saiens i no as bilong tingting bilong Gobineau, na long nau tu ol saientis i tok, tingting bilong Gobineau i no stret. Tasol planti man i bilipim tok bilong em. Wanpela man olsem, em Houston Stewart Chamberlain bilong Inglan. Em i lusim as ples na em i go sindaun long Jemani. Em i tokaut strong olsem long rot bilong ol Jeman tasol nambawan lain Erian inap i stap. Planti man long Jemani i kaunim ol tok bilong Chamberlain, na samting i kamap long en i no gutpela.
Bel Nogut Long Narapela Lain
Long wanpela buk Mein Kampf (Pait Bilong Mi), Adolf Hitler i bin litimapim lain Jeman na em i tok, ol i winim ol narapela lain na ol bai bosim graun. Hitler i ting ol Juda i bin bagarapim wok bisnis bilong Jemani, na ol i pasim rot bilong ol Jeman long kamap wanpela nambawan lain. Dispela tingting i kirapim Hitler long kalabusim ol Juda na sampela liklik lain long Yurop long ol bikpela banis kalabus nogut na kilim ol i dai. Dispela samting i kamap em i samting nogut tru, na as bilong en em tok bilong sampela man olsem Gobineau na Chamberlain, ol i tok ol waitskin i winim ol narapela lain.
Dispela hevi i no bin kamap long Yurop tasol. Long ol nupela kantri olsem ol hap bilong Amerika, ol man i karim bikpela hevi, long wanem, ol narapela man i ting ol i lain nogut. Bihain long wanpela bikpela pait long Amerika (1861-1865) ol blakskin Afrika i no wok kalabus moa. Tasol maski ol blakskin i fri, long planti provins i gat ol lo i tambuim ol long mekim planti samting ol waitskin inap mekim. Ol waitskin i ting ol blakskin i no gat save, olsem na ol i no inap mekim ol wok kaunsil o wok gavman samting.
Dispela tingting olsem ol waitskin i winim ol narapela lain i pas yet long tingting bilong sampela man, na yumi ken tingim tok bilong wanpela jas bilong helpim yumi long save long dispela. Wanpela lo bilong gavman bilong Amerika i bin tok olsem: blakskin i no ken maritim waitskin. Jas i kotim tupela marit (wanpela em waitskin na wanpela em blakskin), long wanem, ol i no bihainim dispela lo. Jas i tok: ‘God i wokim olgeta man—waitskin, blakskin, yeloskin, Malai, retskin, na em i putim ol long ol narapela narapela kantri. Na sapos ol man i bihainim laik bilong Em, i no gat as na man bilong wanpela skin i mas marit long narapela skin.’
Jas i no kamapim dispela tok long bipo bipo, nogat; em i mekim long yia 1958! Na em i kamapim dispela tok long kot i no longwe tumas long Gavman bilong Amerika—100 kilomita tasol. Tasol long 1967 Sprim-Kot bilong Amerika i pinisim olgeta lo i tambuim waitskin long maritim man o meri bilong narapela skin.
Ol lo i save brukim ol lain blakskin na waitskin i bin kamapim planti hevi. Olsem ol blakskin i mas go long narapela skul na ol waitskin long narapela skul; na ol blakskin i mas go long narapela haus lotu na ol waitskin long narapela; na ol blakskin i mas sindaun long wanpela hap na ol waitskin long narapela hap. Nau long Amerika na sampela hap moa, planti samting i kamap, olsem kros pait, bagarapim man o ol samting bilong em, birua long man, daunim ol man olsem ol i pipia nating, mats bilong kamapim kros bilong ol, na sampela samting moa. Tru tumas, maski ol kantri i tok ol i gat bikpela save na gutpela tingting, ol i mas sem tru long ol samting nogut tru i kamap long kantri bilong ol.
Olsem na pasin bilong daunim narapela lain em i wanpela bikpela hevi ol man i save karim pen na hevi long en. Olsem na yumi wan wan i mas askim skin bilong yumi yet olsem: Mi save givim baksait long ol bilip olsem wanpela lain i winim narapela lain? Sapos mi ting lain bilong mi i winim ol narapela lain, mi wok strong long daunim dispela kain tingting?
Na yumi laik save: Dispela bikpela hevi long narapela lain i bel nogut long narapela lain em inap long pinis? Olsem wanem? Ol man bilong kain kain lain na skin na tok ples na pasin, ol inap stap wanbel long pasin isi?
[Piksa long pes 7]
Planti waitskin i bin ting ol blakskin i no man tru
[Kredit Lain]
Reproduced from DESPOTISM—A Pictorial History of Tyranny
[Piksa long pes 8]
Ol Natsi i bin kamapim ol banis kalabus nogut, long wanem, ol i gat tingting kranki long ol man bilong narapela lain
[Kredit Lain]
U.S. National Archives photo