Ol Misineri—Husat i Mas Makim Pasin Ol i Mas Bihainim?
PASLAIN long Krais Jisas i tokim lain bilong em long kamapim ol disaipel, sampela lotu i kirap pinis long mekim wanpela kain wok misineri. Sampela i strong long mekim dispela wok, na sampela nogat, long wanem, sampela i ting bilip bilong lotu bilong ol i no stret long olgeta man.
Olsem: Wanpela buk (The Encyclopedia of Religion) i tok, ‘ol man i gat lotu Sinto, Konfusas, Juda, Soroastrian, o wanpela lotu bilong ol lain bilong bus, ol i ting ol bilip bilong ol i no stret long olgeta man.’ Ol dispela lotu i no kamap long ol narapela hap long rot bilong wok misineri, nogat; ‘taim ol man i lusim ples na go sindaun long ol narapela narapela hap bilong graun ol i kisim lotu i go wantaim ol, o lain bilong narapela narapela kantri i stap klostu ol i pulim ol isi isi long kam insait long lotu bilong ol.’
Dispela buk i tok moa: ‘I hatwok tru long save lotu Hindu i bin i go bikpela olsem wanem; dispela lotu i no go nabaut long rot bilong ol misineri olsem sampela narapela lotu, nogat; ol man bilong narapela lotu i wok long kisim lotu Hindu olsem lotu bilong ol. Tasol sampela taim ol man bilong dispela lotu i bin wok strong long mekim wok misineri.’
Wanpela man (Max L. Stackhouse) bilong wanpela skul bilong lotu, (Andover Newton Theological School) em i tok, lotu Islam na Buda i tupela lotu bilong ‘ol lotu long nau i save tok olsem bilip bilong ol i stret long olgeta man, na ol i bin givim bel long mekim wok misineri long ol narapela hap. Tasol ol misineri Islam i no inap makim pasin ol misineri Kristen i mas bihainim, long wanem, lotu Islam i kirap 590 yia samting bihain long taim Krais i tokim lain bilong em long kamapim ol disaipel. Na lotu Buda i kirap sampela handet yia paslain long lotu i Kristen tru i kirap.
Ol i No Strong Long Bihainim Wanpela Rot Tasol
Ol tumbuna i tok Buda yet i bin kamapim wanpela lain misineri na em i tokim ol disaipel bilong em olsem: ‘Yupela ol bruder, yupela go. Autim tok long gutpela Bilip. Nogut tupela i go long wanpela ples!’ Tasol ol i no mekim bikpela wok misineri maski ol misineri Buda i bin stap long hap bilong Yurop 350 yia samting paslain long Krais. Planti taim lotu i go nabaut taim ol man i go i kam long wanpela hap bilong mekim wok bisnis, o taim sampela man i laik lotu long wanpela piksa holi samting, o taim sumatin i go skul long dispela hap. Lotu i kamap long Saina na long sampela hap bilong saut-is Esia taim ol bisnisman i raun long solwara o long graun na mekim wok bisnis bilong ol.
Wanpela man bilong Yunivesiti Bilong Laiden, long Netelan, em Erik Zürcher, i tok i gat tripela samting i mekim na lotu Buda i go nabaut long ol narapela hap. Wanpela i olsem: Lotu Buda i ‘orait long olgeta lotu,’ olsem na ol i orait long ‘bilip bilong ol narapela lotu i kam insait long lotu Buda na kamap olsem ol bilip tru o hap bilip bilong en.’ Na lotu Buda i kisim ‘god bilong ol narapela lotu olsem god bilong ol.’
Namba 2 samting: Ol misineri Buda i kamap olsem man “i no gat as ples,” i olsem ol i lusim pasin bilong tingim nem o namba bilong ol man. Na pasin bilong ples long brukim ol man i stap narapela narapela lain na dispela samting i bosim olgeta samting man i mekim, i no save bosim ol. Buda tu i ting dispela samting i no bikpela samting long lotu. Olsem na ol misineri Buda i no pret long bung wantaim ol narapela man, long wanem, lotu i no gat tok long dispela samting.
Namba 3 samting: Ol i no raitim ol buk holi bilong lotu Buda long wanpela tok ples holi tasol, olsem na i no hatwok long tanim ol dispela buk long narapela tok ples. Zürcher i tok: ‘Long Saina ol misineri bilong ol narapela kantri na ol i gat nem, ol i bin mekim wok long tanim tok.’ Ol i mekim bikpela wok long tanim tok, olsem na tok ples Saina i kamap olsem wanpela bikpela tok ples ol i raitim planti buk bilong lotu Buda long en, wankain olsem tok ples Pali na Sanskrit.
Long yia 250 samting paslain long Krais, King Asoka bilong India i bin mekim planti samting na ol man i laikim lotu Buda. Na tu, em i bin strongim wok misineri bilong lotu Buda. Tasol paslain long taim bilong Krais, lotu Buda em lotu bilong ol India na bilong kantri nau ol i kolim Sri Lanka, ol narapela kantri, nogat. Bihain long kirap bilong taim bilong ol Kristen, lotu Buda i bin go long ol narapela kantri olsem Saina, Indonisia, Iran, Japan, Korea, Malesia, Mianma, Vietnam na sampela kantri moa.
Taim ol misineri Buda i go long Saina, ol i no ting i gat rong long senisim sampela bilip lotu bilong ol na ol man long Saina i ken orait long lotu Buda. Wanpela buk (The Encyclopedia of Religion) i tok, ‘ol i senisim insait bilong sampela bikpela tok bilong lotu Buda; ol i kamapim ol nupela buk, na ol nupela hap tok olsem song, na ol nupela lo, na long dispela rot ol i senisim sampela bilip Buda inap long ol man long dispela kantri i gat lotu Konfusas o lotu Tao o lotu bilong ples, ol i orait long kisim bilip Buda tu olsem samting bilong strongim bilip bilong ol yet.’
Sampela taim ol misineri bilong ol misin, ol i bin bihainim pasin bilong ol misineri Buda bilong bipo. Ol i bin tanim ol buk holi bilong ol i go long ol narapela tok ples, tasol taim ol i mekim olsem, planti taim ol i mekim olsem wanpela saveman (Will Durant) i tok, ‘ol i larim ol bilip na pasin haiden i insait long lotu bilong ol.’
Bihainim “Nambawan Misineri”
Wanpela buk (Judaism and Christian Beginnings) i tok, lotu Juda i no bin mekim wok misineri olsem ol Kristen. Ol Kristen i givim bel long mekim wok misineri bilong ol. Ol Juda i ‘no strong long kirapim ol man bilong ol narapela lain long kam insait long lotu Juda.’ Tasol man bilong raitim dispela buk, em Samuel Sandmel, em i tok, ‘wan wan taim ol i bin mekim olsem.’
Sandmel i tok, ‘planti taim long ol buk bilong ol Saveman Juda ol i tok Papa Abraham em olsem nambawan misineri.’ Na em i tok, ‘ol i no inap ting olsem long Abraham sapos i no gat sampela Juda ol i orait long wok bilong pulim ol man bilong ol narapela lain i kam insait long lotu Juda, o ol i no orait long larim sampela i mekim olsem long laik bilong ol yet.’a
Inap 200 handet yia paslain long taim bilong Krais planti man i no laik moa long ol lotu haiden, olsem na wok bilong ol misineri Juda i go bikpela moa, olsem long ol kantri i save long tok ples Grik. Dispela wok i go i go inap long taim bilong Krais na bihain liklik long en. Tasol long yia 300 samting, gavman Rom i tambuim dispela wok, long wanem, gavman i mekim wok long lotu Kristen giaman na dispela i kamap olsem lotu bilong Rom.
Makim Pasin i Stret
Tasol pasin ol misineri Juda i makim i no pasin Jisas i tok ol misineri Kristen i mas bihainim. Taim Jisas i stori long ol Farisi Juda long taim bilong em, em i tok: “Yupela i save raun long olgeta hap bilong solwara na bilong graun, bilong mekim wanpela man tasol i kamap disaipel bilong yupela. Na taim em i kamap disaipel pinis, yupela i save mekim em i kamap man bilong kisim bagarap olsem yupela yet.” (Matyu 23:15, Baibel Phillips) Olsem na maski ol i ting Abraham em “nambawan misineri,” ol misineri Juda i no bin kirapim ol man long kam insait long lotu Juda na bilip long God Jehova olsem Abraham i bin bilip.
Pasin ol misineri Kristen i mas bihainim em pasin bilong nambawan misineri, Krais Jisas. Em i gutpela piksa tru. Paslain long em i tokim ol disaipel bilong em bilong pastaim long go na kamapim ol disaipel, Jisas i bin skulim ol long mekim dispela wok, em wanpela wok bai kamap long olgeta hap. Dispela wok i no ken pinis hariap. Inap planti handet handet yia ol man bai wok long kamapim ol disaipel. Olsem wanem? Lain bilong Krais bai bihainim yet pasin Krais i makim?
Dispela i no bin stap ples klia taim yia 200 i klostu, tasol i no olsem long taim bilong yumi long nau. Inap 1,900 yia samting wok bilong ol man i tok ol i bihainim Krais na ol i mekim wok misineri i stap ples klia.
Lotu Kristen i bin kirap long Palestain na bihain em i go kamap long olgeta hap.
Bilong save long wok bilong ol misineri bilong ol misin, tingim wok bilong ol long Meksiko, em wok ol i bin mekim inap sampela handet yia. Na taim yu kaunim stori bihain long dispela, askim skin bilong yu yet olsem: ‘Ol dispela misineri i bin stap olsem wokman bilong lait o wokman bilong tudak?’
[Ol Futnot]
a Buk A Guide to Jewish Religious Practice i tok: ‘Abraham em papa bilong olgeta man i autim tok long lotu bilong ol. Em pasin bilong mipela long kolim wanpela man o meri i kam insait long lotu Juda, olsem pikinini man o pikinini meri bilong papa bilong mipela Abraham.’
[Piksa long pes 7]
Jisas i kirapim wok misineri na skulim lain bilong em long mekim dispela wok na long pasin ol i mas bihainim