Ol Bilipman i Stap We?
WANPELA MAN LONG SPEN I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
“Sapos ol man i les long harim tok, lotu bai pundaun.”
EDMUND BEK, WANPELA BIKMAN POLITIK BILONG BRITEN, LONG YIA 1760 SAMTING.
LIKLIK taun Kaleruega i stap long hap not bilong Spen. Em i wanpela olpela taun tru, na wanpela bikpela haus sister i stap, em ol i bin wokim long stail bilong ol Rom bilong bipo. Inap 700 yia i go pinis, ol i bin sanapim dispela haus bilong givim biknem long Domingo de Gusman. Mama i bin karim dispela man long Kaleruega na em i bin kamapim lain bruder Dominiken. Inap 700 yia pinis ol sister i bin stap insait long dispela haus. Ol i orait long stap tasol, ol i no ken raun ausait, na ol i bihainim tambu long narapela i no ken toktok wantaim narapela.
Rup bilong dispela haus i gat hul na ren i kam insait, na olpela banis bilong haus i wok long pundaun. Tasol nambawan sister olsem bos bilong haus sister, em i no save tingting tumas long dispela, em i tingting planti long narapela hevi—lotu yet i wok long pundaun. Em i tok: “Taim mi kamap sister klostu 30 yia i go pinis, mipela 40 sister i stap long hia. Nau mipela 16 sister tasol i stap, na i no gat wanpela i yangpela. I olsem wok lotu i wanpela wok bilong bipo, bilong nau nogat.”
Samting i save kamap long Kaleruega i wok long kamap long planti kantri bilong Yurop. Ol man i no bin kirap na birua long lotu, nogat; isi isi ol man i wok long lusim. Ol bikpela haus lotu i gat nem long Yurop i pulap long ol turis—ol man bilong lotu nogat. Bipo olgeta misin—maski em Talatala o Katolik—olgeta i strong, tasol nau ol man i les na ol i no givim bel moa long misin. Ol samting bilong graun i save bosim sindaun bilong ol man, ol samting bilong lotu nogat. Ol mausman bilong misin i save kolim dispela samting—pasin bilong givim baksait long lotu. I olsem lotu i no bikpela samting moa long i stap bilong ol man. Olsem wanem? Dispela kain tingting bilong ol man long Yurop em i olsem piksa long samting em bai painim ol narapela kantri klostu nau?
Planti Man i Save Go Long Lotu?
Dispela kain pasin i no nupela samting long hap not bilong Yurop. Long Skandinevia, inap 5 pesen tasol bilong ol Luteran i save go oltaim long lotu. Na long Briten, inap 3 pesen tasol bilong ol Angliken i save go long lotu long Sande. Tasol nau, i olsem ol Katolik long hap saut bilong Yurop ol i bihainim pasin bilong ol man i stap long ol hap bilong not.
Klostu olgeta manmeri long Frans i bilong Misin Katolik, tasol long olgeta 10-pela 10-pela, wanpela tasol i save go long lotu long olgeta wik. Bipo long Spen, inap 83 pesen bilong ol man i tok ol i Katolik na ol i save go long lotu, tasol insait long 25 yia namba i go daun na nau 31 pesen tasol i save go. Long 1992, asbisop bilong Spen, em Ramon Torrella, em i tokim wanpela lain niusman olsem: “Spen i no wanpela kantri Katolik; ol man i save bung na wokabaut i go long taim bilong Wik Holi, na ol i go long Misa long Krismas—tasol ol i no save go [long Misa] long olgeta wik.” Taim Pop John Paul Namba 2 i go long Madrit long 1993, em i tok: “Spen i mas go bek long as bilong bilip Kristen bilong en.”
Na long nau i no ol man tasol i les long lotu, sampela pris pasto tu i les. Long 1988, namba bilong ol man i bin kamap pris long Frans i bin go daun long 140, tasol long 1970, winim 280 i bin kamap pris. Long Spen inap 8,000 pris i laik marit, olsem na ol i lusim wok bilong ol. Na sampela pris em ol i wok yet, ol i gat tupela tingting long tok ol i save autim. Long Swiden, inap 24 pesen tasol bilong ol pasto Luteran i pilim olsem ol i ken autim tok long heven na bikpaia olsem samting ol i bilip long en. Na long Frans, inap 25 pesen bilong ol pris i gat tupela tingting long kirap bek bilong Jisas.
Amamas na Laik Bilong Ol Yet i Namba Wan Samting
Wanem samting i kamap olsem senis bilong lotu? Long planti famili em sampela kain amamas. Long Sande ol famili i go long nambis o ol i raun long ples maunten—ol i no go long haus lotu. Wanpela yangpela bilong Spen, em Juan, em i tok: “Mi les long go long Misa.” Lotu i no inap pulim bikpela lain man na pulapim ol stediam olsem ol pilai soka o ol bung bilong rok-musik i save mekim.
Tru planti man i no save go moa long lotu, tasol i no dispela samting tasol i makim olsem ol man i les long lotu. Planti man bilong Yurop i bihainim tasol ol bilip ol i laik bihainim na maski long ol narapela bilip. Long nau, bilip bilong lotu i ken narapela kain long bilip bilong man i tok em i bilong dispela lotu. Planti man long Yurop—maski ol i Katolik o Talatala—ol i no bilip moa olsem taim ol i dai ol bai stap laip yet. Na long Frans, Itali, Spen, winim 50 pesen bilong ol Katolik i tok ol i no bilip long ol mirakel.
I olsem ol bikpela man bilong misin i no gat strong long pasim bikpela lain man, em ol i no wanbel long sampela samting bilong lotu. Na dispela i kamap ples klia taim ol manmeri i tokaut olsem i no stret pop i tambuim ol long pasin bilong pasim bel. Long 1990, Pop John Paul Namba 2 i bin kirapim ol Katolik i save wok long ol haus marasin, long ol i no ken salim long ol manmeri wanpela marasin samting bilong pasim bel. Em i tok ol dispela kain samting i save “pait wantaim ol lo i stap long skin na em i bagarapim tru bel bilong man o meri i mekim wok long en.” Na katekismo bilong Misin Katolik (Catechism of the Catholic Church) i strong long tok: “I gat tupela wok bilong maritpasin namel long man na meri marit; em long i stap gut long poroman na long kamapim pikinini.”
Maski misin i putim strongpela lo olsem, planti marit bilong Misin Katolik i bihainim laik bilong ol yet. Long ol kantri Katolik long hap saut bilong Yurop, wan wan famili tasol i gat planti pikinini. Inap 20 yia i go pinis long Spen, ol man i bin hatwok long baim kondom—planti i bin baim long blak-maket. Tasol nau, toksave bilong baim kondom i save kamap olgeta taim long televisen. Long Frans, inap 3 pesen tasol bilong ol meri Katolik i tok, ol i bihainim lo bilong misin long pasim bel.
Tru tumas, ol man long Yurop i wok long givim baksait long ol lotu na bilip bilong ol. Asbisop bilong Kantaberi bilong Misin Angliken, em George Carey, i stori long hevi bilong misin bilong em olsem: “Isi isi mipela i wok long pinis, na em wanpela bikpela samting yumi mas tingim nau.”
Kirap long taim ol bikpela senis i kamap na ol lotu Talatala i bruk long Misin Katolik na i kam inap long nau, i no gat wanpela taim na ol lotu long Yurop i laik pundaun olsem nau ol i laik pundaun. Bilong wanem planti man long Yurop ol i les na ol i no givim bel moa long lotu? Wanem samting bai painim ol lotu bihain?