Husat Inap Kamapim Gutaim Bilong i Stap Oltaim?
“Bai ol i paitim ol bainat bilong ol i kamap olsem ol ain bilong brukim graun, na bai ol i paitim ol spia bilong ol i kamap olsem ol naip. Na olgeta lain manmeri bai i no ken pait moa, na bai ol i no skul moa long pait.”
DISPELA tok profet i kam long Aisaia sapta 2, ves 4, long Baibel. Wanpela ripot (Human Development Report 1994) bilong lain UNDP (Development Programme) bilong Yunaitet Nesen i kamapim dispela tok bilong Baibel na i tok: “Mipela i ting truim bilong dispela tok profet i bin kamap taim pasin birua namel long Is na Wes i pinis [long 1990]. Tasol inap long nau gutpela samting mipela i wetim i no kamap.”
Pinisim Planti Samting Bilong Pait
Wanpela samting i no save helpim wok bilong kamapim gutaim em tingting bilong gavman long olgeta hap—ol i laik bel isi i kamap, tasol ol i wok yet long tromoi bikpela mani long ol samting bilong ami. Tru, sampela gavman i no tromoi bikpela mani olsem bipo ol i bin mekim. Yunaitet Nesen i tok, long 1987 ol gavman i bin tromoi bikpela mani tru bilong baim ol samting bilong pait—em 995 bilion dola. Long 1992, ol i bin tromoi 815 bilion dola. Tasol 815 bilion dola em tu i bikpela mani, a? Em wankain olsem pe bilong 50 pesen bilong olgeta man i save wok mani sapos yumi bungim wantaim!
Na narapela samting i no save helpim wok bilong lusim ol samting bilong pait, em tingting bilong ol gavman. Ol i ting sapos ol i gat strongpela ami ol birua i no ken bagarapim ol. Olsem na maski pasin birua namel long Is na Wes i pinis, planti gavman bilong ol kantri i gat planti wok bisnis, ol i tok, ol i mas tromoi yet bikpela mani long ol samting bilong pait. James Woolsey, bipo em i dairekta bilong lain U.S. Central Intelligence Agency, na long Februeri 1993, em i tokim gavman olsem: “Yumi kilim i dai wanpela traipela wel abus [Soviet Yunion], tasol nau yumi stap long bikbus i gat kain kain snek nogut i gat gip.”
Ol kantri i stap rabis liklik ol i ting i stret ol i tromoi bikpela mani long ol samting bilong pait; nogut wanpela kantri i kam olsem wanpela traipela wel abus o snek i gat gip na bagarapim ol. Tasol lain UNDP i tok, “ol kantri i stap rabis liklik i no insait tumas long ol pait wantaim ol narapela kantri, planti i mekim wok long ami bilong ol bilong bosim strong lain bilong ol.” Na lain UNDP i tok moa olsem: “Long ol kantri i stap rabis liklik, namba bilong ol man i dai, long wanem, gavman i no helpim sindaun bilong ol (ol i no gat gutpela kaikai, na ol i kisim sik maski i gat rot bilong pasim), dispela namba i winim inap 33 taim namba bilong ol man i dai long pait. Tasol long olgeta 20 20 soldia, ol i gat wanpela dokta. Tasol ol soldia i no save helpim ol man long i stap bel isi, dispela i mekim na ol i pret moa.”
Baim Ol Gan Samting i Go Long Planti Kantri
Taim pasin birua namel long Is na Wes i pinis, Rasia na Amerika i baim ol samting bilong pait i go long ol kantri i pren bilong ol. Dispela i save strongim pasin pren bilong ol, na helpim ol long kamapim ol kem bilong ami bilong ol long ol dispela kantri na ol i ken holim strong yet. Ami bilong planti kantri i kamap strong. Olsem: Nau long 33 kantri, olgeta wan wan i gat planti tenk i gat bikpela gan, winim 1,000.
Pasin birua namel long Is na Wes i pinis, olsem na tingting bilong ol gavman olsem i stret ol i holim planti samting bilong pait bilong lukautim kantri, o long baim ol dispela samting i go long ol narapela kantri, i wok long pinis. Tasol tingting bilong ol long helpim wok bisnis bilong kantri i strong yet. Em rot bilong kisim mani! Olsem na maski kantri bilong ol yet i no gat wok long ol dispela samting bilong pait, ol man i wok bisnis long en, ol i strong long gavman i mas baim ol samting bilong pait i go long ol narapela kantri, nogut wok bisnis bilong kantri i bagarap na planti man i no gat wok mani.
Nius World Watch i tok: “Amerika na Rasia i wok long rausim ol bikpela bom nuklia bilong ol, tasol ol i wok strong long painim rot bilong baim ol narapela bom na gan i go long klostu olgeta kantri i laik baim.” Hamas bom na gan? Wanpela lain bilong Stokhom (International Peace Research Institute) i tok, kirap long 1988 i go inap 1992, pe bilong ol bom na gan samting ol i bin baim i go long ol narapela kantri i olsem 151 bilion dola. Amerika i nambawan kantri long mekim olsem, na bihain long en, ol kantri bipo Rasia i bosim.
Pait Nuklia Inap Kamap Yet
Olsem wanem long pait nuklia? Long 1987, Amerika na Soviet Yunion (o ol kantri bipo ol i insait long Soviet Yunion), ol i bin sainim wanpela pepa (Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty), na long 1991 na 1993 ol i sainim tupela pepa (Strategic Arms Reduction [START]).
Tupela pepa START i tambuim pasin bilong sanapim long graun ol roket i gat planti het nuklia, na paslain long yia 2003, ol i mas rausim klostu olgeta bom nuklia na ol masin bilong karim ol. Tasol maski planti man i ting Namba 3 Pait nuklia i no inap kamap nau, i gat planti planti bom nuklia i hip i stap inap long bagarapim olgeta man meri pikinini planti taim.
Taim ol i wok long rausim ol bom nuklia, rot i op bilong ol man i ken stilim samting bilong nuklia. Olsem: Long olgeta yia long Rasia, ol i wok long rausim inap olsem 2,000 het bilong bom nuklia na hipim i stap. Long ol dispela bom, ami i rausim liklik hap ain plutoniam ol i kolim pit. Bilong wokim pit bilong het bilong bom nuklia, man i mas i gat bikpela save tru na bikpela mani, tasol pit em nambawan bikpela samting insait long ol bom nuklia. Ol i save karamapim ain long pit, na ol i mekim olsem bambai redioaktiviti i stap insait long en, i no inap lus. Tasol dispela i mekim na i no hatwok long wanpela man i stilim. Sapos wanpela paitman i kisim dispela pit, em inap pasim sampela kain dainamait long en na wokim wanpela strongpela bom.
Na ol man i tingting planti long ol narapela kantri bai kisim ol bom nuklia long nau. Faipela kantri i gat ol bom nuklia—em Amerika, Frans, Inglan, Rasia, Saina—na ol i ting sapos sampela kantri i laik mekim wok hariap long ol bom nuklia, ol inap mekim olsem.
Planti kantri moa long nau i wok long kisim ol bom nuklia, olsem na rot i op bilong wanpela i ken mekim wok long en. Olsem na i gat as na ol man i pret long ol man bai mekim wok long ol dispela bom nogut. Buk The Transformation of War i tok, “strong bilong ol bom nuklia i bikpela tru; ol narapela bom i olsem samting bilong pilai long en.”
Pinisim Ol Bom Nogut na Pasin Sekan
Tasol olsem wanem? Sapos ol gavman i pinisim ol strongpela bom ol i holim, gutaim na gutpela sindaun bai kamap? Nogat. Saveman John Keegan i tok: “Kirap long Ogas 9, 1945 i kam inap nau, wanpela bom nuklia i no bin kilim i dai wanpela man. Tasol ol 50 milion man i bin dai long ol pait long dispela taim, planti bilong ol i dai, long wanem, ol bom nating na katres samting i bin kilim ol. Ol faktori i wokim planti planti bilong ol dispela samting na pe bilong ol i liklik olsem pe bilong ol redio na bateri samting.”
Yumi ken save long ol dispela samting bilong pait i gat liklik pe taim yumi tingim bikpela lain man ol i bin kilim i dai long Ruanda. Buk The World Book Encyclopedia (1994) i tok: “Klostu olgeta man i Katolik. . . . Misin Katolik na sampela lotu Kristen i save bosim klostu olgeta komyuniti skul na haiskul.” Tasol long Ruanda inap olsem 500 tausen man meri pikinini i bin i dai taim ol man i sutim ol long busnaip. Em nau, gutaim na gutpela sindaun i no ken kamap long olgeta hap sapos ol i pinisim tasol ol bom, gan, naip samting bilong pait, o ol bom nuklia, nogat; i mas i gat narapela samting. Na tu, i mas i gat wanpela samting i narapela kain long ol samting ol lotu i skulim ol man long en.
Pait Namel Long Narapela Narapela Lain
Nau tasol wanpela meri bilong Yunaitet Nesen, em Sadako Ogata, em i tok: ‘Taim pasin birua namel long Is na Wes i pinis, mipela i ting olgeta hevi bai pinis. Mipela i no save dispela pasin birua i bin mekim narapela kain wok—Amerika na Rasia i bin strong long subim ol kantri i olsem pren bilong ol, long ol i mas stap wanbel. Tasol nau yumi lukim planti pait i kamap—ol lain i no stap wanbel, na pasin pait bilong ol i olsem ol pait bilong bipo olsem i bin kamap paslain long Namba Wan Pait.’
Saveman Arthur Schlesinger i tok: ‘Wanpela kain pasin birua i pinis na narapela i kamap. Taim ol gavman long Isten Yurop na long ol kantri bipo Rasia i bin bosim, ol i no strong moa long ol man i mas bihainim tingting bilong gavman Komyunis, em nau, ol hevi i bin stap nating, nau i save kamap—narapela lain i birua long narapela lain, ol i litimapim kantri bilong ol yet, wanpela lotu i birua long narapela lotu, ol i strong long bihainim tok ples bilong ol bilong bipo. . . . Sapos taim bilong yumi long nau em taim bilong pait long bihainim narapela narapela pasin na tingting, bihain long yia 2000, pasin birua i stap namel long narapela narapela lain long nau bai go bikpela moa.’
Yunaitet Nesen i tok, namel long 1989 na 1992, inap 82 pait i bin kamap, na planti pait i bin kamap long ol kantri i stap rabis liklik. Long 1993, ol bikpela pait i bin kamap long 42 kantri, na long 37 kantri ol man i pait, long wanem, ol i gat kros long gavman. Yunaitet Nesen—em mani bilong en i laik pinis nau—i bin wok strong long helpim 17 kantri i gat hevi, tasol wok bilong en i no kamap gutpela. Tru tumas, ol man i mas painim narapela rot bilong kisim gutaim na gutpela sindaun.
Bihain Sampela Hevi Moa
Tasol nau planti man i no ting gutpela taim bai kamap, ol i ting samting nogut bai painim ol. Nius The Atlantic Monthly bilong Februeri 1994, i tokaut long wanpela samting bai kamap bihain olsem: “Planti kantri i gat bikpela hevi tru, long wanem, planti planti ranaweman i kam long kantri bilong ol bilong abrusim ol hevi i painim kantri bilong ol yet. . . . Ol pait i kirap, long wanem, sampela samting bilong helpim sindaun bilong ol i sot, olsem wara. Na maski i gat pait ol lain raskol i raun, em ol i no gat as ples tru, na ol i pait wantaim lain sekyuriti bilong ol man i gat nem.”
Olsem wanem? Gutaim na gutpela sindaun i no inap kamap? Em inap! Stori i kam bihain long dispela bai stori olsem i gat gutpela as na yumi ken strongim bel na pilim olsem ol gutpela samting bai painim yumi long bihain.
[Blok long pes 5]
Lotu—Rot Bilong Kamapim Bel Isi?
Taim ol kantri i pait, ol lotu i sakim bilip bilong ol olsem olgeta lain i mas stap brata brata na stap bel isi. Jeneral Frank P. Crozier bilong Briten i bin stori long Namba Wan Pait olsem: “Ol Lotu Kristen i save tru long kirapim ol man long kilim i dai ol narapela, na mipela i kisim ol bilong helpim mipela.”
Bipo tru i kam inap nau, ol lotu i bin bihainim wankain pasin long taim bilong pait. Wanpela man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo long Misin Katolik (E. I. Watkin), em i tok: “I hatwok long tokaut, tasol mipela i no ken haitim samting tru i bin kamap, olsem ol Bisop i save helpim olgeta pait em gavman bilong kantri bilong ol i mekim.” Na nius Sun bilong Vankuva, Kanada, i tok: “Ating olgeta lotu i popaia long bihainim plak. . . . Long olgeta pait, ami bilong tupela lain i pait i tok, God i helpim lain bilong ol yet.”
Tru tumas, ol lotu i no rot bilong kamapim bel isi—ol i rot bilong kirapim ol man long insait long pait na kilim i dai man olsem yumi lukim pinis long pasin nogut tru i bin kamap long Ruanda.
[Blok long pes 6]
Pait i No Kamapim Wanpela Gutpela Samting
Long buk I Found No Peace ol i bin prinim long 1936, man bilong raitim ol stori bilong ol narapela hap, em Webb Miller, em i tok: “Ol samting nogut tru bilong [Namba Wan Pait], na gutpela samting i no bin kamap long en, mi no bin pilim tru inap long 8-pela yia bihain long pait i pinis.” Long dispela taim em i go bek long ples pait Verdan. Em i tok, inap 1,050,000 man i bin dai long dispela hap.
Miller i tok: “Long taim bilong pait, ol i bin giamanim mi na planti milion man moa. Namba Wan Pait i mekim wanpela samting tasol—em i as bilong ol narapela pait. Long Namba Wan Pait, 8 na hap milion man i bin dai nating, na ol samting nogut tru i bin painim planti milion man, na planti handet milion man i bin karim bikpela bel hevi, na ol i no kisim ol samting ol i mas kisim, na bel bilong ol i bagarap stret. Na ol dispela samting i kamap, long wanem, mipela i bilipim wanpela bikpela tok giaman.”
Tripela yia bihain long ol i prinim dispela buk, Namba 2 Pait i kirap. Nius The Washington Post i tok: ‘Ol pait i bin kamap long taim bilong yumi, ol i “bikpela pait” i bin bagarapim ol soldia na ol man nating wantaim. Sapos yumi skelim ol pait bilong bipo bipo wantaim ol pait bilong nau, ol dispela pait bilong bipo i olsem samting nating.’ Wanpela saveman i tok, kirap long 1914 i kam inap nau, 197 milion man i bin dai long ol bikpela pait na taim ol man i pait long gavman bilong ol yet.
Tasol maski em bikpela pait o pait long gavman samting, i no gat wanpela man i bin kamapim gutaim o amamas. Olsem nius The Washington Post i tok, “inap long nau i no gat wanpela wok politik o wok bisnis i bin mekim gut bel o amamasim ol planti milion milion man em ol i no stap isi.”
[Piksa long pes 7]
Ol man i bin kilim i dai dispela mama wantaim planti handet tausen man moa long Ruanda—ol wanlotu i bin kilim i dai planti bilong ol
[Kredit Lain]
Albert Facelly/Sipa Press