Long Bihain Olsem Wanem Long Pait?
SAVEMAN John Keegan i tok: ‘Insait long 4,000 yia ol man i bin traim pait na mekim planti taim, na pait i kamap olsem pasin bilong ol man.’ Olsem wanem? Ol bai lusim pait? Planti planti manmeri ol i bin dai long pait. Strong i narapela kain tru na bikpela mani samting i bin helpim ol long pait. Inap planti tausen yia, ol man i gat bikpela save tru ol i bin wok strong long painim ol nupela rot bilong kilim i dai ol man na bagarapim ol samting, winim rot bilong ol long bipo. Yu ting ol man i save wok strong olsem long kamapim gutaim? Nogat tru! Tasol planti ol i ting i gat sampela as na yumi ken bilip olsem ol gutpela samting bai kamap.
Ol i Ting Pait Em Longlong Pasin
As bilong dispela tingting i olsem: Ol man i gat save na ol i sindaun gut, olsem na ol i no gat wankain tingting long pait olsem bipo ol i bin tingting long en. Bihain long yia 1200, wanpela man bilong lain Mongol na man bilong pait, em Gengis Kan, em i tok: ‘Amamas i olsem pasin bilong winim ol birua, na ranim ol, na kisim ol samting bilong ol, na long lukim bikpela bel hevi bilong ol, na long reipim ol meri na pikinini meri bilong ol.’
Ating i no gat wanpela hetman bilong graun long nau bai mekim wankain tok, a? Buk A History of Warfare i tok: ‘Long nau long olgeta hap bilong graun, bai yumi hatwok long painim ol man i gat tingting olsem pait em wanpela pasin i stret long mekim.’ Planti man bilong nau ol i no moa tingim pait i olsem pasin bilong yumi man, o samting yumi mas mekim tasol, o gutpela samting tru, nogat. Ol pait long taim bilong yumi i mekim na planti planti man i kisim bagarap, olsem na ol man i pret na ol i nolaik tru long samting pait i save mekim. Wanpela man bilong raitim buk i tok, dispela tingting olsem pait na bagarapim man i samting nogut, dispela i mekim na nau long planti kantri ol gavman i lusim pasin bilong kilim i dai ol man i bin mekim bikpela rong, na planti man i wanbel long ol man i no laik insait long ol wok ami.
Tingting bilong ol man olsem pasin bilong kilim i dai planti planti man em i samting nogut tru, dispela tasol i no as na ol i senisim tingting bilong ol long pait, nogat. Bikpela samting i olsem: Ol yet i no laik bagarap. Ol samting bilong pait long nau, maski em ol bom nuklia o ol narapela samting, ol i gat bikpela strong tru bilong bagarapim ol samting, olsem na sapos pait i kirap namel long ol strongpela kantri bilong nau, dispela inap pinisim olgeta lain bilong graun. Sapos wanpela kantri i kirapim bikpela pait, dispela em olsem longlong pasin na ol bai bagarapim ol yet. Olsem na planti man i tok, em dispela bilip i save pasim rot na winim 50 yia pinis pait nuklia i no bin kamap.
I gat narapela as na tingting bilong sampela man long bihain em i narapela kain. Ol i ting bikpela pait em longlong pasin, long wanem, olgeta samting inap lus, na ol i no inap win long planti samting. Tingting bilong ol long mani kago, dispela i mekim na ating bikpela pait i no inap kamap. Olsem: Ol strongpela kantri i gat planti samting bilong skin, taim ol i wok gut wantaim long ol samting bilong mani na wok bisnis, dispela i save helpim ol tru. Planti samting bilong skin ol dispela kantri i save kisim long taim i no gat pait i winim tru ol samting ol inap kisim long taim bilong pait. Olsem na i gat as tru na ol strongpela kantri i laik bai pasin sekan i stap namel long ol. Na tu, samting i save helpim ol, em pasin bilong wok wantaim long pasim ol liklik kantri long kamapim pait namel long ol yet na dispela inap nogutim ol strongpela kantri long ol samting bilong mani na wok bisnis.
Ol i Wok Strong Long Kamapim Gutaim
Tok i go pas long sata bilong Yunaitet Nesen i kamapim laik bilong ol long pinisim olgeta pait. Olsem: Ol gavman insait long Yunaitet Nesen, ol i laik “lukautim ol lain i kamap bihain bambai pait i no ken kamap gen na bagarapim ol, olsem tupela bikpela pait i bin kamap long taim bilong yumi na ol i bin kamapim bikpela hevi nogut tru.” Dispela laik bilong ol long lukautim ol lain i kamap bihain bambai pait i no ken bagarapim ol, em i bin kamap long wanpela tingting olsem ol kantri i mas wok wantaim bilong sakim ol gavman i save mekim pasin birua. Olsem na sapos wanpela kantri i laik kirapim pait, em i mas pait long olgeta kantri i stap olsem wanpela lain tasol.
Dispela tingting bilong ol i klia na i olsem stretpela tingting, tasol ol i hatwok long bihainim. Buk The Encyclopædia Britannica i tok: ‘Tru, dispela tingting olsem ol kantri i mas wok wantaim bilong sakim birua, dispela i bin mekim bikpela wok insait long Kontrak Bilong Lig ov Nesen na i insait long Sata Bilong Yunaitet Nesen, tasol long tupela kontrak wantaim dispela wok i lus olgeta. I no gat wanpela gavman i bosim olgeta lain na bai em inap stretim ol bikpela tok, na ol kantri i no wanbel long kamapim klia wanem samting ol i mas ting em pasin birua, na ol i no bin bihainim dispela tingting olsem ol i mas mekim sampela samting sapos pasin birua i kamap, maski husat i mekim dispela pasin. Em nau, ol i no bin kamapim dispela lain bilong wok wantaim olsem Sata i laik bai ol i mekim.’
Tasol dispela tingting long kamapim wanpela lain i bosim olgeta hap na dispela lain i ken kirapim ol man long i stap bel isi, em nupela tingting long ol man. Planti man em ol i gat laik tru long i stap bel isi, ol i save bilip yet long ami bilong Yunaitet Nesen, em ol i save pasim blupela hat. Ol man i gat laik tru long i stap bel isi, ol i gat wankain tingting olsem wanpela niusman i litimapim nem bilong ‘ol soldia bilong kamapim bel isi, em ol i salim ol long hap bilong pait, tasol ol i no go bilong pait—ol i go bilong kirapim ol man long i stap bel isi, na ol i no go bilong pait long ol birua—ol i go bilong helpim ol pren.’
Inap planti yia pasin birua namel long Amerika na Rasia i mekim na Yunaitet Nesen i bruk long tupela strongpela lain, em narapela i bin wok long pasim narapela long kamapim laik bilong ol. Maski dispela pasin birua i pinis, dispela i no bin pinisim pait na tingting nogut i kamap namel long ol kantri, em narapela i no bilip long narapela. Tasol planti man i bilip olsem ol senis long ol samting bilong politik i kamapim rot moa yet long Yunaitet Nesen i ken mekim wok tru bilong en.
Ol narapela samting i bin kamap long taim bilong yumi, ol tu i save helpim ol man i gat laik long i stap bel isi na wetim gutaim i kamap. Olsem: Ol kantri i gat laik long stretim pait long pasin isi. Pasin bilong ol kantri long givim kaikai samting long ol lain i sot, dispela i save helpim ol long sindaun gut gen na i save helpim ol man em pait i bin bagarapim sindaun bilong ol. Wok bilong kamapim pasin sekan na givim kaikai samting long ol narapela lain, dispela i olsem lo bilong ol kantri. Ol man i save litimapim nem bilong ol lain i wok strong long kamapim bel isi.
Samting Bilong Pait Long Bihain
Tasol ol man i ting olsem ol gutpela samting bai kamap, ol i mas kisim stretpela tingting long dispela na tingim sampela samting nogut i save kamap. Taim pasin birua namel long Amerika na Rasia i pinis long 1989, planti i ting nupela taim na bel isi bai kamap long graun. Tasol pait i no pinis. Insait long 7-pela yia, inap olsem 101 pait long narapela narapela hap i kamap. Planti bilong ol dispela pait i no kamap namel long ol kantri, nogat; ol i kamap insait long ol kantri yet. Ol pait i kamap namel long ol lain i birua na ol i no gat ol nupela nupela samting bilong pait. Olsem: Long Ruanda, ol i kilim i dai bikpela lain manmeri long busnaip.
Planti ples pait bilong nau em ol taun na liklik ples, na ol lain i pait ol i olsem wankain long ol man nating. Michael Harbottle, dairekta bilong wanpela lain (Centre for International Peacebuilding), em i tok: “Ating bipo ol inap save long ol as na pait i kamap, tasol long nau ol as bilong pait i narapela kain na i hatwok moa long daunim. Pasin bilong bagarapim nogut tru ol man long pait i narapela kain stret na i olsem i no gat as na ol i mas mekim olsem. Katres bilong gan inap kisim ol man nating long ol hap em pait i save kamap long en, wankain olsem em inap kisim ol lain i insait tru long pait.” Ol dispela kain pait i gat ol olpela samting tasol bilong pait, ol i no pinis liklik—ol i stap yet.
Tasol long ol kantri i gat planti mani kago, ol i wok hariap long bungim ol nupela nupela samting bilong pait. Ol liklik masin sensor, maski ol i putim long ples antap, o insait long solwara, o long graun, ol i save helpim ami bilong nau long lukim kwiktaim na lukim gut moa yet ol samting—long ol ples nogut olsem maunten o bikbus tu. Taim ol masin sensor i painim birua samting, ami i save sutim ol roket, o roket-bom bilong sabmarin, o bom em masin lesa i stiaim wokabaut bilong en, i go pundaun stret long birua. Taim ol i wokim ol nupela nupela samting bilong pait i kamap gutpela tru na bungim wantaim ol samting bilong pait i stap pinis, pasin bilong “pait long kantri i stap longwe” inap kamap tru, long wanem, ami inap lukim olgeta samting, na tromoi bom long olgeta samting, na bagarapim klostu olgeta samting bilong birua.
Taim yumi tingim pait bihain em inap kamap, yumi no ken lusim tingting long ol samting nogut tru i stap—em ol bom nuklia. Nius The Futurist i tok: ‘Ol i wok yet long kamapim planti samting bilong pait olsem bom nuklia, olsem na ating insait long 30 yia, pait nuklia inap kamap wanpela o tupela taim samting. Na tu, ol paitman inap mekim wok long ol dispela kain samting bilong pait.’
Wanem Samting i As Bilong Hevi?
Wanem samting i mekim na ol i no inap kamapim gutaim long olgeta hap bilong graun? Wanpela as, em ol man bilong dispela graun ol i no stap wanbel. Ol i bruk bruk long ol narapela narapela lain na pasin, em narapela i no bilip long narapela, o i nolaik tru long narapela, o i pret long narapela. Ol i gat narapela narapela pasin, na tingting, na mak ol i laik winim. Na tu, inap planti tausen yia ol gavman i ting strongpela ami bilong ol i rot tru bilong helpim kantri bilong ol. Wanpela lain (Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College) i wanbel long dispela na bihain ripot bilong ol i tok: “Long planti man, dispela i makim olsem gutaim bai kamap sapos i gat wanpela gavman bilong bosim olgeta hap—i no gat narapela rot.”
Sampela i ting Yunaitet Nesen em dispela gavman. Tasol ol i no kirapim Yunaitet Nesen bilong kamap wanpela gavman bilong bosim olgeta hap na strong bilong en bai winim strong bilong ol gavman insait long en, nogat. Yunaitet Nesen i strong sapos ol gavman insait long en i givim strong long en; sapos nogat, Yunaitet Nesen i no gat strong. Tok kros na tingting nogut i stap yet namel long ol dispela gavman, na ol i no givim bikpela strong long Yunaitet Nesen. Olsem na Yunaitet Nesen i no wok long stretim stretim olgeta samting bilong graun, em i stap wankain olsem pasin bilong dispela graun.
Tasol gutaim bai kamap tru long olgeta hap graun. Stori i kamap bihain long dispela bai toktok long olsem wanem dispela bai kamap.
[Piksa long pes 7]
Yunaitet Nesen i no bin kamap wanpela gavman bilong bosim olgeta hap
[Kredit Lain]
Poto bilong Yunaitet Nesen