Amamas Long Ol Meri na Long Wok Ol i Mekim

INAP 3,000 yia i go pinis, wanpela man, nem bilong em Lemuel, em i raitim sampela tok i stori long pasin bilong gutpela meri. Dispela tok i stap long Baibel long Buk Sindaun sapta 31. Dispela meri Lemuel i litimapim nem bilong em, em i save wok strong. Em i lukautim famili bilong em, na em i baim na salim ol samting long maket, na em i baim na salim graun, na em i samapim klos bilong famili bilong em, na em i wok long gaden.

Famili bilong em i pilim tru ol gutpela wok em i mekim. ‘Ure, ure long mama bilong mipela. Ol pikinini bilong dispela meri i save tok olsem. Na man bilong en i litimapim nem bilong em moa yet.’ Baibel i tok, kain meri olsem i bikpela samting. Em “i winim olkain ston i dia tumas.”​—⁠Sindaun 31:​10-28.

Bihain long taim bilong Lemuel, wok bilong ol meri i kamap bikpela wok moa. Long taim bilong yumi ol meri i mas mekim kain kain wok. Sampela taim ol i mas mekim planti wok wantaim, olsem meri marit, mama, nes, tisa, na ol i mas mekim wok mani, na wok gaden. Planti meri i daunim laik bilong ol yet bambai pikinini bilong ol i gat kaikai. Yumi mas amamas na litimapim nem bilong ol dispela meri tu, a?

Ol Meri i Wok Mani

Long nau planti meri moa i mas wok mani bilong helpim famili o ol tasol i save lukautim famili long ol samting bilong skin. Buk Women and the World Economic Crisis i kamapim wanpela ripot i tok: “Ol meri i no save mekim ol wok bilong haus tasol. I no gat planti meri long dispela graun ol inap tok ‘ol i stap long haus tasol.’ ” Na planti taim wok bilong ol meri em i hatwok tasol. Tru, ol nius o ol piksa wokabaut long televisen inap stori long ol meri i mekim wok bos long ol gutpela ofis, tasol planti taim em i no olsem. Bikpela lain meri bilong dispela graun ol i save mekim bikpela wok inap planti aua, na ol i kisim liklik pe tasol.

Planti handet milion meri i save mekim wok gaden, o lukautim ol animal. Dispela wok​—⁠planti taim ol meri i kisim liklik pe tasol long en o ol i no kisim pe​—⁠i save kamapim kaikai bilong 50 pesen bilong olgeta manmeri. Buk Women and the Environment i tok: “Long Afrika, ol meri i planim na kamapim inap 70 pesen bilong ol kaikai, na long Esia em 50 i go inap 60 pesen bilong ol kaikai, na long Latin-Amerika em 30 pesen.”

Taim ol meri i mekim wok mani, pe planti i save kisim i daun long pe ol man i save kisim, long wanem, ol i meri. Dispela pasin bilong daunim ol meri i putim hevi long famili sapos mama tasol i mekim wok mani​—⁠em i wanpela samting planti meri i mas mekim long nau. Wanpela ripot bilong Yunaitet Nesen i tok, namel long 30 na 50 pesen bilong olgeta famili long Afrika, Karibian, na Latin-Amerika, ol meri tasol i save lukautim famili long ol samting bilong skin. Na long ol kantri i stap rabis liklik, namba bilong ol meri i mas lukautim famili long ol samting bilong skin i wok long go bikpela.

Pasin bilong i stap rabis long ples long ol kantri i stap rabis liklik i mekim na planti meri i mas lukautim famili. Taim man i hatwok long olgeta taim long givim kaikai long famili bilong em, ating em bai go painim wok long wanpela taun i stap klostu o long narapela kantri. Nau meri bilong em i mas lukautim famili. Sapos em i painim wok mani, em bai salim mani long famili. Tasol maski em i gat laik long helpim famili bilong em, planti taim em i no inap mekim olsem. Nau famili bilong em bai i stap rabis nogut tru, na mama tasol bai lukautim ol long ol samting bilong skin.

Dispela i putim bikpela hevi tru long planti milion meri. Buk Women and Health i tok: “Ol i ting long olgeta 3-pela 3-pela famili, wanpela famili em meri i lukautim na planti tru bilong ol dispela famili i stap rabis winim ol famili em man i save lukautim, na namba bilong ol famili em meri i save lukautim i wok long go bikpela.” Tru ol meri i hatwok, tasol wok bilong givim kaikai long famili, em tasol i no bikpela wok ol meri i mas mekim​—⁠i gat sampela wok moa.

Mama na Tisa

Mama i mas helpim ol pikinini bilong em long stap bel isi tu. Em i mekim bikpela wok long helpim pikinini long kisim save long pasin sori na pasin bilong mekim gut long narapela man​—⁠em ol bikpela samting pikinini i mas lain long en, wankain olsem em i bikpela samting pikinini i kisim ol samting bilong skin. Bilong pikinini i ken kamap man i gat gutpela tingting, em i mas i go bikpela insait long famili i gat pasin sori na em i mas stap belgut na amamas. Olsem na wok bilong mama em i bikpela samting.

Long buk The Developing Child, Helen Bee i tok: “Papa o mama i gat pasin sori em i save tingim pikinini, na holim em na givim kis samting long em, na olgeta taim em i save tingim pastaim ol samting pikinini i mas kisim, na em i save amamas tru long ol samting pikinini i mekim, na em i pilim long bel tingting bilong pikinini.” Ol pikinini em mama bilong ol i bin mekim kain gutpela pasin olsem long ol, ol i mas amamas tru long em.​—⁠Sindaun 23:⁠22.

Taim mama i karim bebi na kirap givim susu long em, long dispela rot planti meri i helpim pikinini long stap bel isi. Long ol famili i stap rabis, susu bilong mama i olsem gutpela presen em inap givim long nupela bebi bilong em. (Lukim blok i stap long pes 10, 11) Long Baibel, aposel Pol i stori long pasin bilong em long laikim tru ol Kristen long Tesalonaika, em i wankain olsem pasin sori bilong “meri i givim susu long ol pikinini bilong en.”​—⁠1 Tesalonaika 2:​7, 8.

Mama i save mekim gut long ol pikinini bilong em na givim kaikai long ol, na tu, planti taim em i go pas long lainim ol. Baibel i tok, ol mama i gat bikpela wok long skulim pikinini bilong ol, em i tok: “Pikinini, yu mas harim tok bilong papamama bilong yu na yu no ken sakim tok bilong tupela.” (Sindaun 1:⁠8) Planti taim em mama o tumbuna mama i save lainim pikinini long toktok, na wokabaut, na mekim ol wok bilong haus, na planti ol narapela samting​—⁠na ol i no les long mekim olsem.

Pasin Sori Em i Bikpela Samting

Wanpela bikpela presen ol meri inap givim long famili bilong ol em pasin sori. Taim wanpela long famili em i sik, mama bai mekim wok nes na mekim ol narapela wok bilong em tu. Buk Women and Health i tok: “Long olgeta hap bilong graun ol meri i save mekim bikpela wok moa long lukautim ol sikman.”

Pasin sori bilong mama i kirapim em long kaikai liklik tasol bambai ol pikinini bilong em i gat kaikai. Ol saveman i kisim save olsem, sampela meri i ting kaikai ol i kisim em inap, tasol skin bilong ol i sot long gutpela kaikai. Ol i lain pinis long givim bikpela hap kaikai long man bilong ol na long ol pikinini, na ol i ting sapos ol inap mekim wok ol i kisim kaikai inap long skel bilong ol.

Sampela taim pasin sori bilong meri i kamap ples klia taim em i tingting planti long ol samting bilong graun olsem bikbus na wara samting. Em i tingting long dispela, long wanem, taim i gat bikpela san na ren i no pundaun, o graun i kamap ples wesan nating, o ol man i katim na rausim bikbus, dispela i putim bikpela hevi long em. Long wanpela taun long India, ol meri i kros nogut tru taim ol i harim olsem wanpela kampani i laik katim inap 2,500 diwai long wanpela bikbus i stap klostu. Ol dispela meri i gat wok long ol dispela diwai bilong kisim kaikai, na paiawut, na kaikai bilong ol animal. Taim ol man bilong katim diwai i kam, ol meri i redi i stap​—⁠narapela i holim han bilong narapela na ol i raunim ol diwai. Ol dispela meri i tokim ol wokman olsem: ‘Sapos yupela i laik katim ol diwai, yupela i mas katim na rausim het bilong mipela.’ Ol man i no katim ol diwai.

Tingim Gutpela Wok Bilong Em

Maski meri i mekim wok mani, o wok mama o tisa, o em i mekim gutpela pasin long ol narapela, yumi mas litimapim nem bilong em na wok em i save mekim. Saveman Lemuel i litimapim nem bilong gutpela meri, na em i pilim tru ol wok na gutpela tok meri i mekim. Baibel i tok, ol tok Lemuel i raitim em ol tok mama i bin mekim long em. (Sindaun 31:⁠1) Lemuel i save gut olsem meri i mekim gut wok bilong em olsem meri marit na mama, em i no wanpela wok nating. Em i tok: “Yumi mas tingting long gutpela pasin bilong meri na long gutpela wok em i bin mekim, na givim biknem long em. Olgeta manmeri i ken litimapim nem bilong en.”​—⁠Sindaun 31:⁠31.

Tasol taim Lemuel i raitim ol dispela tok, em i no kamapim tingting bilong man. Ol dispela tok i stap long Baibel, em Tok Bilong God. “Spirit bilong God yet i bin kamapim olgeta tok i stap long buk bilong God.” (2 Timoti 3:16) Dispela tok i kamapim tingting bilong God i Gat Olgeta Strong long ol meri, long wanem, spirit holi bilong God i as bilong en na dispela tok i stap long Baibel bilong skulim yumi.

Na Tok Bilong God i tok, ol maritman i mas “mekim gutpela pasin long [meri bilong] ol.” (1 Pita 3:⁠7) Na Efesus 5:33 i tok long ol maritman olsem: “Yupela i mas laikim tru meri bilong yupela, olsem yupela i save laikim yupela yet.” Tru tumas, Efesus 5:25 i tok: “Yupela man, yupela i mas laikim tumas ol meri bilong yupela, olsem Krais i laikim tumas sios na i givim laip bilong em yet bilong helpim sios.” Yes, Krais i sori olsem long ol disaipel bilong em, olsem na em i redi long dai bilong helpim ol. Em i no tingim em yet, olsem na em i gutpela piksa bilong ol maritman i ken bihainim! Na ol lo Jisas i skulim ol man long en na em i bihainim, ol i wankain olsem bilong God, na ol i stap long Baibel bilong helpim yumi.

Tasol, maski ol meri i wok strong long mekim planti samting, ol narapela i tok amamas long wok bilong wan wan tasol. Olsem wanem ol meri long nau i ken helpim i stap bilong ol long kamap gutpela moa? Na olsem wanem? Tingting bilong ol man long ol meri inap senis? Wanem samting bai painim ol meri long bihain?

[Blok/Piksa long pes 10, 11]

Tripela Samting i Ken Helpim i Stap Bilong Meri

Skul. Long olgeta hap i gat inap 600 milion meri i no save long rit rait​—⁠em klostu olgeta i no bin go long skul. Ating yu yet i bin skul liklik, tasol dispela i no makim olsem yu no inap kisim sampela save moa. Tru, em i hatwok, tasol planti meri i bin mekim olsem. Buk Women and Literacy i tok: “Ol wok bilong lotu i wanpela samting em inap kirapim ol man long lain long rit rait.” Sapos yu lain long rit bai yu kisim gutpela pe long dispela​—⁠yu inap ritim Baibel. Tasol em bai helpim yu long planti narapela rot tu.

Taim mama i save long rit rait em inap kisim wok mani, na tu, em inap lain long pasin bilong lukautim gut skin. Ol gutpela samting pasin bilong rit rait inap kamapim i kamap ples klia long provins Kerala, long India. Ol manmeri long dispela hap ol i no save kisim bikpela pe long wok mani, tasol 87 pesen bilong ol meri i save long rit rait. Na namba bilong ol liklik pikinini i save dai long dispela provins i daun inap 5-pela taim long ol narapela provins long India, na krismas bilong sampela meri long Kerala i winim krismas bilong ol meri long ol narapela provins inap 15 yia, na olgeta pikinini meri i save go long skul.

Tru tumas, mama i save long rit rait i kirapim pikinini bilong em long lain long ol samting​—⁠dispela em i no liklik wok. Em i gutpela samting tru long skulim ol pikinini meri. Wanpela nius bilong (United Nations Children’s Fund) UNICEF em The State of the World’s Children 1991 i tok, taim ol pikinini meri i save long rit rait dispela i ken helpim famili na ol i no ken sik tumas, na helpim i stap bilong ol meri yet long kamap gutpela. Tru tumas, sapos yu save long rit na rait em bai helpim yu long kamap gutpela mama na meri bilong lukautim gut famili.a

Strongpela skin. Sapos yu wanpela mama, yu mas lukautim skin bilong yu na dispela i bikpela samting sapos yu gat bel o yu givim susu long pikinini. Olsem wanem? Yu inap kisim kaikai i gutpela moa? Planti meri, long Afrika na long hap bilong saut na wes Esia tu, ol i sot long blut. Dispela bai pinisim strong bilong yu, na yu inap painim sampela hevi moa long taim yu karim bebi, na yu inap kisim sik malaria tu. Tru, ating abus o pis i gat bikpela pe o ol i no planti, tasol yu ken kaikai kiau na ol prut o kumu samting i gat gutpela marasin ain i pulap long en. Yu no ken larim ol bilip kranki i pasim yu long kisim gutpela kaikai, na yu no ken larim pasin bilong ples i pasim yu long kisim hap kaikai bilong yu.b

Pasin bilong givim susu long bebi i gutpela long yu na long bebi bilong yu. Susu bilong mama i no gat pe, na em i klinpela moa, na em i nambawan gutpela kaikai bilong strongim skin bilong bebi, winim susu bilong stua. UNICEF i kisim save olsem, long olgeta yia inap wanpela milion pikinini inap abrusim indai, sapos mama i givim susu long bebi kirap long taim em i karim em i go inap long taim bebi i gat 4-pela o 6-pela mun. Tru, sapos mama i gat wanpela sik bebi inap kisim long rot bilong susu bilong mama, orait, bebi i mas kisim susu long narapela rot i no inap bagarapim em.

Sapos yu save kukim kaikai long paia insait long haus, win i mas kam gut insait long haus. Buk Women and Health i tok: ‘Smok na ol samting nogut smok i save kamapim taim ol meri i kukim kaikai long paia, ating dispela em i as bilong planti bikpela sik long nau.’

No ken smok, maski ol narapela i subim yu long smok. Long ol kantri i stap rabis liklik ol i save mekim ol toksave bilong grisim ol meri long baim smok, na kirapim ol long ting olsem ol meri i gat stail ol i save smok. Dispela em i no tru. Smok i bagarapim pikinini bilong yu na em inap kilim yu i dai. Ol saveman i kisim save olsem, long olgeta 4-pela 4-pela manmeri i kalabus long smok wanpela i dai long dispela. Na tu, ol saveman i tok, taim ol manmeri i smok long namba wan taim planti bilong ol bai kalabus long smok.

Stap Klin Long Skin. Pasin bilong yu na tok yu mekim bilong kirapim famili bilong yu long stap klin long skin, em i bikpela samting bilong helpim ol na ol i no ken sik planti taim. Nius Facts for Life i kamapim sampela tok bilong helpim ol manmeri long stap klin long skin, olsem:

• Wasim han long sop na wara sapos yu bin holim pekpek na taim yu laik holim kaikai. Yu mas save ol pikinini bilong yu i bin wasim han paslain long ol i kaikai o nogat.

• Mekim wok long toilet, klinim na karamapim ai bilong en. Sapos yu no inap mekim olsem, go longwe long haus bilong yu na pekpek, na kwiktaim kisim graun na karamapim.​—⁠Skelim wantaim Lo 23:​12, 13.

• Mekim wok long klinpela wara. Karamapim ol hulwara na mekim wok long ol klinpela dis o baket bilong kisim wara.

• Sapos yu no inap painim klinpela wara, boilim wara na larim i go kol paslain long yu dring. Maski wara yu no bin boilim i luk olsem em i klinpela, ol jem inap i stap yet.

• Tingim: Ol kaikai yu no kukim inap givim sik long man. Ol kaikai yu no kukim, yu mas wasim paslain long yu kaikai na kaikai hariap. Ol narapela kaikai yu mas kukim gut, na mekim moa yet long abus na kakaruk samting.

• Putim kaikai long klinpela hap na karamapim kaikai long wanpela samting bambai ol binatang o ol animal i no ken bagarapim.

• Kukim o planim pipia.c

[Ol Futnot]

[Piksa long pes 8]

Planti meri long hap bilong Wes ol i save wok long ol ofis

[Piksa long pes 8, 9]

Planti meri i mas wok long ol hap i doti nogut tru

[Kredit Lain]

Godo-Foto

[Piksa long pes 9]

Ol mama i save mekim wok tisa long haus