Yumi Mas Tingim Ol Samting i Bin Kamap Bipo?
“OLSEM WANEM? Ol Juda inap lusim tingting long ol pasin nogut tru ol Natsi i bin mekim bilong bagarapim planti milion manmeri?” Presiden bilong wanpela lain (Mexican American Cultural Center) long San Antonio, Teksas, em Virgil Elizondo, em i bin kamapim dispela askim. Dispela i helpim yumi long save, ol pasin nogut tru bilong bagarapim man i bin kamap long taim bilong yumi inap pas strong yet long tingting bilong ol man. Pasin bilong kilim i dai ol Amenia na pinisim dispela lain olgeta (1915-1923), na pasin bilong kilim i dai planti man wantaim olsem em i bin kamap long Kambodia (1975-1979), ol tu i insait long ol dispela samting nogut long taim bilong yumi. Tasol i gat planti ol narapela samting nogut i save kamap.
Ol bikman bilong lotu na wok politik ol i laik ol manmeri i bin kisim nogut na ol birua bilong ol i sekan, olsem na sampela taim ol i bin askim ol manmeri long lusim tingting long ol pasin nogut i bin painim ol. Kain samting olsem i bin kamap bipo long Atens, Grik, long yia 403 B.C.E. Long dispela taim ol manmeri bilong Atens i lukim hatpela gavman (Thirty Tyrants) i pinis, em wanpela strongpela gavman i bin pinisim klostu olgeta birua bilong en. Nupela gavman i laik kirapim gen pasin sekan namel long ol manmeri, olsem na ol i putim lo olsem ol bai lusim rong bilong ol man i bin helpim hatpela gavman bilong bipo. (Dispela tok “lusim rong” em i kamap long wanpela tok Grik, insait bilong en i olsem “lus olgeta” o “lusim tingting.”)
Ol Inap Lusim Tingting?
Tru, i no hatwok tumas long putim lo long lusim tingting long ol pasin nogut tru i bin painim ol man i no gat asua. Ol bikman inap putim kain lo olsem bilong helpim wok politik bilong ol yet, na dispela i bin kamap long kantri Grik long bipo na long sampela kantri bilong Yurop taim Namba Tu Pait i pinis. Olsem: Nius La Repubblica i tok, long Itali long 1946, ol i putim lo olsem ol bai lusim rong bilong 200,000 asples em ol i ‘gat asua, long wanem, ol i insait long sampela pasin nogut bilong gavman Fasis.’
Tasol ol samting ol gavman o oganaisesen i pasim tok long mekim, ating ol i narapela kain long tingting bilong ol wan wan man bilong ples. Long rot bilong lo ol i no inap subim ol wan wan man bilong kantri long lusim tingting long ol hevi i painim ol bipo. Ating hevi i bin painim ol long taim bilong pait nogut, o taim ol man i bagarapim nating bikpela lain man, o narapela samting nogut.
Kirap long yia 1900 i kam inap nau, winim wan handet milion manmeri i bin dai long ol bikpela pait, na planti bilong ol i dai bihain long ol i karim bikpela pen tru. Sapos yumi bungim namba bilong ol manmeri i bin dai long ol kantri i no gat pait tasol ol man i bagarapim nating bikpela lain man, ol samting nogut tru i bin kamap bai i planti planti tru. Planti man i save wok strong bambai ol man i no ken lusim tingting long ol dispela samting.
Ol Man i Laik Rausim Long Tingting
Ol man i save kirapim ol man o ol pikinini na tumbuna pikinini bilong ol long lusim rong bilong ol man i bin mekim nogut long ol na no ken tingim moa, ol i save tok, pasin bilong tingim ol samting nogut i bin kamap bipo i save brukim ol lain, na sapos em samting i bin kamap planti yia bipo, em i bikpela samting long lusim tingting long en. Ol i tok, pasin bilong lusim tingting i save helpim ol man long stap wanbel, tasol pasin bilong tingim ol dispela samting nogut i no inap senisim ol samting i bin kamap bipo, maski em ol samting nogut tru i bin givim bikpela pen na hevi long man.
Tasol bilong traim helpim ol manmeri long lusim tingting, sampela man i tok, ol pasin nogut bilong bagarapim man i no bin kamap, maski em ol pasin i nogut moa yet. Olsem: Sampela saveman bilong skelim na senisim tok, ol i helpim tok bilong sampela man i tok, ol Natsi i no bin mekim pasin nogut tru bilong bagarapim planti milion manmeri.a Na ol i bin stretim rot bilong ol man i ken raun long ol banis kalabus nogut bilong bipo, olsem banis Auswis na Treblinka, na ol i tokim ol man bilong raun olsem ol rum bilong pasim ol man insait long en na pulimapim ges nogut long en na ol i dai, em wanpela samting i no bin stap long ol dispela banis. Na ol i tok olsem maski planti man i bin lukim dispela samting long ai bilong ol yet na i gat planti planti stori na pepa i makim olsem yumi ken bilip tru long en.
Olsem wanem na sampela man i bilipim kain tok giaman olsem? Long wanem, sampela i laik lusim tingting long asua bilong ol yet na lain bilong ol long dispela samting. Bilong wanem ol i mekim olsem? Long wanem, ol i litimapim kantri bilong ol yet, o ol i bihainim tingting bilong ol yet, o ol i no laikim ol Juda, o ol narapela samting. Ol man bilong skelim na senisim tok i ting, taim ol man i lusim tingting long ol samting nogut tru, em nau, asua i pinis. Tasol planti manmeri i strong long sakim ol dispela saveman i gat tingting kranki, em wanpela saveman bilong Frans i bin kolim ol, “ol kilman bilong tingting.”
Ol i No Save Lusim Tingting
Yumi save ol man i stap yet ol i hatwok tru long lusim tingting long ol wanfamili i bin dai long pait o long pasin nogut tru bilong bagarapim man. Tasol klostu olgeta man i laik tingim pasin bilong bagarapim nating bikpela lain man o pinisim wanpela lain olgeta, ol i mekim olsem, long wanem, ol i laik pen na hevi ol yet na wanfamili bilong ol i bin karim bai skulim na helpim ol man bambai ol wankain pasin nogut i no ken kamap gen.
Olsem na gavman bilong Jemani i tingting pinis long wokim bung bilong makim taim ol i kisim save long ol samting nogut tru ol Natsi i bin mekim long banis kalabus bilong Auswis. Presiden bilong Jemani i tok, ol bai mekim olsem, long wanem, pasin bilong ‘tingim ol dispela samting nogut bai givim tingting long ol lain i kamap bihain.’
Na long namba 50 yia bilong makim pinis bilong Namba Tu Pait, Pop John Paul Namba 2 i tok: “Taim ol yia i kam i go pinis, ol tingting long Pait i no ken lus, nogat; ol dispela tingting i mas stap olsem strongpela samting bilong skulim lain bilong yumi long nau na ol lain bai kamap bihain.” Tasol yumi mas tok, sampela taim Misin Katolik i no save tingim ol pasin nogut tru i bin kamap na bagarap i bin painim ol man long ol dispela yia bilong pait.
Bilong givim tingting na toksave long ol nupela lain long ol samting ol man i bin mekim bilong bagarapim nating bikpela lain man long taim bilong yumi na long olgeta taim bipo, ol i bin wokim sampela haus tumbuna, olsem haus tumbuna (Holocaust Memorial Museum) long Wosington, D.C., na haus tumbuna (Beit Hashoah Museum of Tolerance) long Los Enjeles. Na i gat wankain as na ol i bin wokim sampela piksa wokabaut i stori long ol dispela samting nogut bilong bagarapim man bambai ol man i ken pilim tru ol dispela samting i bin kamap. Ol i wokim ol dispela samting bambai olgeta man i no ken lusim tingting long pen na hevi ol man i kisim long han bilong ol narapela.
Bilong Wanem Ol i Tingim?
Wanpela saveman bilong Amerika em mama i bin karim em long Spen, em George Santayana, em i tok: “Ol man i no inap tingim ol samting i bin kamap bipo ol bai mekim gen ol dispela samting.” Sori tru, i olsem inap planti tausen yia ol man i lusim tingting hariap long ol samting ol i bin mekim, olsem na ol i save mekim ol wankain rong long olgeta taim.
Pasin nogut tru bilong kilim i dai planti manmeri long bipo i kamap inap long nau, i kamapim long ples klia olsem wok bilong man long bosim ol narapela man i pundaun tru. Bilong wanem i olsem? Long wanem, ol man i save mekim wankain rong long olgeta taim—ol i sakim God na ol lo bilong em. (Stat 3:1-6; Saveman 8:9) Na long nau, olsem Baibel i tok profet long en, ol lain bilong dispela graun i “mekim planti rong,” ol i mekim wankain samting na ol i kisim nogut long en.—Filipai 2:15; Song 92:7; 2 Timoti 3:1-5, 13.
Yumi stori pinis long Man bilong wokim yumi, Jehova, olsem na yumi laik save long tingting bilong em long dispela samting, a? Em i save lusim tingting long wanem ol samting? Na em i save tingim wanem ol samting? Ol dispela samting nogut tru man i as bilong en, yumi inap lusim tru tingting long en? Yumi ken ting “ol pasin nogut bilong ol man nogut” bai pinis?—Song 7:9.
[Futnot]
a Bilong kisim sampela save long ol tok giaman bilong ol saveman bilong skelim na senisim tok, lukim stori “The Holocaust—Yes, It Really Happened!,” long Kirap! (tok Inglis) bilong Epril 8, 1989, pes 4-8.
[Rait/Ol Piksa long pes 7]
“Ol man i no inap tingim ol samting i bin kamap bipo ol bai mekim gen ol dispela samting.”—George Santayana
Ples na aven bilong kukim skin bilong ol man i dai pinis long banis kalabus bilong Auswis
[Kredit Lain]
Oświęcim Museum