Kilim i Dai Ol Yet—Bikpela Hevi Bilong Ol Yangpela
PAIT, kilim ol i dai, mekim nogut long ol, em ol samting i bin bagarapim ol yangpela bilong yumi, tasol nau ol i bagarapim ol yet—ol i kilim i dai skin bilong ol. Tingting na skin bilong ol yangpela i bagarap long planti drak na dring ol i kisim, na dispela i as na planti yangpela i save dai. Nau long planti matmat rait i tok, man i dai em i bin kisim planti drak tumas—long laik bilong em yet em i kisim o em i popaia na kisim.
Wanpela nius (Morbidity and Mortality Weekly Report) bilong Epril 28, 1995, i tok: “Long Yunaitet Stets, pasin bilong kilim i dai skin bilong ol yet, em i namba 3 bikpela samting i kilim i dai ol yangpela i gat 15 i go inap 19 krismas.” Long buk The Decade of the Brain, Dokta J. J. Mann i tok: ‘Long olgeta yia, winim 30,000 [long 1995 em 31,284] man bilong Amerika ol i kilim i dai skin bilong ol yet. Tarangu, planti bilong ol em ol yangpela. Na inap 300,000 ol i traim long kilim i dai skin bilong ol yet, tasol ol i no dai. Wanpela bikpela hatwok tru bilong ol dokta em long save husat sikman em inap traim long kilim i dai skin bilong em yet, long wanem, ol dokta i no inap save gut long husat sikman i gat bikpela bel hevi na em bai traim long kilim i dai em yet, na husat sikman i no ken mekim olsem.’
Simon Sobo, em nambawan bilong ol dokta bilong stretim sik bilong tingting long Nu Milfot Haus Sik, long Konektikat, Yunaitet Stets, em i tok: “Inap 13 yia mi wok long dispela haus sik na mi no bin lukim planti man i traim long kilim i dai skin bilong ol yet olsem mi bin lukim long dispela yia [1995].” Long Yunaitet Stets, planti tausen yangpela i traim long kilim i dai skin bilong ol yet long olgeta yia. Olsem na taim olgeta wan wan i traim long mekim olsem, dispela i makim olsem ol i singaut long yumi mas helpim ol na tingim ol. Husat bai stap bilong helpim ol na ol i no ken bagarap?
Hevi i Stap Long Olgeta Hap
Na wankain hevi i stap long ol narapela hap tu. Nius India Today i tok, long India inap 30,000 yangpela i bin kilim i dai skin bilong ol yet long 1990. Long Finlan, Frans, Israel, Kanada, Netelan, Nu Silan, Spen, Swiselan, na Tailan, lain yangpela i bin kilim i dai skin bilong ol yet i go bikpela. Ripot bilong lain UNICEF (United Nations Children’s Fund) bilong 1996 i tok, lain yangpela i kilim i dai skin bilong ol em i bikpela tru long Finlan, Latvia, Lituenia, Nu Silan, Rasia, na Slovenia, winim ol narapela kantri.
Long Ostrelia tu planti yangpela i save kilim i dai skin bilong ol yet. Nius The Canberra Times i tok, long dispela kantri long 1995, pasin bilong kilim i dai ol yet i as na inap 25 pesen bilong ol yangpela man i dai na inap 17 pesen bilong ol yangpela meri i dai. Planti manki bilong Ostrelia i kilim i dai skin bilong ol yet, winim namba bilong ol yangpela meri i mekim olsem inap 5-pela taim. Wankain samting i kamap long planti kantri.
Olsem wanem? Dispela i makim olsem planti manki bai traim long kilim i dai ol yet, winim ol yangpela meri? Ating i no olsem. Ol ripot i kamapim klia olsem, maski em manki o yangpela meri i traim long kilim i dai skin bilong em yet, namba bilong ol long mekim olsem i klostu wankain. Tasol Wol Helt Oganaisesen i tok, “long ol kantri i gat planti wok bisnis long en, ol ripot bilong nau i kamapim klia olsem, namba bilong ol yangpela man i kilim i dai skin bilong ol yet i winim namba bilong ol yangpela meri i mekim olsem inap 4-pela taim.”—The Progress of Nations, em lain UNICEF i wokim.
Tasol ating ol dispela ripot long hamas yangpela i kilim i dai skin bilong ol yet, ol i no kamapim klia dispela hevi i bikpela olsem wanem. I no hatwok long kaunim ripot bilong ol dokta samting long hamas yangpela i kilim i dai skin bilong ol yet. Tasol i hatwok long pilim o save long bikpela hevi famili bilong ol wan wan bilong dispela lain i dai ol i karim. Olsem: Bel bilong ol i bagarap stret, na ol i bel hevi tru, na pen na hevi i kisim ol taim ol i wok long painim as na dispela wanfamili bilong ol em i kilim i dai skin bilong em yet.
Olsem wanem? I gat rot long pasim ol yangpela long kilim i dai skin bilong ol yet o nogat? Ol man i kisim save long sampela bikpela samting i olsem as na ol yangpela i mekim olsem, na ating dispela save inap helpim sampela yangpela long abrusim dispela hevi.
[Blok long pes 5]
Sampela As na Ol i Kilim i Dai Ol Yet
Ol man i tingim kain kain as na man i kilim i dai skin bilong em yet. Wanpela buk i tok: ‘Man bai kilim i dai em yet sapos bikpela hevi i painim em na i olsem em i no inap daunim hevi. Olsem: Em i ting em i no gat gutpela pren na em i stap olsem wanpis, o wanpela em i save laikim tumas (olsem poroman marit) em i dai, o taim em i bin stap olsem pikinini famili i bruk, o bikpela sik i kisim em, o em i wok long i go lapun, o em i no gat wok mani, o em i gat hevi long mani, o em i save kisim drak.’—The American Medical Association Encyclopedia of Medicine.
Saveman Emile Durkheim i tok, i gat 4-pela samting i mekim na ol man i kilim i dai skin bilong ol yet, olsem:
1. Tingim tumas ol yet—Sampela ‘i ting ol dispela man i save kilim i dai ol yet, ol i no save pas gut wantaim ol narapela. Planti taim ol i stap wanpis. Ol i no pas wantaim ol man bilong ples na ol i no laik kisim helpim long ol.’ Ol i laik stap wanpis long ol samting ol i mekim.
2. Tingim tumas ol narapela—‘Dispela ol man i save kilim i dai ol yet, ol i pas tumas long wanpela lain, olsem na maski ol i mas mekim bikpela hatwok ol i givim bel tru long mekim.’ Olsem: Long Namba Tu Pait, wanpela lain pailot bilong ol balus bilong Japan, ol i orait long bagarap wantaim balus bilong ol bilong helpim kantri bilong ol. Na sampela man i strong tumas long lotu, ol i orait long kilim i dai ol yet wantaim birua bilong ol long bom. Na sampela man moa ol i tingting strong long stretim wanpela pasin bilong kantri o helpim wanpela lain, olsem na ol i kilim i dai ol yet bilong pulim tingting bilong ol man long tingim dispela samting.
3. Bilong pinisim hevi—‘Man i no inap tingting stret long karim bikpela hevi, em i kilim i dai em yet bilong pinisim hevi bilong em. Dispela i save kamap taim i stap bilong em wantaim ol narapela i senis wantu na i senis olgeta.’
4. Ol i ting ol i no inap senisim i stap bilong ol—Ol saveman i ‘ting as na man i kilim i dai em yet, em planti lo bilong ples i pasim man long i stap fri.’ Ol dispela man ‘i ting i no gat gutpela samting ol inap wetim i kamap.’—Buk Adolescent Suicide: Assessment and Intervention, em Alan L. Berman na David A. Jobes i bin raitim.
[Piksa long pes 5]
Sampela pasin nogut em inap mekim na yangpela i kilim i dai em yet