Ol i No Orait Long Ol Narapela Lotu Long Nau
“Olgeta man i mas i stap fri long bihainim tingting, tok bilong bel, na lotu bilong ol; dispela i makim tu olsem man i ken senisim lotu o bilip bilong em, na em i stap fri long kamapim lotu o bilip bilong em long rot bilong mekim lotu o skulim narapela man o bihainim ol samting bilong lotu, maski em wanpela i mekim o em i bung wantaim ol narapela na mekim long ai bilong ol man o insait long haus samting.” Lo Namba 18 Bilong Yunivesal Dekleresen Ov Human Raits, Yia 1948.
OLSEM WANEM? Yu stap fri long mekim lotu long kantri bilong yu? Klostu olgeta kantri i save sainim pepa olsem ol bai bihainim dispela gutpela lo, em planti taim ol i raitim long ol bikpela pepa tokaut. Tasol ol i ting, long planti kantri i gat pasin bilong bel nogut long ol narapela lain na daunim ol, planti planti milion manmeri long nau ol i no stap fri long mekim lotu. Tasol long sampela kantri, planti manmeri i sindaun namel long ol man bilong kain kain skin, lain, o lotu, na lo bilong kantri i tok ol i mas i stap fri long mekim ol samting i stret ol i ken mekim, na em i pasin bilong ol dispela lain long orait long ol kain man olsem.
Tasol long ol dispela hap tu, sampela manmeri i gat hevi, long wanem, ol i laik tekewe pasin bilong ol long i stap fri long mekim lotu. Angelo d’Almeida Ribeiro, bipo em i wok long kamapim ol bikpela ripot lain UN Commission on Human Rights i bin makim em bilong mekim, em i tok: ‘Pasin bilong daunim narapela man em lotu o bilip i as bilong en, dispela pasin i save kamap long klostu olgeta kantri, maski ol man i maniman o rabisman, o ol i gat wanem kain sindaun o tingting.’ Kevin Boyle na Juliet Sheen, ol i raitim wanpela buk (Freedom of Religion and Belief—A World Report) long 1997, na ol i tok: ‘Pasin bilong birua long ol liklik lotu na tambuim bilip bilong ol, na daunim ol, em ol samting i save kamap long olgeta de long dispela taim bilong yumi long nau.’
Tasol pasin bilong birua long lotu, dispela i no wanpela pasin i save painim ol liklik lotu tasol, nogat. Profesa Abdelfattah Amor, em i save wok long lain UN Commission on Human Rights bilong kamapim ol ripot long pasin bilong i no orait long ol narapela lotu. Dispela profesa i ting i “no gat wanpela lotu i no inap kisim nogut.” Olsem na ating long hap yu sindaun long en, planti taim ol i birua na bel nogut long sampela lotu.
Kain Kain Pasin Bilong Birua Long Lotu
Pasin bilong birua long lotu inap kamap long kain kain rot. Sampela kantri i save larim wanpela lotu tasol i stap na tambuim ol narapela, olsem na dispela wanpela lotu i save kamap olsem lotu bilong kantri. Long sampela kantri moa, gavman i kamapim ol lo i putim sampela tambu long wok bilong sampela kain lotu. Sampela kantri i bin kamapim ol lo na ol man i kisim sampela tingting bilong ol yet long ol dispela lo. Tingim wanpela lo ol i laik kamapim long Israel na ol inap mekim nabaut long en. Dispela lo em i bilong givim strafe long ol man i prinim, tilim, holim, o bringim insait long kantri ol liklik buk samting i “laik kirapim man long senisim lotu bilong em.” Olsem na yumi no kirap nogut long tok bilong nius International Herald Tribune, i tok olsem: “Long Israel, ol i bin mekim nogut long ol Witnes Bilong Jehova na birua long ol.” Inap 3-pela taim ol strongpela Otodoks i bin brukim wanpela Haus Kingdom bilong ol Witnes Bilong Jehova long Lod, na inap 2-pela taim ol i bagarapim ol samting long en. Polis i no laik mekim wanpela samting.
Buk Freedom of Religion and Belief tu i kamapim sampela tok long pasin bilong i no orait long ol narapela lotu. Buk i tok: ‘Pasin bilong ol man long lusim bilip na kisim narapela bilip, dispela i no samting bilong bipo tasol, nogat. Pasin bilong givim baksait long ol man i stap narapela kain, na mekim nogut tru long ol, na birua long ol, dispela i stap yet olsem bikpela samting na ol man i no orait long ol narapela lotu. Sampela lotu i kisim kain hevi olsem em ol Akmad long Pakistan na ol Bahai long Isip, Iran, na Malesia, na ol Witnes Bilong Jehova long sampela kantri bilong Isten Yurop, na long kantri Grik na Singapo.’ Tru tumas, long planti kantri ol i laik tekewe dispela pasin bilong i stap fri long mekim lotu.
Olsem na Federico Mayor, dairekta-jeneral bilong wanpela lain (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization), em i tok taim yumi tingim ol lain i wok long kamap, dispela ‘i no save kirapim yumi long amamas. Pasin bilong kamap fri olsem nau i kamap, dispela i kirapim gen laik bilong ol manmeri long birua long ol narapela man.’ Dairekta bilong wanpela lain long Yunaitet Kingdom (Human Rights Centre of the University of Essex), em i strongim dispela tok, olsem: ‘Ol samting i kamap i makim klia olsem pasin bilong i no orait long ol narapela lotu em i wanpela pasin i wok long i go bikpela, em i no wok long i go liklik.’ Dispela kain pasin i go bikpela moa, olsem na dispela inap tekewe pasin bilong ol man—o bilong yu—long i stap fri long mekim lotu. Tasol bilong wanem pasin bilong i stap fri long mekim lotu em i bikpela samting?
Wanem Samting Inap Lus?
Long buk bilong em (Human Values in a Changing World), saveman Bryan Wilson i tok: ‘Ol man i mas i stap fri long mekim lotu bambai yumi ken tok lain bilong wanpela kantri i stap fri. Sapos man i no stap fri long mekim lotu na i tambu long em i autim bilip bilong em—em samting i stret em i ken mekim—orait man i no stap fri long bihainim maus bilong bel, na kantri bilong em i no gat gavman demokratik tru.’ Na i no longtaim i go pinis na wanpela kot bilong Frans i tok, ‘stap fri long bilip, em i bikpela samting long olgeta samting ol man i mas i stap fri long en.’ Olsem na maski yu man bilong lotu o nogat, yu mas i gat laik long lukautim dispela pasin bilong i stap fri long mekim lotu.
Tingting bilong wanpela kantri long ol man i ken i stap fri long mekim lotu o nogat, dispela tu i bikpela samting na kantri i gat gutpela nem na ol narapela kantri i bilip long en. Long 1997, ol i kamapim wanpela ripot long bung bilong wanpela lain (Organization for Security and Cooperation in Europe), em 54 kantri i memba bilong en. Ripot i tok: ‘Pasin bilong i stap fri long mekim lotu, em i wanpela bikpela samting tru long olgeta samting i stret ol man i ken mekim—em i bikpela samting tru long mekim pasin long man olsem em i gat nem. Sapos gavman i kalapim dispela lo o i orait long ol man i kalapim, orait i no stret sapos ol i tok ol i insait long ol gavman demokratik em ol i orait long ol man i ken mekim ol samting i stret ol i ken mekim.’
Pasin bilong i stap fri long mekim lotu i olsem pos bilong wanpela haus. Antap long en ol i skruim ol narapela samting ol man i stap fri long mekim, olsem long gavman, wok politik, pasin, na wok bisnis. Sapos pos bilong haus i no gat strong moa, haus tu i no gat strong. Profesa Francesco Margiotta-Broglio, em i tok: ‘Taim ol i kalapim lo i tok ol man i ken stap fri long mekim lotu, bihain ol bai tambuim ol narapela samting i stret ol man i ken stap fri long mekim.’ Pasin bilong i stap fri long mekim lotu em namba wan samting bilong lukautim sapos ol man i laik stap fri long mekim ol narapela samting.
Bilong save long rot bilong lukautim gut wanpela samting, em i bikpela samting long save gut long en. Wanem samting i olsem as bilong pasin bilong i stap fri long mekim lotu? Olsem wanem dispela samting i bin kamap? Na wanem hevi i bin kamap long en?
[Piksa long pes 4]
Pasin bilong i no orait long ol narapela lotu, em wanpela pasin i bin stap longpela taim