Stap Fri Long Mekim Lotu—Em Gutpela Samting o Samting Nogut?

Taim ol man i kisim tingting olsem ol i laik stap fri long mekim lotu, dispela i givim bikpela pen long ol kantri i gat nem Kristen, olsem meri i laik karim pikinini. Dispela tingting i pait wantaim ol strongpela bilip i no gat as bilong en, na pasin bilong tingting nogut long ol narapela lotu, na bel nogut long ol. Dispela i mekim na planti tausen tausen manmeri ol i dai long ol pait nogut bilong lotu. Ol dispela samting nogut i bin kamap bipo i lainim yumi long wanem samting?

LONG buk Pagans and Christians, Robin Lane Fox i tok: ‘Pasin bilong mekim nogut long ol narapela lotu, em wanpela samting i bin kamap tru long taim bilong ol Kristen bilong pastaim i kam inap long nau.’ Ol i bin kolim ol Kristen bilong pastaim olsem narapela kain lain bilong lotu, na ol i sutim tok long ol olsem ol i kirapim kros na pait namel long ol man. (Aposel 16:​20, 21; 24:​5, 14; 28:22) Olsem na sampela Kristen i bin kisim bikpela pen na bagarap long ol wel animal insait long ol haus spot bilong ol Rom. Maski ol dispela samting nogut tru i kamap, sampela man olsem Tetulian (lukim piksa long pes 8), em wanpela tisa bilong lotu, ol i tokaut olsem ol i laik stap fri long mekim lotu. Long yia 212 C.E., Tetulian i tok: “Olgeta man i mas lotu olsem ol i bilip. Em wanpela samting i stret ol i ken mekim, na em pasin bilong ol man.”

Pasin bilong ol Rom long mekim nogut long ol Kristen, em i pinis long yia 313 C.E. Long dispela taim Konstantin i bosim Rom na long rot bilong Lo Bilong Milan, em i larim olgeta man​—⁠ol Kristen na ol haiden​—⁠long i stap fri long mekim lotu bilong ol. Lotu “Kristen” i kamap wanpela lotu gavman i orait long en, olsem na long olgeta hap Rom i bosim, ol man i no birua moa long ol Kristen. Tasol long yia 340 C.E. samting, wanpela man i tok em i Kristen, em i laik ol man i kirap na mekim nogut long ol haiden. Bihain, long yia 392 C.E., long rot bilong Lo Bilong Konstantinopel, King Tiodosius Namba Wan, em i tambuim lotu haiden long olgeta hap em gavman bilong Rom i bosim, na dispela nupela pasin bilong ol man i ken i stap fri long mekim lotu, em i pinis. Lotu “Kristen” bilong Rom i kamap olsem misin bilong kantri, olsem na Misin na Gavman i kirap wantaim long mekim nogut long ol narapela lotu inap planti handet yia. Dispela pasin i wok long i go bikpela na i nogut moa yet long taim bilong Ol Pait Bilong Lotu namel long yia 1000 na 1300 samting, na long taim ol Kot Bilong Misin i kirap long yia 1150 samting. Long dispela taim planti manmeri i dai na kisim bikpela pen nogut tru. Ol man i no pret long skelim ol pasin na bilip bilong misin long dispela taim, misin i tok ol i man bilong lusim bilip, na misin i bin wok long painim ol bilong mekim nogut long ol. Wanem as bilong dispela kain pasin?

Misin i tok, pasin bilong birua long ol narapela lotu i no gat rong, long wanem, pasin bilong stap wanbel long bilip i save strongim tru gavman, tasol ol man i bruk long ol narapela narapela lotu, dispela inap bagarapim sindaun bilong ol man. Long Inglan, long yia 1602, wanpela bikman bilong gavman bilong Kwin Elisabet, em i tok: “Gavman i no inap stap gut sapos em i orait long 2-pela misin.” Olsem na ol i ting i gutpela sapos ol i tambuim ol man i no wanbel long tok bilong misin, na bai ol i no hatwok long painimaut olsem ol dispela man inap bagarapim gavman o misin bilong kantri, o nogat. Buk The Catholic Encyclopedia i tok: “Gavman na misin ol i mekim wankain pasin long olgeta lain bilong lusim bilip, maski sampela lain i gat tingting long bagarapim gavman na misin, na sampela nogat.” Tasol liklik taim na senis bai kamap.

Narapela i Orait Long Narapela

Bikpela senis i kamap long Yurop em lotu Talatala i as bilong en, em wanpela lain bilong lotu i no laik pinis. Wantu tasol na lotu Talatala i mekim na dispela i brukim Yurop long lotu. Dispela i mekim na ol man i kisim tingting olsem ol i mas stap fri long bihainim maus bilong bel. Olsem: Long yia 1521, Martin Luter, em man i gat nem long go pas long senisim sampela lo bilong lotu, em i kamapim tok olsem: “Sapos mi no bihainim tok bilong Baibel bai bel bilong mi i gat tok.” Ol man i no stap wanbel long lotu, olsem na Pait Bilong 30 Yia (yia 1618-1648) i kirap, em ol pait nogut bilong lotu i bin bagarapim Yurop.

Tasol taim ol i pait i stap, sampela i luksave olsem pait i no rot bilong helpim ol. Olsem na long rot bilong sampela lo, olsem Lo Bilong Nant long Frans (yia 1598), ol man i bin wok long pinisim ol pait long Yurop na kamapim pasin sekan, tasol ol i no inap mekim olsem. Long rot bilong ol dispela lo, pasin bilong nau long orait long ol narapela lotu, em i bin kamap isi isi. Pastaim pasin bilong “orait long ol narapela lotu” em i makim samting i no stret long mekim. Long yia 1530, Erasmus, wanpela man i gat biknem, em i tok: ‘Sapos long sampela taim yumi orait long ol liklik lotu, dispela i samting nogut​—⁠tru tumas, samting nogut tru, tasol em i no nogut olsem pait.’ Dispela tingting i mekim na long yia 1561, sampela man, olsem Pol de Foa bilong Frans, ol i laik toktok long “stap fri long mekim lotu”​—⁠ol i no laik toktok long pasin bilong “orait long ol narapela lotu,” nogat.

Tasol bihain, ol man i no ting pasin bilong orait long ol narapela lotu em i samting nogut​—⁠ol i ting em wanpela samting bilong helpim ol man long stap fri long mekim ol samting i stret ol i ken mekim. Ol i no tingting moa olsem em i wanpela pasin bilong ol man i no gat bun​—⁠ol i ting em i wanpela pasin ol man i mas bihainim. Taim ol man i kirap na ting i stret ol i ken kisim kain kain bilip, na i stret ol i ken kisim narapela narapela tingting, em nau, pasin bilong strong tumas long lotu i wok long pinis.

Inap 200 yia samting bipo, pasin bilong orait long ol narapela lotu ol i bungim wantaim pasin bilong kamap fri na olgeta man i wankain. Dispela i kamap ples klia long sampela lo na bikpela tokaut, olsem bikpela tokaut Declaration of the Rights of Man and of the Citizen (yia 1789), long Frans, o Bikpela Lo Bilong Helpim Ol Man (Bill of Rights yia 1791), long Yunaitet Stets. Bihain long yia 1800 samting, ol dispela tokaut i kirapim ol man long bihainim tingting ol yet i laikim, olsem na ol man i no tingting moa olsem pasin bilong orait long ol narapela lotu na pasin bilong i stap fri long mekim lotu, em i samting nogut, nogat; ol i ting em i gutpela samting.

Yumi No Stap Fri Olgeta

Pasin bilong i stap fri em i wanpela gutpela samting tru, tasol yumi no stap fri olgeta long wanpela samting, nogat. Gavman i laik ol man i stap fri, winim bilong bipo, tasol gavman i save kamapim sampela lo i save pasim ol wan wan man long mekim sampela samting. Ol tok daunbilo i kamapim sampela samting long pasin bilong i stap fri ol i wok long tok pait long en long planti kantri bilong Yurop long nau. Olsem: Lo bilong gavman i ken bosim ol samting man i mekim i go inap long wanem mak? Dispela i mekim gutpela wok? Dispela i save mekim wanem long pasin bilong i stap fri?

Ol i toktok long samting man i ken mekim long ai bilong ol man na long sindaun bilong em yet, na ol nius na televisen samting i stori planti long en. Ol i bin kamapim tok giaman long sampela lotu olsem ol i subim ol man long bihainim tok bilong ol, o ol i pulim bikpela mani tumas long ol man, o ol i mekim pasin nogut long ol pikinini, na planti ol narapela samting nogut​—⁠planti tok bilong ol i no gat as. Na ol nius na televisen samting i stori planti long ol liklik lotu. Tok bilas olsem “lotu bilong wanpela man” o “liklik lotu nating,” em sampela kain tok i save kamap nau long olgeta de. Na ol man i save subim strong ol gavman long bihainim tingting bilong ol, olsem na ol gavman i bin kamapim lista i gat nem bilong ol lotu ol i ting ol inap bagarapim man.

Frans em wanpela kantri i amamas long pasin bilong en long orait long ol narapela lotu, na lotu na gavman i stap narapela narapela. Frans i save hambak na tok em i kantri bilong ‘olgeta man i ken stap fri, na ol i stap wankain olsem brata brata.’ Tasol buk Freedom of Religion and Belief​—⁠A World Report i tok, long dispela kantri ol i laik kirapim “wanpela wok long ol skul bilong kirapim ol skulmanki long sakim ol nupela lotu.” Tasol planti manmeri i ting, dispela samting inap tekewe pasin bilong i stap fri long bihainim wanem wanem lotu man i laikim. Olsem wanem mipela inap tok olsem?

Ol i Laik Tekewe Pasin Bilong i Stap Fri

Taim gavman i mekim wankain pasin long olgeta lotu i daun long gavman na bihainim lo bilong en, long dispela taim tasol ol man i stap fri tru long mekim lotu. Ol i no stap fri taim gavman i pasim tok long wanem lotu namel long ol narapela lotu i no wanpela lotu tru, na em i no inap mekim ol samting gavman i save larim ol lotu i mekim. Long 1997, nius Times i tok: ‘Bikpela tingting olsem ol man i mas stap fri long mekim lotu, em i wanpela tingting nating taim gavman i makim em yet long givim orait long ol lotu, olsem em i givim laisens long ol draiva.’ I no longtaim i go pinis na wanpela kot bilong apil long Frans i tok, dispela pasin bilong givim orait long lotu o nogat i save ‘kamapim pasin bilong bosim klostu olgeta samting bilong man, maski gavman i ting long mekim olsem o nogat.’

Na taim wanpela lain inap mekim bikpela wok long ol nius na televisen samting, dispela inap pasim ol narapela lain long mekim ol samting i stret ol i ken mekim, olsem kamapim tingting o toktok bilong ol. Sori tru, dispela samting i go bikpela moa long planti kantri. Olsem: Bilong makim wanem samting i stret long lotu, sampela lain em ol i bel nogut long ol liklik lotu, ol yet i kamap olsem man bilong mekim kot long ol, na jas, na lain bilong harim kot, na long rot bilong nius na televisen samting, ol i kamapim tingting bilong ol yet long ol dispela lotu. Tasol olsem nius Le Monde bilong Frans i tok, taim ol dispela lain i mekim olsem, sampela taim ol i kamapim ‘wankain samting ol i tok ol i wok long daunim, na dispela inap kirapim ol man long mekim pasin olsem painim na kamapim ol man bilong ol liklik lotu bilong mekim nogut long ol.’ Nius i kamapim askim olsem: ‘Ating pasin bilong mekim ol liklik lotu i kamap olsem samting nogut long ai bilong ol man, dispela i save tekewe pasin bilong i stap fri long mekim ol samting i stret ol man i ken mekim, a?’ Nius Zeitschrift für Religionspsychologie (Nius Bilong Tingting na Pasin Bilong Ol Lotu), i kamapim tok bilong Martin Kriele, olsem: ‘Yumi no ken tingting planti long ol liklik lotu na ol lain i olsem tingting bilong ol i narapela kain, nogat; yumi mas tingting planti long pasin ol man i mekim bilong painim na kamapim ol liklik lotu bilong mekim nogut long ol. Ol man i no save brukim lo, yumi mas larim ol. Yumi no ken pasim ol man​—⁠long Jemani tu​—⁠long i stap fri long lotu na tingting.’ Orait, yumi ken tingim wanpela samting i bin kamap.

Ol i Tok ‘Em Lotu Nogut’

Long nius ABC bilong Spen em planti man i save kaunim, yu ting wanem lotu ol bikman bilong Misin Katolik i tokaut long en olsem em i ‘lotu nogut, winim ol narapela lotu’? Ating bai yu kirap nogut long save dispela nius i toktok long ol Witnes Bilong Jehova. Olsem wanem? Ol i gat gutpela tingting na ol i sutim dispela tok long ol Witnes, o ol i bel nogut long ol na ol i mekim? Tingim ol tok daunbilo:

“Ol Witnes i save skulim ol manmeri long bihainim stretpela pasin bilong tromoi takis, na no ken insait long pait o redim ol samting bilong pait, na no ken stil, na long bihainim kain pasin long i stap bilong ol olsem sapos ol narapela i bihainim dispela pasin, dispela bai helpim ol man long sindaun gut wantaim.”​—⁠Sergio Albesano, Talento, Novemba/Disemba 1996.

Wanpela bikman long gavman bilong Beljam, em i tok: “Maski sampela taim ol i mekim ol tok bilas long ol [Witnes Bilong Jehova], mi ting gavman i no ken pret liklik long dispela lain bai mekim nogut long en, nogat. Ol i save laikim tru pasin bilong i stap isi wantaim ol man, na ol i man bilong wok, na ol i save daun long gavman.”

Nius Sindelfinger Zeitung bilong Jemani i tok: “Long Federal Ripablik, olgeta man i save ol Witnes Bilong Jehova i save wokabaut stret, winim ol narapela long dispela kantri.”

Nius San Francisco Examiner bilong Yunaitet Stets i tok: “Ol [Witnes Bilong Jehova] ol i gutpela piksa bilong ol man i save bihainim ol lo bilong kantri. Ol i wok strong long tromoi takis, na ol i lukautim ol sikman, na skulim ol man i no save rit rait.”

Nius American Ethnologist i tok: “Marit bilong planti manmeri long lain Witnes Bilong Jehova i stap gutpela, winim bilong ol narapela misin.”

Saveman Bryan Wilson bilong Yunivesiti Oksfot, em i tok: “Long olgeta kantri bilong Afrika, ol Witnes Bilong Jehova i man bilong mekim stretpela pasin na ol i man bilong wok, winim planti narapela Afrika.”

Long buk Free Speech for Me​—⁠But Not for Thee, Nat Hentoff i tok: “Ol manmeri i insait long dispela lotu, ol i bin mekim bikpela wok inap planti yia long kamapim pasin bilong i stap fri long bihainim maus bilong bel.”

Profesa C. S. Braden long buk These Also Believe, em i tok: “Ol i bin . . . mekim gutpela wok bilong helpim yumi long holimpas sampela samting i bikpela samting long kantri bilong yumi i gat gavman demokratik.”

Olsem ol dispela tok antap i kamapim, long olgeta hap bilong graun, ol man i save ol Witnes Bilong Jehova ol i gutpela man na meri. Na tu, ol man i save gut long wok bilong ol long skulim ol man long tok bilong Baibel i no gat pe, na long wok bilong ol long helpim famili long pas gut wantaim. Ol skul bilong ol long lainim ol manmeri long rit rait i bin helpim planti handet tausen manmeri. Na inap planti yia, wok bilong ol bilong helpim ol man long samting bilong skin i bin helpim planti tausen manmeri​—⁠na moa yet ol Afrika.

Mekim Wankain Pasin Long Olgeta Man

Long nau, planti man i no bihainim stretpela pasin, ol i mekim nogut long ol man i no gat rong. Olsem na yumi mas was gut taim sampela i tokaut long sampela samting bilong lotu. Taim sampela niusman i kisim tok long ol lotu em lain bilong ol i wok long i go liklik, o ol i askim ol lain i bel nogut long ol liklik lotu, na ol i no askim ol man i gat save long dispela samting, orait yu ting dispela i stret na inap helpim pasin bilong i stap fri long mekim lotu? Lain bilong dispela nius i bin kolim ol Witnes Bilong Jehova olsem ‘lotu nogut, winim ol narapela lotu,’ ol i tokaut olsem ol i bin kisim dispela tok long “ol saveman bilong Misin [Katolik].” Na tu, wanpela nius bilong Frans i tok, planti stori i toktok long ol liklik lotu, ol i bin kam long ol lain i bel nogut long ol. Olsem wanem? Yu ting dispela i stretpela rot bilong kisim ol tok i tru na i stret?

Ol kot na ol oganaisesen olsem Yunaitet Nesen, em ol i save tingim ol samting i stret ol man i ken mekim, ol i tok “dispela tok olsem wanpela bikpela lotu i olsem lotu tru na wanpela liklik lotu nating i no olsem lotu tru, em i wanpela tok giaman ol i no inap orait long en.” Orait, bilong wanem sampela i strong long mekim wok long dispela tok “liklik lotu nating”? Dispela tu i kamapim klia olsem ol i laik tekewe pasin bilong i stap fri long mekim lotu. Orait, olsem wanem yumi ken lukautim pasin bilong i stap fri long mekim lotu?

[Blok/Ol Piksa long pes 8]

Ol i Bin Helpim Pasin Bilong i Stap Fri Long Lotu

Inap 400 yia samting bipo, long taim bilong ol bikpela pait nogut bilong lotu long Yurop, ol man i bin tokaut strong olsem ol i mas i stap fri long mekim lotu. Tokaut bilong ol i stret yet long dispela tok olsem ol man i mas i stap fri long mekim lotu.

Sebastio Satelio (yia 1515-1563): ‘Man bilong lusim bilip em wanem kain man? Yumi mas ting ol man bilong lusim bilip em ol man i no wanbel long tingting bilong yumi. Sapos long dispela taun o ples ol man i ting yu wanpela bilipman tru, orait, long narapela taun o ples ol bai tok yu man bilong lusim bilip.’ Satelio em i bin tanim Baibel long tok Frans na em i bin wok strong long helpim pasin bilong orait long ol narapela lotu. Em i kamapim wanpela bikpela samting long dispela tok pait long man i mas i stap fri long mekim lotu. Olsem: Husat inap makim husat em i man bilong lusim bilip?

Dirk Volkertsun Kornhet (yia 1522-1590): ‘Yumi kaunim tok olsem, bipo Krais yet long Jerusalem na bihain planti man long Yurop ol i stap strong long bilip na ol man i kilim ol i dai, tok tru bilong ol i bin kirapim kros namel long ol man. Yumi mas kamapim stret na klia insait bilong dispela tok “kirapim kros.” ’ Kornhet i tok, ol i no ken tok olsem lotu i narapela kain em i olsem pasin bilong kirapim kros namel long ol man. Na em i kamapim askim olsem: Yu ting ol man i save bihainim stret ol lo na daun long en ol i man bilong kirapim kros namel long ol man?

Pier de Belwa (yia 1540-1611): ‘Man i no gat save liklik sapos em i tok kain kain lotu i save kamapim kros insait long kantri.’ Belwa em wanpela loya bilong Frans, na em i raitim tok long taim bilong Ol Pait Bilong Lotu (yia 1562-1598). Em i tok i no olsem ol man bilong kantri i mas bihainim wanpela lotu tasol na bel isi i ken stap long kantri, nogat; tasol sapos lotu i strong long bosim gavman, ating bai kantri i no ken stap bel isi sapos i gat kain kain lotu.

Tomas Helwis (yia 1550 samting–1616 samting): ‘Sapos lain bilong king ol i bihainim gut olgeta lo, king i no ken askim ol long mekim narapela samting.’ Helwis, em wanpela bilong ol man i bin kamapim lotu Baptis long Inglan, em i bin raitim tok olsem em i laik Misin na Gavman i no ken pas wantaim​—⁠ol i mas bruk na i stap narapela narapela. Na em i kirapim king long larim olgeta bikpela na liklik lotu long i stap fri long mekim lotu, na king i mas laik tasol long bosim ol man na kago bilong ol. Ol tok Helwis i bin raitim i kamapim wanpela bikpela askim: Gavman i ken go inap long wanem mak na bosim ol man long ol samting bilong lotu?

Wanpela man yumi no save long nem bilong em (yia 1564): ‘Bilong kamapim pasin bilong larim man i bihainim maus bilong bel, em i no inap sapos ol i larim man i klia long pasin bilong mekim wanpela lotu em i no orait long en tasol ol i tambuim em long mekim lotu em i orait long en.’

[Ol Piksa]

Tetulian

Satelio

De Belwa

[Kredit Lain]

Olgeta poto: © Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris